امامزاده اسماعیل

بقعه امامزاده اسماعیل ( ع ) ، پسر امام جعفر صادق ( ع ) ، در خیابان انصاری شهر قزوین قرار دارد . بنای بقعه در دو طبقه شامل فضای اصلی حرم ، چهار ایوان متصل در طرفین آن و فضاهای جنبی ایوان ها است . بر فراز حرم ، گنبدی قرار دارد که روی آن کاشیکاری و زیر آن کاربندی و گچبری است . مدفن اصلی امامزاده در سرداب بقعه ، در زیر حرم قرار گرفته است . ایوان های شرقی و غربی به لحاظ شکل شبیه به هم هستند . ایوان های شمالی و جنوبی نیز طرحی یکسان و دو زاویه در طرفین دارند که در ایوان شمالی این زاویه ها پوشش شده و دو ستون پوشش ، آن را تحمل می کنند .

یکی از پدیده‏هایی که از جنبه‏های تاریخی، هنری، مذهبی و اجتماعی در معماری اسلامی نقش داشته و امروزه، پس از مساجد بیشترین تعداد را دارند.، آرامگاه‏ها و بقاع متبرکه است، پدیده‏ای که در فرهنگ ایرانی سابقه‏ای طولانی دارد و کمتر شهر ایرانی است که سهمی از چنین بناهایی نداشته باشد. معمولا در هر دوره ساخت مقابر، ارتباط مستقیم با متوفا داشته است. افرادی عادی از مقابر ساده و افراد نامدار از مقابر ویژه‏تری برخوردار بوده‏اند.

از سده‏ی اول تا سوم هجری هیچ آرامگاهی در ایران را که بتوان تاریخ معینی به آن نسبت داد، باقی نمانده است. شاید بتوان تدفین هارون الرشید در خراسان را آغازگر سنت آرامگاه‏سازی دانست که خود زیربنای تکوین بزرگ‏ترین بنای آرامگاهی ویژه‏ی شیعیان در مشهد بود. پس از شهادت امام رضا (ع)، ایشان در همان مکانی که هارون الرشید مدفون شده بود، به خاک سپرده شدند.

از سده‏ی چهارم هجری به بعد شاهد ظهور و گسترش بناهای آرامگاهی در نقاط مختلف هستیم. ازدلبایل این گسترش می‏توان به مهاجرت امامزادگان و سادات به ایران و شهادت یا مرگ آنان در آن‏جا و همچنین سلسله‏ها و نهضت‏های شیعی، زیارت آرامگاه‏های فرزندان علی (ع) رابا اهمیت می‏دانستند و تلاش می‏کردند به اماکن سنتی و کهن ایران جلوه‏ی اسلامی ببخشند. همین شیوه از ایران به سرزمین‏های غرب اسلامی، مخصوصا مصر در عصر فاطمی انتقال یافت.

با وجود اهمیت بقاع متبرکه (امامزادگان) در میان شیعیان ایران، اطلاعات جامع و کاملی از این بقاع متبرکه وجود ندارد. شهرستان قزوین نیز از این قاعده مستثنی نیست. امامزادگان و بقاع متبرکه‏ی چندی در این شهر وجود دارد که به بررسی و معرفی یکی از مهم‏ترین آنها – امامزاده اسماعیل (ع) – می‏پردازیم.

موقعیت مکانی

مقبره‏ ی امامزاده اسماعیل (ع) در چهارراه شهربانی قزوین و در ابتدای کوچه‏ی تنگ و تاریکی است که اولین کوچه‏ی خیابان شهید انصاری (کوروش سابق) به شمار می‏آید. در قسمت شمال غربی، مسجد جامع قزوین، و در شمال آن خیابان پیغمبریه و «بقعه‏ی چهار انبیاء» (سلام الله علیهم) قرار دارد. این آرامگاه در دوران صفویه در حاشیه‏ی غربی میدان شاه بوده است، اما پس از تخریب این میدان و پس از خانه‏سازی زمین‏های میدان، این بقعه در کنار کوچه‏ای واقع شده که پشت به خیابان شهدا (سپه سابق) است.

فضای داخلی

با عبور از کفش‏کن‏های غربی و شرقی ایوان جنوبی، وارد فضای آن می‏شویم. بخش لبه‏ی ایوان رو به حیاط جنوبی به ارتفاع 50 سانتیمتر با نرده‏ی آهنی به صورت حفاظ قرار گرفته است که فضای حیاط را از ایوان جنوبی جدا می‏کند. بخش قوس ایوان نیز با پنجره‏ای شیشه‏ای از فضای بیرونی جدا می‏شود. ازاره‏ی داخلی ایوان تا ارتفاع 1 متر با کاشی‏های زیبای هفت رنگ تزیین شده است. از بالای قسمت ازاره‏ی ایوان تا بالای درگاهی ایوان با گچ به صورت ساده مزین شده است. قوس ورودی‏های غربی و شرقی ایوان، چفد نیم‏دایره‏ای (بیزکند) است که با گچ به صورت ساده اندوه شده است. از این ورودی‏ها به صورت مستقیم به اتاق‏های جنبی امامزاده نیز راه است. از بخش بالای درگاهی به عرض 20 سانتیمتر گچبری با نقش گل و بته در زمینه‏ی خاکستری، بدنه‏ی ایوان را دور می‏زند؛ همچنین این گچبری، لبه‏ی زیر قوس ایوان را نیز مزین می‏کند. زیر قوس ایوان با مقرنس‏های بسیار زیبا با پوشش گچ سفید رنگ به طرز هنرمندانه‏ای جلوه می‏کند. در دیواره‏ی جنوبی ایوان در چوبی قرار گرفته است که مستقیما به فضای گنبد خانه می‏رسد.

درباره‏ی درهای چوبی اطراف گنبد باید گفت که دو در جنوبی و شمالی گنبد خانه جدیدتر و بسیار زیبا است و گره‏های چوبی دارد و دور تا دور آن اشعاری در مدح امامزاده در مدح امامزاده اسماعیل نوشته شده و سال ساخت بروی آن حک شده است. بر روی در شمالی چنینی آمده است: «ادخلوها سلمه مبین، سلام المرسلین سلام علی من اتبع الهدی. هزار و چهارصد و یک به هجری قمری، شد این خجسته التفات حق تکمیل. در این حرم شده مدفون به رفعت و به جلیل، امامزاده والامقام اسماعیل، سرور سینه‏ی زهرا پناه اهل والا به تاریخ 1401 قمری، 1359 شمسی». و در آستانه‏ی بالای در ورودی جنوبی نوشته شده: «با ذکر مصایب و مناقب اهل بیت، علیهم‏السلام، اسلام زنده است (امام خمینی). این درب مطهر سنه‏ی 1402 هجری بر این سال 1360 شمسی در اصفهان به اتمام رسید».

در غرب گنبد خانه دری است که به یک هال کوچک، که به حسینیه‏ی جدید الاحداث متصل است، گشوده می‏شود. فاصله‏ی این هال و حسینیه ارسی چوبی زیبایی است. قدمت در به دوران صفویه برمی‏گردد و جوبی است و دارای شیشه‏های رنگی زیبا که حال و هوای حسینیه‏ی جدید الاحداث را دگرگون کرده است. در شرقی که به ایوان شرقی گسترده می‏شود. نیز قدیمی است. قسمت بالای درگاه پنجره‏های ارسی مانند دارای شیشه‏های رنگی است که چوبی بوده و مربوط به دوره‏ی صفوی است.

بنای اصلی، که همان گنبدخانه است، دارای پلانی صلیبی است. ازاره‏ی گنبدخانه به ارتفاع تقریبا 1 متر با کاشی‏های آبی و سفید با نقوش بته جقه مزین شده است. بخش بالای ازاره‏ی گنبدخانه را گچبری‏های سفیدی با نقش گل و گیاه در زمینه‏ی خاکستری – آبی دربرگرفته است، که در بعضی جاها از قطعات آیینه در بین گچبری‏ها استفاده شده است. درکنج‏های دیواره‏ی دور تا دور گنبد خانه، قاب‏های کوچکی به صورت فرورفتگی در دیوار ایجاد شده است که با مقرنس تزیین شده‏اند؛ این فرورفتگی‏ها در چهار جرز قطعه گنبدخانه تکرار شده است. دور تا دور زیر قوس گنبد در زیر پایه‏های کاربندی، کمربندی آبی است که برروی آن سوره‏ی جمعه به خط ثلث سفید بر زمینه‏ی آبی لاجوردی گچبری شده است.

بالای هر فضای مستطیل شکل ورودی ایوان‏ها،قوس جناغی (پنج او هفت) وجود دارد. سطح این قوس‏ها نیز تماما با گچبری‏های زیبا مزین شده است. نقوش بیشتر گل و گیاه است که بعضا آیینه نیز در حاشیه‏ی گچبری‏ها به کار برده شده است. اطراف پنجره‏های دیواره‏ی رو به فضای گنبدخانه قوس‏ها نیز گچبری شده‏اند که موضوع گچبری‏ها با نقش فرشته‏ی بالدار و بته جقه است.

از قسمت بالای کتیبه در زیر قوس گنبد، بخش سه کنجی‏ها و فیلپوش‏ها آغاز می‏شود. فضای دوازده ضلعی گنبدخانه با کمک همین فیلپوش‏ها و کاربندی‏ها در بالا تشکیل دایره می‏دهند و گنبد بر روی فضای دایره سوار می‏شود. سقف گنبد از همان دوره‏ی صفویه مزین به گچبری و آیینه‏کاری زیبایی است که در طول زمان مرمت شده است. آخرین دوره‏ی مرمت فضای داخلی پس از زلزله سال 1369 زنجان و گیلان است.

در وسط گنبدخانه، ضریح چوبی به ابعاد 60 / 3 متر در 70 / 2 متر قرار گرفته است. ضریح امامزاده پنجره‏ای است مسی با قاب چوبی ساخت اصفهان که از دوران صفویه باقی است. داخل ضریح صندوق چوبی قرار گرفته که با منبت‏کاری و گره چینی مزین شده است. زیر سقف ضریح، از داخل، با گره چینی و نقاشی مزین شده است و قسمت زیر گره چینی سقف کتیبه‏ای نوشته شده است. روی کف گنبدخانه،دو دریچه‏ی شیشه‏ای در سمت شمال و جنوب ضریح وجود دارد که ارتباط بصری با سردابه‏ی امامزاده را به وجود می‏آورد. ورودی اصلی به سردابه‏ی کف حیاط نیز زیر ایوان جنوبی قرار دارد.

با توجه به این ویژگی‏های معماری در امامزاده اسماعیل، همچنین با توجه به مقایسه‏ی این بنا با بناهای متأخر و متقدم بر سایر نقاط ایران – این بقعه را می‏توان با بقعه سر قبر آقا (قاجاریه) در تهران و همچنین امامزاده عبدالله (صفوی – قاجار)(13)شهر ری مقایسه کرد – می‏توان بنای کنونی امامزاده اسماعیل (ع) را به دوران صفوی – قاجار نسبت داد.