مسجد جامع زنجان که به «مسجد سید» نیز معروف است، در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار دارد. این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با کوچه مسجد سید و از طرف شمال با خیابان امام و سبزه میدان در ارتباط است. قبل از احداث خیابان امام، سردرِ این مسجد به فضای بازی که در مقابل دارالحکومه به عنوان میدان شهر مطرح بوده اِشراف داشته است و هم اکنون نیز ورودیِ اصلی مسجد محسوب می‌شود. ورودیِ غربی مسجد با مرکز تجاری قیصریه و ورودیِ شرقی با بافت مسکونی در ارتباط است.
مسجد جامع زنجان که در گذشته به همراه یک مدرسه بوده و از بناهای ارزشمند شهر زنجان محسوب می‌شود، توسط عبدالله میرزا دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حکمرانی در زنجان در سال 1242 هجری قمری احداث گردیده است و براساس مدارک موجود، هیچ گونه افزایش مجموعه و الحاقات در دوره‌های بعدی مشاهده نمی‌گردد.
عماری مسجد جامع زنجان
این مسجد براساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته شده است. مساجد با سبک چهار ایوانی با الهام از معماری دوران پارتی (کاخ هتره) بنا شده‌اند که در واقع تحول مهمی در طرح مساجد در ایران به حساب می‌آید و مسجد جامع اصفهان از نخستین مساجدی است که به این سبک ساخته شده است. این سبک علاوه بر این که در طرح مدارس علمیه و کاروانسراها معمول گردید، در کشورهای اسلامی اهل سنت و جماعت مورد استقبال واقع شد به طوری که در مساجد مزبور هریک از ایوان‌های چهارگانه به یکی از مذاهب اربعه، جهت مذاکره و تعلیم و تعلم علوم دینی مربوط به خود اختصاص یافت.
آنچه که در صحن مسجد بیش از همه خودنمایی می‌کند، ایوان‌های چهارگانه است که در چهار ضلع آن به قرینه جای گرفته‌اند. ایوان جنوبی در حدّفاصل شبستان گنبددار و صحن قرار گرفته و شبستان‌های زنانه و مردانه را به طور قرینه تقسیم می‌نماید. سطوح کلی این ایوان با استفاده از کاشی‌های ختایی تزیین گردیده است. در داخل طاق‌نماها کلمات الله، محمد (ص)، علی (ع) به خط کوفی معقل به رنگ مشکی با زمینه نارنجی است و بالای آن را کتیبه طویلی به خط ثلث خفی زینت داده است. متن کتیبه خطبه‌ای است که با نام فتحعلی شاه قاجار آغاز شده و با نام بانی آن عبدالله میرزا دارا ختم می‌گردد. اضلاع شرقی و غربی در این ایوان مزین به نقش‌های لچک و ترنج است و بر طبق معمول بناهای دوران قاجار رنگ‌های زرد و مشکی بر سایر رنگ‌ها غلبه دارد. آنچه که بیشتر از همه خودنمایی می‌کند نقش سمبلیک درخت زندگی در دو طرف ایوان است. این نقش یکی از موتیف‌های شناخته شده در هنر ایرانی است.
نقوش ایوان غربی عموماً مزین به طرح‌های هندسی بوده و از تکرار موتیف یکسان و از تلفیق مربع و لوزی پدیدار گردیده است. علی‌رغم تکراری بودن موتیف‌ها، تنوع ظریفی در تزئینات مشاهده می‌شود. رنگ‌های آبی، مشکی، زرد در تزیینات کاشی‌کاری این ایوان بر سایر رنگ‌ها غالب است.
ایوان شرقی از نظر ترکیب کلی و سازه‌ای دقیقاً قابل مقایسه با ایوان غربی است و تکرار موتیف‌های هندسی مثلث‌ها، دایره‌ها و لوزی‌ها زینت‌بخش کاشی‌کاری این ایوان است. ایوان شمالی به قرینه ایوان جنوبی ساخته شده و برطبق معمول مساجد چهار ایوانی ورودیِ اصلی در این ایوان قرار گرفته است. در ایوان شمالی کلمات محمد (ص) و علی (ع) به طور قرینه به خط کوفی معقل با کاشی‌های ختایی تزئین گردیده است. به طور کلی کلیه ایوان‌های چهارگانه به سبک دو پوششی ساخته شده است پوشش نخستین تکیه‌گاه تزیینات و پوشش دوم سقف ایوان‌ها را تشکیل داده است.
در اوایل دوران پهلوی ضمن احداث خیابان پهلوی (امام فعلی) در نتیجه هم‌باد نبودن خط پروژه خیابان با ورودیِ مسجد، تغییراتی از نظر کالبدی و کاربردی داده شد. تغییرات کالبدی در نتیجه پر نمودن فضای قناس و تخریب اجباری سر درِ ورودی انجام گرفته و به طور کلی یک رقبه به بنا الحاق شد. هم‌زمان با این تغییرات دو واحد مناره در طرفین سر در تعبیه و اجرا گردید که تا سال 1338 خورشیدی پابرجا بوده و در جریان احداث کتابجانه سید تخریب و سردر به جای آن ساخته شد.
صحن این مسجد همانند سایر مساجد چهار ایوانی به شکل مربع مستطیل بوده و دارای 48 متر طول و 36 متر عرض می‌باشد. براساس مدارک موثق، در وسط این صحن یک واحد حوض بوده و گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجره‌ها و شبستان‌ها، باغچه‌های پر گل و گیاه پوشانیده بود. در سال 1340 متولیان مسجد برای جلوگیری از تخریب قسمت‌های مختلف بنا در نتیجه رطوبت حاصل از درختان و باغچه‌ها نسبت به برچیدن فضای سبز مسجد اقدام نمودند و در سال 1368، متولی مسجد مجدداً باغچه‌ها را به صورت محدود احیاء نمود.
در سمت شرقی و غربی صحن مسجد به طور قرینه 16 واحد و در جبهه شمالی 6 واحد حجره جهت طلّاب علوم دینی در نظر گرفته شده است. سقف ایوان کلیه حجره‌ها با استفاده از مقرنس‌کاری گچی تزیین گردیده که در بعضی از حجرات فروریخته است. فیلپوش کلیه حجره‌ها با کاشی‌های ختایی به سبک دوران قاجار و منقوش به نقوش اسلیمی و گل و بوته در تنوع خاصی تزئین گردیده و دو رنگ زرد و مشکی بر سایر رنگ‌ها غلبه دارد.
گنبد دوجداره مسجد جامع زنجان از معدود گنبدهایی است که این اندام بدون گوشواره و ترمپه بر روی جرزهای چهارگانه نشسته و در نتیجه تغییر پلان مربع به دایره در ضخامت تکیه‌گاه و جان گنبد مستهلک شده است.
آب انبار و وضوخانه زمستانی مسجد که در سمت چپ هشتی و ورودی اصلی قرار دارد که با به کار افتادن شبکه آبرسانی شهری در اواسط دوران پهلوی، بدون استفاده شد و از عناصر کاربردی مسجد حذف گردید.
مسجد و مدرسه سید (مسجد جامع زنجان) همانند بقیه بناهای دوران قاجار از نظر مسائل استاتیکی بسیار ضعیف و شکننده است که عدم رسیدگی و رها شدن حفاظت فیزیکی در این بنا، مزید بر علت شده است.
