یکی از آثار تاریخی و دیدنی کرمان گنبد جبلیه است که در دامنه کوههای مسجد صاحب‌الزمان این شهر قرار دارد.هرچند گفته می‌شود در ساخت این گنبد هشت ضلعی سنگی از شیر شتر به عنوان مصالح استفاده شده اما تاریخ ساخت بنا معلوم نیست و در نوشته‌های تاریخی نیز به هدف از ساخت آن اشاره‌ای نشده است.
از شواهد و قراین برمی‌آید که این بنا در دوره‌های قبل از اسلام بنیان گذاری و در دوره سلجوقی تکمیل شده باشد.گنبد جبلیه را “گنبد گبری” هم نامیده‌اند که بر این مبنا می‌توان قدمت بنا را به قبل از اسلام نسبت داد.آنچه از ظاهر این بنا مشخص است سقف گنبد را از آجر ساخته‌اند و داخل گنبد ظاهرا دارای تزیینات گچبری بوده که قسمت بالای آن ریخته و قسمت پایین بنا اگر تزییناتی هم داشته از بین رفته است.
مصالح بکار رفته در دیوارها سنگ لاشه با ملات گچ از بیرون و آهک از داخل است.گنبد جبلیه در سال 1316هجری شمسی به ثبت آثار ملی رسید و در سال 1383 پس از مرمت به گنجینه جبلیه(کتیبه‌های تاریخی) تبدیل شد
از کتیبه‌های موجود در این گنجینه می‌توان به کتیبه مسجد آبدر اشکان رابر بافت اشاره کرد.
این کتیبه یکی از قدیمی‌ترین کتیبه‌های موجود در این گنجینه است که مربوط به بنای یادبود یک مسجد در ارتفاعات شمال شهر رابر آبادی آبدر اشکان (اشکون) واقع در شهرستان بافت است.این کتیبه بر روی قطعه سنگی طبیعی و به خط کوفی اجرا شده و مضمون آن به این شرح است: امر ببنا هذالمسجد یحیی بن عبدالله بن یوسف فی سنته خمسه عشرین و اربع مائه غفرالله له.
کوچکترین سنگ قبر کشف شده در استان کرمان نیز در این گنجینه نگهداری می‌شود.این سنگ در سال 1377توسط احمد ایلاقی کشاورز دهستان قائم‌آباد کشف و تحویل سازمان میراث فرهنگی استان کرمان شد.
این سنگ با ابعاد 26در 22سانتیمتر و کتیبه آن شامل دو بخش است.
یکی نوار حاشیه‌ای و دیگری نوشتار وسط که در یک کادر قرار گرفته است.حاشیه کتیبه که شروع آن از قسمت پایین گوشه سمت راست است شامل آیه 18و بخشی از آیه 19سوره مبارکه آل عمران است.
در پایان کتیبه در قسمت سمت چپ نام متوفی و سال وفات در یک کادر محرابی شکل قرار گرفته است بدین مضمون: هذا قبر العبد الضعیف المحتاج الی رحمت الله ابی جعفر احمد بن حمزه بن علی غفارالله ان توفی فی جمادی الاخر سنه الحدی و اربعین و خمسه مابه.
چنانکه از کتیبه سنگ بر می‌آید تاریخ وفات متوفی سال 541هجری قمری است.
در میان سنگ قبرهای موجود در گنجینه جبلیه سنگ قبر میرزا آقاخان، پسر میرزا احمد علی خان وزیری نویسنده تاریخ کرمان نیز به چشم می‌خورد.به گفته دکتر باستانی پاریزی مورخ معاصر کرمانی، وی در امر تالیف کتاب تاریخ کرمان با پدرش همکاری داشته است.
متن سنگ قبر وی به این مضمون است: وفات مرحوم مغفور آقای میرزا آقاخان خلف مرحوم میرزا احمدعلی خان وزیری طاب ثراه به تاریخ شهر شوال سنه .1317
در بین وقف نامه‌های سنگی موجود در گنجینه جبلیه، کتیبه وقف آتشکده روستای قناتغستان نیز جالب توجه است.
این وقف نامه بعد از تخریب آتشکده، توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی استان کرمان به این سازمان منتقل شد و هم‌اکنون در این گنجینه نگهداری می‌شود.
این وقف نامه مربوط به سال 1282هجری قمری است.
از دیگر بناهای مربوط به دوران قبل از اسلام گنبد جبلیه است که به نامه گنبد گبری نیز در تواریخ آمده است. در تمامی تواریخ بنای گنبد به دوره قبل از اسلام (ساسانیان) نسبت داده می شود (گویا آتشکده ی بوده است – یا قبر یکی از زرتشتیان) اما در جایی اشاره ی نیز شده است که بنای گنبد در عهد سلجوقیان ساخته شده است اما با توجه به این که به دستور محمد بن الیاس تعمیر شده طبعاً چند قرن پیش از سلجوقیان این امر تحقق یافته و مربوط به همان دوران ساسانی است.
در کرمان در مورد این بنا این گونه شایع است که در ملات آن شیر شتر استفاده شده و از این رو در استحکام آن نقشه داشته است. پس از ظهور اسلام و فتح ایران به دست مسلمین در هنر معماری نیز تغییر و تحولاتی صورت گرفت، هر چند سبک ایرانی هنوز در این سال ها رعایت و لحاظ می شد.
نخستین مساجد ایرانی، در اصل همان آتشکده ها بودند که به مسجد تبدیل شدند. از همان اوایل اسلام، معماری دینی غرب و شرق ایران از نفوذ معماری عرب مصون ماند و مساجد مسلمین ایران به سبک ایرانی ساخته شد. به گفته تاریخ کرمان نخستین بنای معماری پس از حمله اعراب به ایران، مسجدی بود در بم.
گنبد جبلیه
وزیری مولف تاریخ کرمان در این خصوص آورده: عبدالله بن موسوم به مسجد حضرت رسول است ساخت و پاره ی چوب از شجره ی که مؤمنان در آن با حضرت ختمی مآب بیعت کرده بودند (بیعت حدیبیه) با خود داشت در محراب آن قرار داد.
در کتاب تاریخ هنرهای ملی در مورد معماری این مسجد آمده: در باقی مانده های بخشی از دیوار یک مسجد که در بم به جای مانده و احتمالاً از آغاز قرن اول هجری است همین طاق نماها دیده می شود و ستون های کوچک چسبیده به دیوار که این طاق نماها را از هم متمایز می کند، همان است که در طاق کسری به کار رفته و بعدها نمونه آن را خلفای عباسی در ساختن دروازه بغداد به کار برده اند به طور کلی در مورد ویژگی های معماری ایران در قرون اولیه ظهور اسلام می توان به این شاخص ها اشاره کرد:
1 ) بعضی بناهای عهد ساسانی را عیناً به اسلام نسبت داده اند.
2) معماری ایرانی روش خود را با خصوصیات قبل از اسلام ولی با قیافه اسلامی تعقیب کرده است.
معماری در قرون چهار و پنج و شش هجری تحول و توسعه فوق العاده ی یافت. در جریان این تحول و توسعه بیش از پیش به عناصر معماری ساسانی توجه شده، به نحوی که تقریباً در همه بناهای آن دوره جداگانه یا با هم به کار رفت. این تحول و توسعه در آغاز مربوط به ظهور سلسله های محلی ایرانی است که سعی در احیای سنت های ایران باستان داشتند.
احیای سنت ها و حفظ مواریث ایرانی در دوره های طاهریان، صفاریان، سامانیان، آل زیار و آل بویه (دیلمیان) به حدی بود که سلسله های بعدی چون غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان و حتی مغولان کارهای آنان را دنبال کردند.
توجه و اهتمام سلسله های مزبور و تعقیب راه آنان در زمان سلسله های بعدی از نظر هنری از جمله معماری به ثمر رسید و در قرن های چهارم تا ششم هجری بارور شد.
در این دوره ها در کرمان با توجه به منابع تاریخی برمی خوریم به اقداماتی که در زمان ابوعلی محمد بن الیاس (322 – 356) صورت گرفته است شامل تعمیرات ارگ بم و تعمیر گنبد جبلیه، هم چنین به مجموعه ای اشاره شده است که بیشتر جنبه نظامی داشته و شامل قلعه کوه و خندق و عمارت بارور و دروازه خبیص و قلعه نو و بعضی از قلعه کهن است.
معماری در کرمان در عهد سلجوقیان رشد و تکامل سریعی داشت. در دوره ترکان سلجوقی که در اواسط قرن پنجم هجری به صورت فاتحان نامتمدن به سمت مغرب و داخل ایران رانده شدند زمام امور مملکتی به دست کارمندان و کارگزاران ایرانی بود و تاثیر آنان بر فرهنگ و هنر یران اندک بوده است.
در دوره سلجوقیان و هم چنین در دوره ایلخانان ساختمان های دینی از قبیل مساجد و مدارس و زیارتگاه ها و مقبره ها بر ساختمان هی غیردینی رجحان داده شد. در این زمان معماران ایرانی از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبد دار چهار طاقی، مسجد بزرگ ایرانی را به وجود آوردند. آجرکاری در زمان معماری سلجوقی به آخرین درجه ترقی رسید و طرح های زیبای آجری، فرم های خفته و راسته، بادبزنی، بافت حصیری، برآمدگی و فرورفتگی و ایجاد کتیبه از آجر از مشخصات معماری سلجوقیان است. گچ بری جایگزین کتیبه ها و تزیینات آجری شد. از این پس محراب ها و دیوارها با طرح های برجسته گچ بری تزیین می شدند. رنگ و تزیینات گچ بری به رنگ فیروزه ی در معماری تزیینی سلجوقی راه می یابد.
