استان البرز

استان البرز، سی و یکمین استان‌ ایران است. در جلسهٔ هیئت دولت در تاریخ 12 بهمن سال 1388، لایحه تأسیس این استان تصویب و به مجلس شورای اسلامی فرستاده شد

در ادامه با تصویب نمایندگان مجلس شورای اسلامی در تاریخ 1389/4/7 استان البرز بطور رسمی شکل گرفت و در این طرح پیشنهادی، کرج به عنوان مرکز استان درنظر گرفته شد.

استان البرز از جدا شدن 4 شهرستان کرج، طالقان، ساوجبلاغ به مرکزیت هشتگرد و نظرآباد تشکیل شده است.

پیش از این شهرهای تشکیل دهنده استان البرز، به نام غرب استان تهران مشهور بودند و تعداد زیادی از ادارات این منطقه با مرکزیت کرج اداره‌کل بوده‌اند.

نام این استان از رشته کوه‌های البرز گرفته شده که بخش مهمی از آن از شمال این استان می‌گذرد .در تاریخ 22 شهریور 1389 با حضور وزیر کشور وقت، استانداری البرز رسما شروع به فعالیت کرد.

کرج، مرکز استان البرز در 20 کیلومتری شمال غربی شهر تهران قرار دارد که فاصله 2 مرکز استان بسیار کم و در بین مراکز استان کشور بسیار نادر است.

شهرستان کرج

کرج از شهرهای بزرگ و پرجمعیت ایران است. جمعیت این شهر برپایهٔ سرشماری سال 1385 برابر با 1٬377٬450 نفر بوده‌ است که از این جهت پس از شهرهای تهران، مشهد، اصفهان و تبریز به‌عنوان پنجمین شهر پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود.

کرج پس از تهران بزرگ‌ترین شهر مهاجرپذیر ایران است و با توجه به جوان‌بودن آن نسبت به سایر شهرهای بزرگ ایران، به‌عنوان یکی از کلان‌شهرهای جدید کشور به‌شمار می‌آید.

برپایه بررسی‌های سال 1387 کلانشهر کرج در آن سال دارای 680 هکتار بافت فرسوده شهری بوده‌است. کرج با 162 کیلومترمربع وسعت در 35 کیلومتری غرب تهران و در دامنه جنوبی رشته کوه البرز قرار گرفته‌است.

این شهرستان از شمال به استان مازندران، از جنوب به شهرستان شهریار و استان مرکزی، از غرب به شهرستان ساوجبلاغ و استان قزوین و از شرق به شهرستان تهران محدود است.

جلگه پهناور کرج با ارتفاع متوسط 1320 متر از سطح دریا در مسیر راه ارتباطی وسایط نقلیه حامل کالاهای وارداتی و صادراتی از مرز ترکیه و آذربایجان و به مقصد تهران و بالعکس است. کوههای البرز استان مازندران و کرج را از هم جدا کرده‌است.

دهستان کرج در میان دره‌های پرپیچ‌وخم البرز و در اطراف جاده چالوس قرار دارند. از تونل کندوان تا روستای مراد تپه در غرب اشتهارد، حوزه فرمانداری کرج را تشکیل می‌دهد. حوزه فرمانداری کرج در سال 1337 برای جمعیتی در حدود 35 هزار نفر و با وسعتی در حدود 5830 کیلومتر مربع بنیاد شد.

این شهرستان تا سال 1368 دارای چند بخش شامل: مرکزی، شهریار، رباط کریم و طالقان و اشتهارد بود، ولی پس از تبدیل بخش‌های شهریار و رباط کریم و ساوجبلاغ به شهرستان چهار بخش از آن جدا گردید و هم‌اکنون شامل دو بخش مرکزی و اشتهارد و هفت دهستان است.

بخش مرکزی با 6 دهستان به نام‌های: نسا، آسارا، آدران، کمال آباد، گرمدره از تونل کندوان تا (ماهدشت) یا مرد آباد یا همان شاهدشت قدیم را شامل می‌شود. بخش اشتهارد که از احمدآباد تا مرادتپه ادامه دارد، تنها یک دهستان به نام پلنگ آباد (رحمانیه) دارد.

پیشینه تاریخی

کرج، از دوران پیش از تاریخ و باستان نیز سرزمینی پرجاذبه و مرکز آب و آبادانی بوده‌است. استعدادهای طبیعی و منابع آبی فراوان سلسله جبال البرز، همچنین خاک حاصلخیز دامنه‌های البرز و دشت منتهی به آن برای اجتماعات بشری مناسب بوده‌است و دلیل آن آثار باستانی ارزشمندی است که در گوشه و کنار این جلگه وسیع و در حاشیه راههای ارتباطی کهن قابل مشاهده‌است.

تپه‌های آق تپه، مراد تپه و تپه مردآباد، قلعه‌های تاریخی تنگ گسیل و شهرستانک و آثار دوران اسلامی همچون برج میدانک مغولی، پل و کاروانسرای شاه‌عباسی کرج، کاخ‌های قاجاری و کاخهای رضا شاهی و محمدرضا شاهی حکایت از استمرار استقرارهای پی در پی در این منطقه دارد.

اطلاعات موجود حاکی است که کرج مدتی جزء مازندران و زمانی قسمتی از ری بوده‌است و گاهی از روستاهای طالقان یا شهرستانک محسوب می‌شده‌است.

تا پیش از حمله مغول رفت و آمد کاروان‌ها بیشتر از راهی بوده که از طریق سگزآباد و شهریار به ری می‌رفته. از این دوره به بعد راه قزوین – کرج – ری به قبلی ترجیح داده شده‌است ولی اهمیت کرج در دوره صفوی به دلیل قرار گرفتن بر سر راه قزوین به تهران و تبریز بیشتر شده و کاروانسراها، پلها و قلعه‌های ایجاد شده در حاشیه این جاده به آن هویت بخشیده‌است.

از مورخین معتبری که از کرج یاد کرده، مقدسی است. وی در سده چهارم هجری قمری از کرج به عنوان یکی از روستاهای ری نام برده‌است.در آغاز سده هفتم هجری قمری یاقوت حموی نیز کرج را تابع ری دانسته‌است.

حمدالله مستوفی در سده هشتم هجری قمری کن و کرج را از ولایات تابع طالقان برشمرده و در ذکر رودخانه‌های عراق عجم از کوهرود نام می‌برد که ویژگی‌های آن به طور دقیق قابل تطبیق بر روی رودخانه کرج است.

در سده‌های میانه اسلام و پس از آن به ویژه در عهد آخرین پادشاهان صفوی که تهران مقر حکومتی دربار می‌شود، مسیر قزوین – کرج – تهران مورد توجه قرار می‌گیرد و به احتمال فراوان کاروانسرای صفوی کرج قابل انتساب به همین دوره‌است. باشکوهترین دوره تاریخی، دوره قاجاریه به ویژه عصر فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه بوده‌است.

در این دوره کرج به علت همجواری با پایتخت و قرار گرفتن بر سر راه ارتباطی سلطانیه و تبریز مورد توجه سلیمان میرزا نیز بوده‌است.

مجموعه سلیمانیه کرج به این مقطع زمانی تعلق دارد. در همین دوران سپاهیان زیادی از منطقه عبور کرده و یادداشتهایی از خود بر جای نهاده‌اند که برای دسترسی به اطلاعات جامع تر می‌توان به سفرنامه‌ها مراجعه کرد.

کرج از کلمه کراج به معنی بانگ و فریاد است. زیرا در تپه آتشگاه و کوههای کلاک و قلعه دختر شهرستانک و بز قلعه اشتهارد در ایام تابستان برای خبر رساندن و دیده بانی آتش افروزی می‌شد و در موقع جنگ بدینوسیله از هجوم دشمنان با خبر می‌شدند، در آن روزگار ممکن است، نام کرج، کراج بوده‌است.

در فرهنگ نفیسی کرج به معنی گوی، گریبان، چاک و شکاف آمده و آنرودخانه ایست که در کوههای شمال غربی ری جاری می‌شد و بلوک شهریار و ساوجبلاغ را مشروب می‌سازد و نام دهی است در کنار این رودخانه که پادشاهان قاجار در آنجا بناها و قصرهای عالیه برپا نموده‌اند. همچنین در کتب مختلف آمده، لفظ کرج از کلمه کرژ به معنی کوهپایه‌است.

مراحل گسترش تاریخی شهرستان

کرج با قدمتی دیرینه و جمعیتی انبوه و پیشینه‌ای تاریخی تا رسیدن به کلانشهر کنونی راه پر پیچ و خمی را پیموده‌است. کرج در محدوده خیابان‌های کشاورز و مصباح، روستایی تابع بخش ساوجبلاغ از توابع حوزه 19 تهران بود و در این دوره مراکز اداری و تجاری آن گاهی تهران، برغان، کردان و هشتگرد بوده‌است. سپس شهر کرج تابع شهرستان تهران شد و نمایندگی‌های ادارات مرکزی به رتق و فتق امور آن می‌پرداختند.

این شهرستان با جهشی سریع از دوره روستایی و شهری گذشت و منطقه بسیار وسیعی را در بر گرفت. اشتهارد، شهریار، طالقان، ساوجبلاغ، کوهپایه و بخش حومه تابع استان تهران، همه قلمرو کرج به حساب می‌آمد.

پس از انقلاب اسلامی، با گسترش سریع و افزایش جمعیت و پیدایش قطب‌های جاذبه‌ای، کرج به چندین شهرستان و منطقه تقسیم شد؛ که اینک هر کدام از بخش‌های پیشین به یک شهرستان و بسیاری از روستاهای اقماری آن خود به شهر و شهرک‌هایی تبدیل شده‌اند.

محدوده‌ای که امروز کرج بزرگ (شهر کرج) نامیده می‌شود، در گذشته شامل روستاهایی تابع حوزه کن، شهرستان شمیران، ساوجبلاغ و شهریار بوده است؛ و کلاک، سرجو، حصار، وسیه، باغ پیر، بیلقان، حسین‌آباد بیلقان، علی‌آباد پرگیرک، تپه مرادآباد، بیدستان، صحرای ویان، جوادآباد، نهر رستم، دره دروا، حسن‌آباد، حاجی‌آباد، صوفی‌آباد، وهرجرد (ورگرد)، دلمبر، حیدرآباد، میان‌جاده، شنبه‌دژ، نوزمین، سیاه کلان، کسین، کارخانه قند، حسین‌آباد مهرشهر،پیشاهنگی، گلدشت، جو مردآباد، سرحد آباد، آسیا برجی، سرآسیاب، ده کرج، حسین‌آباد راه‌آهن، شهر صنعتی، اطراف امامزاده طاهر و امامزاده حسن، باغ فلاحت و مناطق دیگری را در بر می‌گرفته‌است.

این شهرستان دارای آثار تاریخی بسیار است. آبادانی و توسعه کرج در دوره قاجار و پس از آن صورت گرفت. کاخ سلیمانیه نیز به دستور فتحعلی شاه در آنجا ساخته شد. شهرستان کرج در غرب شهر تهران، دارای دو بخش مرکزی اشتهارد، هفت دهستان و شهرهای کرج، اشتهارد، ماهدشت، کمال شهر، محمد شهر و مشکین دشت است.

مراکز دیدنی

کاخ سلیمانیه / برج کردان / برج میدانک/ بقایای آتشکده سنگی تخت رستم / کاخ شهر ستانک / برج سنگی گچسر / دختر قلعه / قلعه صمصام / قلعه وکیل / حمام مصباح / حمام هلجرد / پل شاه عباسی / پل دختر / پل رودشور / پل کردان / کاروانسرای شاه‌عباسی / کاروانسرای ینگه‌امام / چشمه گله‌گیله / چشمه وله / چشمه‌ شاهدشت / آبشار پیچه آدران / غار یخ مراد / دریاچه سد امیرکبیر / مسجد هلجرد / اماکن مذهبی / امامزاده رحمن و زید / امامزاده احمدومحمود / امامزاده جعفر / امامزاده حسن / امامزاده موسی / امامزاده‌ هادی-علی‌نقی / بقعه شاهزاده سلمان

دانشگاه‌ها و مراکز علمی کرج

پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران / دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج / دانشگاه هنر / دانشگاه تربیت معلم / دانشگاه جامع علمی – کاربردی / دانشگاه پیام نور / دانشکده علوم پزشکی / آموزشکده فنی شهید بهشتی / آموزشکده عالی سما واحد کرج / آموزشکده عالی محیط زیست کرج / مرکز تربیت معلم حکیم ابوالقاسم فردوسی فردیس / پژوهشگاه مواد وانرژی کرج / دبیرستان و مرکز پیش دانشگاهی البرز (کالج البرز)

مکان‌های تاریخی، فرهنگی

در حوزه فرمانداری کرج بیش از 100 اثر با ارزش فرهنگی – تاریخی و هنری شناسایی شده و در گزارش بررسی و شناسایی این منطقه درج گردیده که در این مقاله به شرحی کوتاه درباره دهستان پرداخته می‌شود.

آثار فرهنگی- تاریخی دهستان‌های نسا، آسارا و آدران

دهستان‌های نسا، آسارا و آدران در منطقه‌ای کوهستانی قرار داشته و آبادیهای آن‌ها در دره‌های پرشیب و یا بر حاشیه مرتفع کوه‌ها ایجاد شده‌است.ولی آبادی آدران نسبت به نسا و آسارا وسیع تر و بیشتر است و زمینهای کشاورزی و باغات میوه فراوان ترند به همین دلیل از دیرباز در این منطقه کشاورزی رونق بیشتری داشته و در نتیجه سکونت در روستاها مداوم و دایمی است.

آثار فرهنگی – تاریخی دهستانهای کمال آباد، گرمدره، محمدآباد و شهرکرج

در این محدوده از حوزه فرمانداری کرج آثار ارزشمند و چشمگیری وجود دارد که شماری از آنها توسط کارشناسان میراث فرهنگی استان تهران و کرج معرفی شده و تعدادی نیز در حال مرمت و استحکام بخشی هستند. در این میان دو گرمابه قدیمی واقع در روستاهای هلجرد و بیلقان در عین سلامت و اهمیت، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

ساوجبلاغ

ساوجبلاغ در غرب استان تهران قرار دارد و دارای سه بخش مرکزی، طالقان، و نظرآباد است. این شهرستان دارای 12 دهستان و 3 شهر نظر آباد، هشتگرد و طالقان است.

مراکز دیدنی

پاسگاه طالقان/ قلعه ارژنگ / قلعه کی‌قباد / قلعه کیا / موشلان تپه / حمام شهرک / پل چوبی / کاروانسرای امام

جاذبه های طبیعی

چشمه آب معدنی عسلک/ چشمه آب معدنی لمبران / چشمه آب معدنی سرب جوستان / آبشار اوچان / آبشار جوستان / آبشار اورازان / آبشار کرکبود / آبشار آسکان / آبشار عسلک / غار برج / غار کله سنگ / غارهای هیو / غار لالون / دریاچه اوان

مراکز مذهبی

بقعه سید شرف الدین/ امامزاده هارون / بقعه بادمستان / تکیه ناوه و کش رود / بقعه خشت و گل / اسفاران حسینیه قدیمی جوستان / گورستان زردشتیان

نظرآباد

نظرآباد شهرستانی است در استان البرز که در نزدیکی شهرستان ساوجبلاغ واقع است. مرکز این شهرستان شهر نظرآباد است. از سال 1381 به شهرستان تبدیل شد. این شهرستان از نظر آب و هوایی برای کشاورزی خوب است. طبق آخرین سرشماری رسمی سال 1385 جمعیتی بالغ بر 128٬666 نفر دارد.

منطقه باستان‌شناسی ازبکی در آن واقع شده و نمونه اولین خشت دست ساز بشر که در سازمان ملل نگهداری می‌شود توسط سیدمحمد خاتمی به نشانه گفتگوی تمدن‌ها از این منطقه به سازمان ملل هدیه شده است, مصطفی بازرگان برادر مهندس مهدی بازرگان از مفاخر و محققان این شهرستان محسوب می‌شوند و هم اکنون در سن 97 سالگی در این منطقه زندگی می‌کنند شهر مصطفی آباد یادگار دوران مباشری وی بر این شهر است.

ازبکی یکی از روستاهای دهستان احمدآباد مصدق از بخش مرکزی شهرستان نظرآباد است که در 80 کیلومتری غرب شهر تهران واقع شده‌است. بخش‌هایی از این محوطه باستانی نه هزار ساله را کارشناسان مرکز باستان‌شناسی ایران در سال 1348 خورشیدی مورد شناسایی قرار داده و در سال 1352 به شماره 955 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

براساس کاوش‌های صورت گرفته، محوطه باستانی ازبکی در برگیرنده شش هزار سال بقایای فرهنگی پیش از تاریخ و اوایل دوران تاریخی ایران از نیمه اول هزاره هفتم تا نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد مسیح یعنی دوران مادها است.

ازبکی محوطه باستانی گسترده‌ای برابر با صد هکتار و 10 تپه ارزشمند است که شش تپه از آن را گروهی از باستان‌شناسان ایرانی به سرپرستی دکتر یوسف مجیدزاده (از سال 1377 تا 1384) حفاری کرده‌اند.

مدرسه علمیه نجم آباد به دستور فتحعلی شاه قاجار و در زمان ملا ابراهیم نجم آبادی (متوفی 1240 قمری) از حکمای قرن سیزدهم، به وسیله میرزا عبدالکریم نجم آبادی – از خواص دربار فتحعلی شاه – در روستای نجم آباد (از توابع شهرستان نظرآباد) ساخته شد. شاه به هنگام عبور از قزوین پس از ملاقات با ملا ابراهیم دستور ساخت این مدرسه را صادر کرد. وی به هنگام دستور ساخت این مدرسه گفت: «تو (میرزا عبدالکریم) رعیت او (ملا ابراهیم نجم آبادی) هستی و باید افتخار کنی و در وطن خود (نجم آباد) مدرسه و مسجدی برای او بسازی.

در یکی از اسناد اوقاف درباره موقوفات مدرسه نجم آباد آمده‌است:«وقتی که کار به مرافعه کشیده شد موضوع در سال 1263 قمری در محضر آقا میرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران مطرح شد و حکمی از آن محضر به وقفیت این املاک صادر گردید.»

در سال 1286 قمری شیخ هادی نجم آبادی وقتی به روستای نجم آباد وارد می‌شود مدرسه را از سکنه خالی و رو به انهدام می‌بیند. در مدت دو سال مجدداً کار مدرسه به تعطیلی می‌کشد تا آنکه در سال 1315 قمری نوادگان واقفان تصمیم می‌گیرند سهمیه هزینه این مدرسه را در مدرسه نجم آبادی که در محله سنگلج تهران بود به مصرف برسانند.

طالقان

شهرستان طالقان، به مرکزیت شهر طالقان، یکی از شهرستانهای استان البرز است. این شهر در منطقه‌ای ییلاقی در میان رشته کوه البرز و در 120 کیلومتری شمال غربی تهران قرار گرفته‌است.

شهر طالقان از به هم پیوستن چهار منطقه بنام‌های شهرک، گلینک، کولج و پرده سر تشکیل شده‌است که شهرک به عنوان هستهٔ اصلی آن است و شهر طالقان، گاه شهرک هم نامیده می‌شود.

این شهر به لحاظ قرار گرفتن در رشته کوه‌های البرز میانی دارای آب و هوای کوهستانی و ییلاقی است به همین دلیل دارای جمعیت فصلی بوده و در تابستان جمعیت آن به بیش از 12 هزار نفر می‌رسد. این در حالیست که جمعیت ثابت شهر طالقان حدود 5000 نفر است.

منزل آیت‌الله طالقانی در گلیرد و یادمان درویش عبدالمجید طالقانی در مهران از آثار دیدنی و تاریخی و فرهنگی طالقان به شمار می‌آیند.

از دیگر آثار و بناهای تاریخی طالقان – مصون مانده از آسیب‌های طبیعی – می‌توان به برخی قلعه‌ها، امامزاده‌ها، مقابر، حمام‌ها و آسیاب‌های آبی اشاره کرد.

بقعهٔ شیخ حسین الهی معروف به جد بزرگوار در روستای دیزان، جنب مسجد آیت‌الله شیخ مرتضی دیزانی

ارژنگ قلعه در میناوند، قلعه منصور و قلعه کیقباد در شمال هرنج، قلعه دختر در گته ده، قلعه پراچان و قلعه فالیس، امامزاده هارون در جوستان، شاه محمد حنیفه در کرکبود، امامزاده زکریا در میراش، امامزاده ابراهیو در در تکیه ناوه و نیز امامزاده‌های روستای‌های سید آباد، اورازان، کش، کشته رود، کلاه رود، اسفاران، خچره، بقعه میر در وشته، و مقبره پیران در دیزان، مهران، گته ده و اوانک، بقایای آسیاب‌های آبی در برخی از روستاها و نیز آثار نهر بزرگ انتقال آب از طالقان به قزوین در امتداد قله‌های رشته کوه‌های جنوبی طالقان، بسیار دیدنی است.

حمام قدیمی دیزان-قلاسی-آقای باغ-هفت قلای سی-قلا یاک-طاقی لایه(ساعت آفتابی اهالی روستا) در روستای دیزان.(وجوداسامی مانند قلایاک، قلاسی، هفت قلا ی سی و…نشان از قدمت تاریخی دیزان و وجود قلعه‌های متعدد در زمانهای گذشته این روستا می‌باشد

قلعه ارژنک در بالای قله قلادوش واقع در میناوند.