پسیکوز و درمان آن با دارو

پسیکوز چیست و چرا ایجاد می شود؟

پسیکوز که به فارسی روان پریشی ترجمه شده است، در عرف و قانون به عنوان « جنون» نیز تعبیر می شود، اما برای حفظ صورت و معنی بهتر است در متون علمی از واژه های « پسیکوز» یا « روان پریشی» استفاده شود.
به طور خلاصه این دسته از اختلالات با علایم و نشانه های زیر اثبات می شود:

1. هذیان:

یعنی فکر و عقیده ی غلطی که با استدلال و منطق قابل اصلاح نیست و در عین حال با باورها و خرافات موجود در خرده فرهنگ ها و اجتماع بیمار نیز تعارض و تفاوت دارد.

2. توهم:

یعنی احساس و ادراک غیرعادی که عمدتاً با شنیدن صداهای تهدید کننده یا آمرانه همراه است، بیمار را به شدت آزار می دهد و او را وادار به انجام اعمال غیرارادی می کند. البته توهمات بعضاً در دیگر اندام های حسی نیز احساس می شود، ولی آن چه در بیماران روانی شایع تر است همان توهمات شنیداری است.

3. آشفتگی گفتار یا رفتار:

از علایم و نشانه های مهم دیگر پسیکوز آشفتگی گفتار است، به صورتی که گاه چیزی از صحبت و محتوای کلام بیمار فهمیده نمی شود یا آشفتگی رفتار مثل بی حرکت شدن، حرف نزدن، غذا نخوردن و رفتارهایی که از آن به « رفتار منفی» تعبیر می شود، به عنوان مثال می توان به گوشه گیری، عدم توجه به زندگی اجتماعی، عدم رعایت بهداشت، فقر تفکر و رفتارهای کلیشه وار اشاره کرد. بیماران روان پریش گاه به شدت تحریک پذیر، عصبانی، پرخاشگر و حتی خطرناک می شوند.
اسیکزوفرنی شایع ترین نوع پسیکوز است که حدود یک درصد از مردم بین سنین پانزده تا چهل سال را مبتلا می کند. معمولاً علت اسکیزوفرنی را باید در تغییرات خاص ژنتیک جست و جو کرد.
مهم ترین دلیل ایجاد اسکیزوفرنی نفوذ عوامل مختلف ارثی است که به همراه بروز تغییراتی در کروموزوم های 5، 6، 8، 10، 13، 15، 22 مشاهده شده است. آن چه به طور خلاصه از الگوی ژنتیک اسکیزوفرنی می توان ذکر کرد، این است که: با دخالت و نفوذ عوامل مختلف ژنتیکی نوعی حساسیت و شکنندگی در فرد ایجاد می شود که با تأثیر عوامل محیطی باعث آشکار شدن علایم بیماری می شود. در اغلب موارد افزایش ماده ای شیمیایی به نام دوپامین در مغز، علت عارضه محسوب می شود.
از انواع دیگر پسیکوز، روان پریشی های شایع بر اثر مصرف مواد توهم زا و روان گردان مثل قرص اکس، یا همان اکستازی، کوکائین، حشیش، شیشه، کراک و ... است که گاه ممکن با یک بار مصرف فرد را دچار پسیکوز دایمی کند.
تغییر در تولید یا جابه جایی مواد شیمیایی خاص مثل دوپامین و سروتونین علت اصلی اسکیزوفرنی به شمار می رود. در انواع دیگر پسیکوز مثل پسیکوزهای ناشی از مصرف مواد مخدر، مصرف مواد سمی و خطرناک تغییراتی در مقدار دوپامین و سروتونین ایجاد می شود که نتیجه اش بروز علائیم شبیه به اسکیزوفرنی است. از این مواد می توان به انواع قرص های روان گردان مثل اِکستازی که با نام قرص اِکس شناخته می شود یا مواد دیگری مثل کوکائین، حشیش، شیشه و کراک اشاره کرد.

داروهای ضد پسیکوز کدامند؟

این داروها را به دو دسته ی قدیمی ( کلاسیک) و جدید تقسیم می کنند. داروهای قدیمی برای نخستین بار از سال 1953 میلادی در فرانسه و داروهای جدید از سال 1990 میلادی عرضه و استفاده شد.
برای سهولت کار فقط داروهای موجود در بازار دارویی ایران را معرفی می کنیم:

-کلرپرومازین ( Chlorpromazine) قرص 100 و 25 میلی گرمی، آمپول 25 و 50 میلی گرمی.
- تریفلوپرازین ( Trifluoprazine) قرص 1 و 2 و 5 میلی گرمی، آمپول 1 میلی گرمی.
- پرفنازین ( Perphenazine) قرص 2 و 4 و 8 میلی گرمی، آمپول 5 میلی گرمی.
- فلوفنازین ( Fluphenazine) [با نام تجاری مودیکیت ( Modecate)] قرص 1 و 2/5 میلی گرمی، آمپول 25 میلی گرمی آهسته رهش.
- تیوریدازین ( Thioridazine) قرص 10 و 25 و 100 میلی گرمی.
- هالوپریدول ( Haloperidol) قرص 0/5 و 1 و 2 و 5 و 10 میلی گرمی، قطره ی خوراکی، آمپول 50 میلی گرمی هالدول دکانوات ( haldol Decanoate) و آهسته رهش 20 میلی گرمی.
- تیوتیکسن ( Thiothixene) کپسول 5 میلی گرمی.
- پیموزاید ( Pimozide) قرص 1 و 2 و 3 و 4 میلی گرمی و از داروهای جدید.
- کلوزاپین ( Clozapine) قرص 25 و 100 میلی گرمی.
- اولانزاپین ( Olanzapine) قرص 5 میلی گرمی.
- ریسپریدون ( Risperidone) قرص 1 و 2 و 3 و 4 میلی گرمی.

برای شناخت بهتر و آشنایی بیش تر با داروهای ضد پسیکوز باید دو اصطلاح توضیح داده شود:

توان ( Potency):

مقداری از داروها که موثر واقع می شود.

تاثیر ( Efficacy):

عمل یا کنش شیمیایی یا اثر خاصی که از دارو انتظار می رود، که حاصل آن رفع علایم بیماری و بهبودی بیمار است.
داروهای ضد پسیکوز از نظر توان با یک دیگر تفاوت بسیار دارند ولی از نظر تأثیر همگی موثرند و از این جهت با هم معادل هستند.
مثلاً وقتی ده میلی گرم داروی A، معادل صد میلی گرم داروی B تأثیر داشته باشد، می توان نتیجه گرفت که توان داروی A بیش تر از داروی B است، ولی وقتی هر دو دارو علایم پسیکوز را به طور یکسان کاهش می دهند می توان این گونه نتیجه گرفت که تأثیر A و B یکسان است، با این که توان متفاوتی دارند.
البته درباره ی داروهای ضد پسیکوز این نکته ی مهم را هم باید در نظر داشت که بعضی از بیماران به داروهای قدیمی پاسخ بالینی مناسبی نمی دهند ولی داروهای جدید مثل کلوزاپین درباره ی آن ها موثر واقع می شود. توضیح آن است که اصولاً بعضی از انواع داروهای ضد پسیکوز جدید طرز اثر متفاوتی دارند و این مسئله ربطی به توان آن ها ندارد.
برای اندازه گیری توان داروها، 100 میلی گرم کلروپرومازین را مبنا قرار می دهند و بقیه ی داروها را با آن می سنجند. بر این اساس مقدار معادل داروهای دیگر به شرح ذیل است:

داروهای قدیمی / داروهای جدید
تری فلوپرازین 5 میلی گرم کلوزاپین 100 میلی گرم/
پرفنازین 8 میلی گرم /ریسپریدون 1-2 میلی گرم
فلوفنازین 2 میلی گرم /اولانزاپین 5 میلی گرم
تیوریدازین 100 میلی گرم
تیوتیکسن 5 میلی گرم
هالوپریدول 2 میلی گرم
پیموزاید 1 میلی گرم

عوارض داروها

عوارض داروها را می توان به دو دسته ی خطرناک و ساده تقسیم کرد، ولی از آن جا که تشخیص این موارد از عهده ی افراد غیرمتخصص خارج است، در صورت بروز هر گونه عارضه ی جانبی باید پزشک را آگاه کنند.
خطرناک ترین عارضه ی این داروها حالتی است که با عوارضی شبیه به مننژیت خود را نشان می دهد، یعنی بیمار دچار حالت گیجی، منگی، تب و سفتی عضلات می شود که بلافاصله بایستی به مرکز اورژانس منتقل شود. در این حال نباید هیچ دارویی به بیمار داده شود، ولی باید پزشک را از داروهای مصرف شده مطلع کرد.
این نوع عوارض معمولاً در طول چند ساعت تا چند روز اول درمان دیده می شود. البته گاهی با تغییر دادن دارویی که بیمار مدت ها با آن تحت درمان بوده است نیز ممکن است این عوارض ایجاد شود.
داروها بر اساس عوارض شان تقسیم بندی می شوند:

1. داروهای کم توان: کلروپرومازین و تیوریدازین. این داروها معمولاً عوارضی مثل خشکی دهان، تاری دید و خواب آلودگی ایجاد می کنند؛ گاهی نیز افت فشار خون که با سرگیجه های وضعیتی همراه است دیده می شود.
2. داروهای پرتوان: درباره ی داروهای پر توان مثل هالوپریدول، فلوفنازین، تری فلوپرازین، عوارض خارج هرمی شامل لرزش، سفتی یا خشکی عضلات ناحیه ی گردن و چشم ها، کندی حرکات و اشکال در راه رفتن و بی قراری روانی حرکتی دیده می شود.

در ضمن داروهای جدید مثل کلوزاپین عوارضی نظیر کم خونی خطرناک و گاهی مرگ بار هم دارند که برای جلوگیری از آن از ابتدای درمان تا پایان ماه ششم باید به صورت هفتگی آزمایش خون برای بیمار انجام شود. داروهایی مثل ریسپریدون گاهی باعث بی قراری و لرزش می شود و اولانزاپین اغلب پر اشتهایی و افزایش وزن به دنبال دارد. مصرف اولانزاپین در بیماران دیابتی توصیه نمی شود.
لرزش بدن به خصوص دست و پا، گاهی لرزش لب ها، چانه و زبان، سفتی اندام ها، خشکی بدن، نداشتن توان حرکتی و آب ریزش از دهان که گاهی به طور مداوم سبب ریزش بزاق بیمار می شود از عوارض این داروهاست.
عارضه ی نادر این داروها در درازمدت بروز نوعی حرکات غیر ارادی در زبان بیمار است، به نحوی که زبان مدام از دهان خارج می شود یا حرکاتی مثل جویدن را انجام می دهد.
داروهای ضد پسیکوز آستانه ی تشنج را کم می کنند، یعنی اگر فردی زمینه ی بیماری تشنج و صرع داشته باشد با مصرف این داروها احتمال بروز حملات تشنج در او افزایش پیدا می کند. عارضه دیگر این داروها ایجاد نوعی حالت بی قراری روانی - حرکتی است، به نحوی که بیمار قادر
به آرام نشستن نیست. در تشخیص این عارضه باید دقت شود که آیا وجود حالت بی قراری بر اثر مصرف دارو به وجود آمده است یا خود بخشی از علایم پسیکوز در بیمار است.

تفاوت بین راه های مختلف

اثر این داروها از راه تزریق پس از پانزده تا بیست دقیقه شروع می شود و پس از حدود نیم تا یک ساعت به حد نهایی می رسد و نوع خوراکی آن پس از یک تا یک و نیم ساعت حداکثر تأثیر را نشان می دهد.
تزریق داخل وریدی این داروها به هیچ وجه توصیه نمی شود، اما درباره ی بیمارانی که به هر دلیل استفاده از راه خوراکی برای آن ها مقدور نباشد به ناچار تزریق عضلانی انجام می شود.
معمولاً از داروهای تزریقی طولانی اثر ( آهسته رهش) مثل فلوفنازین، دکانوات یا هالدول دکانوات می توان استفاده کرد و گاه یک بار تزریق کردن این داروها برای چند هفته کفایت می کند.

مدت مصرف

برای کسانی که در اولین حمله ی بیماری قرار دارند، شش ماه درمان کافی است، ولی در موارد مزمن به سال های طولانی و گاه مادام العمر و درمان نیاز است.

مصرف داروهای روان پزشکی در دوران بارداری چه عوارضی برای مادر و جنین دارد؟

با توجه به سابقه و قدمت کلروپرومازین، در مقایسه با سایر داروها پژوهش های آزمایشگاهی زیادی درباره ی این دارو انجام شده است. با این که تا کنون نشانه ی قابل قبولی دال بر ایجاد ناهنجاری در جنین گزارش نشده است، اما به دلیل فقدان اطلاعات کافی درباره ی تأثیر این داروها بر جنین انسان بنا به احتیاط در سه ماهه ی اول بارداری دارو تجویز نمی شود؛ ولی در صورت لزوم امکان استفاده از داروهای توانمند مثل هالوپریدول و ریسپریدول در این دوره وجود دارد.
در پایان دوره ی بارداری توصیه می شود داروهای ضدپسیکوز حداقل دو هفته قبل از زایمان قطع شود، چون ممکن است عوارضی مثل یرقان ( زردی) و حتی عوارض خارجی هرمی در نوزاد ایجاد شود.
در دوران شیردهی نیز احتیاط لازم بر این است که تغذیه ی نوزاد با شیر خشک باشد، چون حتی مقادیر اندک این داروها از راه شیر منتقل می شود و در نوزاد عوارضی را ایجاد می کند.
یکی دیگر از عوارض این داروها کاهش میل جنسی و تأخیر در انزال است، تأخیر در قاعدگی و گاهی قطع قاعدگی و نیز ترشح شیر از عوارض نسبتاً شایع آن هاست.
این داروها باعث از بین رفتن قدرت باروری خانم ها و ایجاد نازایی در آن ها نمی شود و با تغییراتی که پزشک در دارو می دهد عوارض، قابل رفع محسوب می شود.
تمام این داروها از راه شیر دفع می شود و مصرف آن ها در دوران شیردهی منع شده است.
ممکن است مصرف هم زمان قرص های ضد بارداری با این داروها باعث شود آزمایش حاملگی، مثبت کاذب شود ( یعنی با وجود حامله نبودن مثبت شدن تست حاملگی) ؛ از سوی دیگر داروهای پیشگیری سبب افزایش فعالیت آنزیم های کبدی و در نتیجه کاهش مقدار اثر داروی ضد پسیکوز می شود.

درمان سالمندان و کودکان با داروی ضد پسیکوز چگونه است؟

سالمندان قدرت کبدی و کلیوی کم تری نسبت به جوانان دارند، بنابراین لازم است دارو با مقدار کم تری تجویز شود و فواصل زمانی بین وعده های دارو نیز طولانی تر باشد. چون سالمندان به سرعت در معرض عوارض خاص دارویی مثل گیجی و منگی قرار می گیرند توصیه و تأکید بر تجویز داروهایی است که فاقد چنین عوارضی باشد. لازم است خانواده و اطرافیان بیمارحتماً نسبت به این عوارض آگاه شوند.
احساس گیجی و منگی اغلب با عارضه ی بیماری زمینه ای مثل پسیکوز آمیخته می شود و در تشخیص پزشک را به اشتباه می اندازد. به یاد داشته باشیم که عارضه ی گیجی و منگی با توجه به عوارض زمینه ای خطرناک قلبی و عروقی همراه آن، خطرات جدی را برای بیمار به همراه دارد.
از عوارض مهم دیگر داروهای ضد پسیکوز باید به پیدایش رنگدانه در ته چشم، عدسی، قرنیه، ملتحمه و حتی در سطح پوست بدن اشاره کرد. این عارضه به خصوص با داروهای کم توان مثل تیوریدازین و با مقادیر بالاتر از 800 میلی گرم روزانه ایجاد می شود. درصورت نیاز به مصرف داروهایی مثل تیوریدازین بایستی حتماً مراقبت های لازم از سوی پزشک انجام شود. داروهای کم توان مثل تیوریدازین و کلروپرومازین زمینه ی اختلالات خطرناک چشمی مثل آب سیاه یا گلوکوم را تشدید می کند. در صورت ابتلا به آب مروارید و آب سیاه حتماً پزشک معالج خود را در جریان امر قرار دهید، در چنین وضعی همواره استفاده از داروهای پر توان ارجحیت دارد.
در پسیکوزهای کودکان ممکن است اختلالات رفتاری مثل بیش فعالی و بعضی از انواع اختلالات تکلم، وسواس و انواع تیک ها نیاز به داروی ضد پسیکوز داشته باشد. هالوپریدول بهترین گزینه محسوب می شود. و اصولاً اغلب داروهای دیگر در سنین کم تر از چهارده سال ممنوع است.
منبع مقاله : احمدی سرتختی، امیرمسعود، (1388)؛ دارو درمانی در روان پزشکی، (آشنایی با داروهای روان پزشکی)، تهران: نشر قطره، چاپ اول.