استان کرمانشاه با وسعتی در حدود 24434 کیلومتر مربع در میانه ضلع غربی کشور قرار گرفته است.
استان کرمانشاه
این استان از شمال به استان کردستان، از جنوب به استان‌های لرستان و ایلام، از شرق به استان همدان و از غرب به کشور عراق محدود شده است.
استان کرمانشاه در سال 1375 دارای11 شهرستان، 19 شهر، 24 بخش، 83 دهستان و 2793 آبادی دارای سکنه بوده است. شهر کرمانشاه مرکز استان کرمانشاه می‌باشد و شهرستان‌هایی این استان عبارتند از: اسلام‌آباد غرب، پاوه، جوانرود، سرپل ذهاب، سنقر، صحنه، قصر شیرین، کرمانشاه، کنگاوور، گیلانغرب و هریس.
استان کرمانشاه ناحیه‌ای کوهستانی است که بین فلات ایران و جلگه بین‌النهرین قرار گرفته و سراسر آن را قله‌ها و ارتفاعات سلسه کوه‌های زاگرس پوشانده‌اند و در محدوده این استان به صورت مجموعه‌ای از رشته‌کوه‌های موازی پدیدار گشته که دشت‌های مرتفع کوهستانی درمیان آنها شکل گرفته و بستر گذرگاه‌های مهم زاگرس را به وجود آورده است.
قدمت سکونت در محدوده استان فعلی کرمانشاه به هزاره قبل از میلاد می‌رسد در آثار سارگن- شاه اکد- که از سال 2048 تا 2030 قبل از میلاد بر جنوب بین النهرین فرمان رانده، از مردم زاگرس به عنوان ( آریزان یاغی) یاد شده است.
به استناد کتیبه‌های بابل، آشور و عیلام ساکنان دامنه‌های زاگرس طوایفی به نام‌های لولوبی، گوتی، مانایی، فایری، آموا و پارسوآ بوده‌اند.
در خصوص اصلو نژاد این طوایف، نظرات متضادی ابراز شده است، طوایف آمادا و پارسوآ آریایی، و طوایف گوتی و کاسی نیز به احتمال زیاد آریایی ثبت شده‌اند ولی محققان در آریایی بودن لولوبی‌ها و مانایی‌ها تردید دارند.
شهرستان کرمانشاه
کرمانشاه یکی از باستانی ترین شهرهای ایران است که گفته می‌شود توسط طهمورث دیو بند- پادشاه افسانه‌ای پیشدادیان- ساخته شده است. برخی از مورخین بنای آن را به بهرام پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند.
کرمانشاه در زمان قباد اول و انوشیروان ساسانی به اوج عظمت خود رسید. در قرن چهارم یکی از مورخان اسلامی از کرمانشاه به عنوان شهری زیبا در میان اشجار و آبهای روان یاد کرده است.
در اوایل حکومت شاه اسماعیل صفوی سلطان مراد آق قویونلر با 70 هزار نفر کرمانشاه و همدان را اشغال کرد. صفویه برای جلوگیری از تجاوز احتمالی امپراطوری عثمانی این این شهر را مورد توجه قرار داد.
در زمان شیخ علیخان زنگنه صدر‌اعظم صفوی، به آبادانی و رونق کرمانشاه افزوده شد ولی در دوره افشاریه مورد هجوم عثمانی‌ها قرار گرفت. اما نادر شاه ،عثمانی‌ها را عقب راند ولی در اواخر زندگی نادر شاه، کرمانشاه با محاصره و تاراج عثمانی‌ها مواجه شد و دستخوش آشوب فراوانی گردید.
در سال 1267 هجری قمری امام‌قلی میرزا از طرف ناصرالدین شاه به سرحدات کرمانشاه منصوب شد و مدت 25 سال در این شهر حکومت کرد و در همین دوره بناهایی را احداث و به یادگار گذاشت. این شهر در جنبش مشروطه سهمی به سزا داشت و در جنگ جهانی اول و دوم به تصرف قوای بیگانه در آمد و پس از پایان جنگ تخلیه شد. همچنین این شهر در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، خسارات زیادی دید.
مراکز دیدنی و تاریخی:
مقبره مولانا، شهر باستانی کامبادنه، کاروانسرای ماهیدشت، نقوش طاق بستان، رتفاعات پررو، چال آباد، هوجیر، سر آب نیلوفر، غار پراو، غار آسنگران، غار تایله نو، غار رتیل، مسجد جامع کرمانشاه، مسجد حاج شهباز خان، مسجد دولتشاه، مسجد شاهزاده، مسجد عمادالدوله، تکیه معاون الملک
اسلام آباد غرب
نام اسلام آباد غرب نخست (مندلی) بود. بعد حمله عرب‌ها، یکی از سرداران عرب به عمران و آبادی آن پرداخت و به مرور زمان به شهر ( هارون آباد) معروف شد.
در سال 1309 هجری شمسی نام شهر به شاه‌آباد غرب تغییر یافت. بعد از انقلاب اسلامی در سال 57، نام این شهرستان به اسلام آباد غرب تغییر داده شد. این شهر در روزگار صفویه به ویژه در زمان شاه عباس رونق یافت و کاروانسراهایی برای اقامت تجار، مسافران و زایران عتبات عالیات احداث شد. بعضی از بخش‌های این شهرستان سابقه تاریخی دارند:
بخش ماهیدشت:
این بخش در دوره اشکانیان ( نیستاه) معروف بود و به دلیل آب و هوا و مراتع خوب، محل پرورش اسب جنگاوران اشکانی بوده است. در زمان صفویه این ناحیه ماهیدشت نامیده شد و کاروانسرای شاه عباسی در آن بنا نهاده شد.
بخش کرند: این بخش در دامنه کوهستان واقع شده و آب و هوای معتدلی دارد. بخش کرند در دوران داریوش هخامنشی از لحاظ داشتن مورخان، صنعتگران و آهنگران باذوق، معروف بوده است.
مراکز دیدنی و تاریخی:
طاق گرا، کاروانسرای‌اسلام آباد غرب، کوه نوا، مسجد ریجاب، مقبره ابودجاجه
پاوه (اورامانات)
نام پاوه را به پاوه، سردار یزد گرد سوم ( آخرین شاهنشاه ساسانیان) منسوب می‌دانند که جهت جلب حمایت کردها روانه این منطقه گردید و مورد احترام اهالی قرار گرفت. بعدها به خاطر تجلیل از آن سردار، این ناحیه را پاوه نامیدند که در کتابهای عربی ( فاوج) آمده است.
ظاهراً در محلی نزدیک پاوه که اکنون ( جنگاه) گفته می‌شود مردم پاوه با سعدوقاص جنگیده‌اند. همچنین‌معنی کلمه اورمانات از اورتن ( اورامان) نام یکی از سروده‌های دین زرتشتیان- گرفته شده است.
مراکز دیدنی و تاریخی:
غارآهکی کلهرود، مسجد جامع پاوه
جوانرود همان محلی است که حمدالله مستوفی در نزهه القلوب از آن به عنوان (الا نی) نام برده است. مستوفی از الا نی یا جوانرود امروز به عنوان قصبه‌ای معتبر با هوای خوش، آبهای روان، شکارگاه‌های خوب و ناحیه‌ای با محصولات غلات نام برده است.
در دوره شاه طهماسب صفوی جوانرود بیش از صد قریه داشته است و در اطراف آن قله‌هایی وجود داشته است. این شهر در دوره افشاریه و تا اواخر دوره زندیه مورد توجه خاص حکمرانان بوده است.
حکومت جوانرود بعد از سال 1320 به یکی از بیک زادگان رستم بیک جاف واگذار شده بود. این شهر در حال حاضر بسیار آباد و توسعه یافته است و طبیعت و فضایی زیبا دارد که غار کاوات را یکی از مراکز دیدنی آن می‌باشد.
سر پل‌ذهاب
سر پل ذهاب در نزدیکی ویرانه‌های شهر قدیمی حلوان بنا شده و قلعه مخروبه‌ای نیز در نزدیکی آن قرار دارد. سر پل ذهاب به عنوان دژ و پایگاه مرزی ایران بود که در زمان حمله عرب‌ها به ایران از بین رفته و آثاری از پایه‌های آجری آن به جا مانده است.
در کتب تاریخی از این ناحیه به عنوان دژ و پایگاه مرزی ایران بود که در زمان حمله عرب‌ها به ایران از بین رفته و آثاری از پایه‌های آجری آن به جا مانده است.
در کتب تاریخی از این ناحیه به عنوان ( زهاو) مرکز ایالت حلوان نام برده شده است. کلمه ذهاب در لغت به معنی ( آب مقطر، خوب و همچنین به معنی چشمه و منبع آب) آمده است.
ظاهراً به علت چشمه سارها و سراب‌های فراوان، این شهر به ذهاب مشهور شده است. نام دیگر این ناحیه ( سرپل) است که از نام پلی برروی رودخانه الوند در 12 کیلومتری ذهاب اخذ شده است. این پل در سال 1345 هجری‌شمسی تخریب شده است.
مراکز دیدنی و تاریخی:
کاروانسرای سرپل ذهاب، دکان داوود، نقش آتوبانی‌نی، چشمه آب گرم تنگ آب حمام
سنقر و کلیایی
سنقر در لغت فارسی به معنی (پرنده) شکاری است. از قدمت دیرینه این شهر اطلاعات روشنی در دست نیست ولی در دوره سلجوقیان، امیران سنقر به نام (آقاسنقر) معروف بوده‌اند.
گفته می‌شود که شهر سنقر در ابتدا یک اردوگاه مغولی بود که بعدها به شهر تبدیل شده است. در زمان فتحعلی شاه قاجار فرزند وی فتح‌الله میرزا به حکومت سنقر گماشته شد.
سپس این ناحیه با نواحی کنگاور، ملایر و تویسرکانی یکی شده یکی شه و تحت حکمفرمایی شاهزاده شیخعلی میرزا ( پسر فتحعلی شاه) قرار گرفت. در زمان ناصرالدین شاه سنقر و کلیایی ضمیمه اسد آباد شد. در حال حاضر شهرستان سنقر و کلیایی از نواحی جالب توجه و زیبای استان کرمانشاه است که در جلگه هموار و زیبایی واقع شده و اطراف آن را رودخانه، سبزه زار، باغات و بیشه زار فرا گرفته است و قله‌های کوه‌های آن تا اواخر تابستان از برف زمستانی می‌درخشد.
مراکز دیدنی و تاریخی:
گور دخمه دربند، قلعه بزه رود
صحنه
شهرستان صحنه یکی دیگر از بخش‌های شهرستان کرمانشاه بود که در سال‌های اخیر به شهرستان مستقلی تبدیل شده است. محدوده این شهرستان نیز از نواحی قدیمی و تاریخی استان کرمانشاه است و آثار و بقایای ادوار گذشته در آن به جا مانده‌اند.
مراکز دیدنی و تاریخی:
مقبره صخره‌ای کیکاووس، قلعه لا هجیر، قلعه مروان، پل خسروی، پل آجری میان راهان، پل نوژی وران، امامزاده عباسعلی، امامزاده محمود، امامزاده سید جلال الدین، زیارتگاه شوق علی
قصر شیرین
قصر شیرین از شهرهای بسیار قدیمی ایران می باشد. بنای این شهر به خسرو پرویز ساسانی منسوب است، این شهر در عصر هخامنشیان نیز آباد بوده است.
در اطراف شهر فعلی، ویرانه‌های قصر شیرین کهنه باقی مانده که گفته می‌شود در زمان سلطنت خسرو پرویز، باغی وسیع با قصرهای دلپذیر و فرح انگیز بود و قصر زمستانی محبوبه او شیرین نیز درآن قرارداشته است.
افسانه معروف شیرین و فرهاد از نام این شهر اخذ شده است. پس از حمله عرب‌ها، قصر شیرین ویران گشت وتا سال 1270 هجری قمری مانند قصبه کوچکی باقی ماند. در جنگ جهانی اول، قصر شیرین مرز سربازان دولت‌های آلمان و عثمانها از یک طرف و روسیه و انگلستان از طرف دیگر بود. این شهر هم اکنون گسترش یافته و به شهری بزرگ و جذاب تبدیل شده است.
مراکز دیدنی و تاریخی:
عمارت خسروی، کاخ هوش کوری، آتشکده چهار قاپی
کنگاور
کنگاور یکی از شهرهای قدیمی ایران است که قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد. بعد از شکست ایران، عرب‌ها نام آن را قصرالصوص نامیدند. کنگاور به دلیل همجواری با معبد باستانی آناهیتا، اهمیت ویژه‌ای داشته است.
این شهر تا زمان ساسانیان آباد بود، ولی پس از غلبه عرب‌ها ویران شده است. در حال حاضر آثار قلعه خرابه سنگی معبد آناهیتا در محله گچ کن آن باقی مانده است.
در این شهر، خسرو پرویز بر روی صفحه‌ای، بنای ستون داری از گچ و آجر ساخته بود. یاقوت حموی در قرن هفتم هجری قمری نوشته است که ساختمان‌های ساسانیان بیست ذرع از سطح زمین بلند تر است. شهر کنگاور به دلیل بقایای کاخ یا معبد آناهیتا شهرت ملی و جهانی دارد.
مراکز دیدنی و تاریخی:
معبد آناهیتا، پل آجری کوچه، حمام حاج اصغر خان، حمام حسن خان، حمام بزرگ، قلعه ساری اصلان، چشمه عبدل، چشمه هندی آباد، چشمه صیفور، امامزاده سید جمال‌الدین، امامزاده باقر، مسجد جامع، مسجد امامزاده کنگاور
گیلانغرب
شهرستان گیلان غرب از نواحی قدیمی استان کرمانشاه است که در نوشته‌های تاریخی نیز به کرات از آن نامبرده شده است.
خرابه‌های روستای گیلان در منتهی‌الیه جنوب جلگه کرمانشاه بر سر راه کرمانشاه به بغداد قرار دارد. این خرابه‌ها که به شکل تپه که به شکل تپه خودنمایی می‌کنند، احتمالاً بناهایی بوده‌اند که بنا به ضرورت‌های دفاعی و امنیتی ساخته ساخته شده‌اند.
در این تپه‌ها آجرهای بزرگ به سبک بابلی و به تعداد زیاد پیدا شده که نشانه‌هایی از قدمت تپه‌ها هستند و احتمالاً آتشکده‌های بزرگ مربوط به مغ‌ها بوده‌اند که در دوره اشکانیان به یکی از خدایان محلی اختصاص داشته است. شهرستان گیلان غرب محل سکونت ایل بزرگ کلهر است و از گذشته‌های دور، خوانین کلهر زمستانها در این منطقه به سر می‌برند.
هرسین
هرسین یکی از نواحی باستانی استان کرمانشاه می‌باشد. در این ناحیه آثاری از دوره ساسانی از جمله صفحه تراشیده کوه، حوض سنگی، ساعت آبی، طاق سنگی، پلکان سنگی، قلعه و آثاری دیگر باقی مانده است.
در دوره قاجاریه نیابت این محل با امین‌الرعایا و فرزندان او بوده است. این ناحیه در سال‌های اخیر به شهرستان تبدیل شده است.
مراکز دیدنی و تاریخی:
کاخ شاپور، صفه مادی، قلعه بیستون، ناحیه باستانی بیستون، شهر باستانی چمچال، کاروانسرای بیستون، پل خسرو، نقوش داریوش، مجسمه هرکول، نقش ولگش، صفحه تراشیده شده، شیر سنگی، نقش میتر یدات اشکانی، نقش گودرز دوم اشکانی، فراتاش، کتیبه وقف نامه شیخ علی خان زنگنه، پرستشگاه پارتی، غار تاریخی بیستون.
