چهار طاقی نیاسر

مختصات و مشخصات
نام مشهور: چارتاقی/ چهارطاقی نیاسر.

محل: صخره‌های ارتفاعات غربی مشرف به شهر نیاسر، 30 کیلومتری غرب کاشان، 250 کیلومتری جنوب تهران، استان اصفهان. (تصویر 1٫1)

مختصات جغرافیایی چارتاقی: 33 درجه و 58٫28 دقیقه شمالی، 51 درجه و 08٫53 دقیقه شرقی (دقت اندازه‌گیری 0٫01± دقیقه). ارتفاع از سطح دریا 1760 متر (دقت اندازه‌گیری ارتفاع‌ها 5± متر)، ارتفاع از سطح دشت مجاور 380 متر (نقطه منتخب برای شاخص دشت مجاور: تقاطع جاده نیاسر با جاده کاشان- دلیجان با ارتفاع 1380 متر).

نقشه نیاسر و کاشان

تصویر 1٫1
موقعیت نیاسر در منطقه کاشان

شکل بنا: متقارن چهار وجهی با قاعده مربع، چهار پایه با چهار تاق به سبک کلیل پارتی بر روی آنها و گنبدی به واسطه چهار فیلپوش بر روی بنا. چهار روزن به سوی چهار جبهه در بالای بنا و شانزده روزن کوچکتر با فاصله نامساوی در پاکار گنبد (اکنون پُر شده). چهار سوی بنا چشم‌انداز باز بدون هیچگونه دیوار، در یا پنجره. (تصویر 1٫2)

چارتاقی/ چهارطاقی نیاسر کاشان

تصویر 1٫2
چارتاقی نیاسر، چشم‌انداز غربی

محور بنا: 11 درجه میل شرقی (دقت اندازه‌گیری 0٫5± درجه) نسبت به شمال جغرافیایی/ ستاره قطبی. (نقشه 2)
اندازه‌های بنا: مساحت 142 متر مربع، ارتفاع کلی 10٫50 متر، طول کلی هر ضلع 11٫90 متر (دقت اندازه‌گیری طول‌ها 2± سانتیمتر)، طول بیرونی پایه‌ها در سطح زمین 4٫20 متر، فاصله میان پایه‌ها 3٫50 متر، طول بیرونی پایه‌ها در ارتفاع یک متری از سطح زمین 3٫35 متر، فاصله میان پایه‌ها 4٫30 متر، طول بنا در این ارتفاع 11 متر. (نقشه 1)

نقشه چارتاقی نیاسر

نقشه 1
اندازه‌های بنا

جنس سازه: سنگ‌های رسوبی و متخلل محلی با جرم حجمی 2٫1٫ سنگ‌های تراش‌خوردهٔ مکعب مستطیل شکل از ارتفاع 3 متری به بالا، لاشه‌سنگ‌های بی‌شکل از کف تا ارتفاع 3 متری. ملات گچ با آمیختهٔ ماسه برای جرز سنگ‌ها و نیز برای اندود نمای بیرونی پایه‌ها تا ارتفاع 3 متر و نمای داخلی پایه‌ها تا ارتفاع 4 متر. (تصویر 1٫3)

قدمت: حدود 2000 سال، دوره پارتی (اشکانی)، به احتمال کمتر از اوایل دوره ساسانی.

چشم‌انداز افق و ناهمواری‌های آن: ناهمواری‌هایی در افق در کمان‌ نقطه‌ طلوع انقلاب تابستانی تا نقطه طلوع انقلاب زمستانی بر اثر کوه‌هایی با ارتفاع 0٫5 تا 2 درجه (دقت اندازه‌گیری 20٪±) و در کمان‌ نقطه غروب انقلاب زمستانی تا نقطه غروب انقلاب تابستانی با ارتفاع 7 تا 10 درجه از دید ناظر.

یادمان‌های باستانی و سازه‌های دیگر در مجاورت بنا: چشمه طبیعی موسوم به «آب قلعه» یا «چشمه اسکندریه» و درخت چنار نیمه خشکیده با قدمت تقریبی هزار تا دو هزار سال در 70 متری جنوب شرقی. نیایشگاهی ناشناخته بر فراز چشمه (تخریب کامل در چند دهه پیش و ساخت مسجد بجای آن). ساعت آفتابی سنگی در 200 متری جنوب شرقی (تخریب کامل در حدود سال 1370). بازمانده‌هایی از دیواری ساده با قدمت نامشخص در فاصله متوسط 50 متری پیرامون بنا و در ارتفاعی پایین‌تر از مسیر پرتوهای خورشید بامدادی و شامگاهی).

اشاره به بنا در متون تاریخی: تاکنون ناشناخته.

وضعیت قانونی: ثبت شده در فهرست آثار ملی با شماره 316 در سال 1317 .

نخستین مطالعه و معرفی: در سال 1316 توسط آندره پ. هاردی، معمار همکار کاوشگران موزه لوور در تپه سیلک کاشان (منتشر شده توسط آندره گدار در سه صفحه از کتاب آثار ایران، جلد یکم).

کاربری بنا به نظر هاردی و گدار: علامت راه‌یابی.

کاربری‌های مفروض دیگر: نیایشگاه آیین زروان یا نیایشگاه خورشید/ خانه خورشید (گمان‌های نگارنده)، آتشگاه پیام‌رسانی، آتشکده، بخشی از بنایی بزرگ‌تر، قربانگاه. نبود هیچگونه شواهد متکی بر مطالعات باستان‌شناختی برای این فرضیه‌ها.

وضعیت حفاظتی: بشدت در معرض خطر.

برنامه‌های حفاظتی: هیچ.

خطرات موجود: عملیات انفجار در معدن سنگ در 150 متری جنوب غربی. خاکبرداری و زمین‌کاوی با ماشین‌آلات سنگین در فاصله 20 متری. تخریب پایه‌ها برای نصب نورافکن‌های تزئینی، انتقال لوله‌های آبرسانی از فاصله 5 متری. کوشش برای احداث بنای بلندمرتبه در شرق بنا و در مسیر پرتوهای خورشید بامدادی. رفت و آمد ماشین‌های سنگین حمل سنگ معدن از داخل حریم چارتاقی. آسیب‌های ناشی از بازدیدکنندگان همچون یادگارنویسی و آتش‌افروزی. تجمع برف و یخ بر اثر سنگفرش نسنجیده در اطراف پایه‌ها و فرسایش‌های ناشی از یخبندان و تغییرات دما.

اعتراض به بی‌توجهی و تخریب بنا: دو نامه سرگشاده نگارنده در تیرماه 1384 و دی ماه 1386 . فرستاده شده برای نهادهای ذی‌ربط و منتشر شده در مطبوعات و رسانه‌های گروهی. هر دو نامه بدون هیچگونه پاسخ و ترتیب اثر.

سابقه مرمت و بازسازی: یک بار در سال 1334 توسط اداره کل باستان‌شناسی. شامل مرمت عمومی بنا، ساخت مجدد گنبد فروریخته، احداث سنگفرش در کف و پیرامون بنا، اندود نما تا ارتفاع 3 متر.
عملیات نگهداری، مرمت، بهسازی و محوطه‌سازی کنونی: هیچ.

نمونه‌های مشابه: حدود پنجاه چارتاقی دیگر در کازرون، محلات، تفرش، کهک، نطنز، دره‌شهر، سراب، بهبهان، فراشبند، یزد و جاهای دیگر. همگی آسیب دیده‌تر از چارتاقی نیاسر.