غار دربند دومین غار آهکی بزرگ در ایران است که در فاصله 20 کیلومتری شمال سمنان و 2 کیلومتری شمال غربی شهر مهدیشهر و در قسمت میانی رشته کوه‌های البرز قرار گرفته است. دهانه غار در کمرکش کوه سنگی زیبایی رو به مشرق قرار گرفته و دره وسیع و سرسبز دربند در زیر آن گسترده شده است. ورودیِ غار به عرض 2/75 متر و ارتفاع آن 1/35 متر است و روی پله‌ای به ارتفاع 2/5 متر قرار دارد. پس از عبور از دهانه، دالانی به طول 24 و عرض 3 متر دیده می‌شود و مانند گلو، بین دهانه و تالار غار قرار گرفته است. انتهای گلو به تدریج کوتاه شده تا این که به دهانه‌ای به به ارتفاع 80 سانتی‌متر می‌رسد. در داخل غار مقداری استخوان متعلق به حیوانات بزرگ از قبیل اسب و گاو دیده می‌شود که با توجه به ارتفاع کم در این ناحیه، به نظر می‌رسد این جانوران توسط حیوانات درنده شکار شده و به این قسمت آورده شده‌اند. در کنار دهانه، آثار سنگ‌چین محکمی به چشم می‌خورد که قسمتی از آن ریزش کرده است. این سنگ‌چین به منظور مسدود ساختن شکافی است که از کنار دهانه به داخل غار راه دارد و نشانگر آن است که ساکنان و پناهندگان غار برای جلوگیری از نفوذ دشمنان آن را بسته‌اند. پس از گذشتن از دهانه مذکور، محوطه داخلی غار دیده می‌شود که نسبتاً ساده و بدون پیچ و خم است. فضای غار به صورت تالار تقریباً بیضی شکل است به طول 91 متر و عریض‌ترین قسمت آن 36 متر و بلندترین نقطه سقف آن به 20 متر می‌رسد.
ساختمان غار از نظر زمین‌شناسی مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی است و از نوع سنگ‌های رسوبی می‌باشد که به مقدار فراوان آهک و املاح دارد و به همین جهت سراسر آن پوشیده از ستون‌های بزرگ و زیبای استالاگمیت بوده و از نظر دکوراسیون یکی از زیباترین و تماشایی‌ترین غارهای ایران است و می‌توان بلندترین ستون استالاگمیت را که تاکنون در غارهای ایران مشاهده شده در آنجا دید. این ستون به ارتفاع 12 متر و قطر متوسط 2/85 متر می‌باشد که به طرز سحرآمیزی در وسط غار بالا رفته است.
متأسفانه کمتر نقطه‌ای در این غار می‌توان یافت که به ضربِ آلاتِ بُرنده و یا رنگ و ذغال و … کنده و منقش نشده باشد. پیکره زیبای ستون‌ها تماماً با مساحی و یادبود بینندگان آلوده شده و به مقدار زیادی از جلوه و زیبایی آن‌ها کاسته شده است. ستون‌های عظیم و سنگین و تخته سنگ‌های بزرگ که در گوشه و کنار غار پراکنده است حکایت از زمین‌لرزه‌های شدید در گذشته‌های دور دارد. کف غار سنگلاخ و دارای پستی و بلندی‌های زیاد است و در اثر رطوبت هوا قسمت زیادی از آن را گِل لغزنده‌ای پوشانیده که عبور از آن می‌تواند ایجاد خطر نماید.
از دیدنیهای این غار، حوضچه آب صاف و کوچکی است که آب آن از نظر آشامیدنی مناسب نیست و به مقدار زیادی املاح دارد.
هوای غار نسبتاً خنک می‌باشد و در قسمت انتهایی به 15 درجه سانتی‌گراد می‌رسد و به طور متوسط 10 درجه با هوای بیرون اختلاف حرارت دارد.
در گوشه شمالی انتهایی غار، محوطه کوچکی به ابعاد 3/35×3/75 متر وجود دارد که سطح آن چند متر از کف غار بالاتر و یک قسمت از آن را ستون‌های استالاگمیت چون دیواری در بر گرفته‌اند. کف این قسمت هموار و خاکی است و به احتمال زیاد به منظور سکونت مورد استفاده قرار گرفته است. در این قسمت آثار جالبی توسط کوهنوردان کشف شده است.
بخشی از غار که تخت بزرگ نام دارد دارای عرض 11/20 متر و طول 17/80 متر است که در پشت ورودیِ گلوی غار قرار گرفته است و وضعیت آن نشان می‌دهد که ساکنین غار، در این نقطه ساکن بوده‌اند و آثاری از زندگی در دوره‌های مختلف در آن دیده می‌شود.
آقای شیخلی عضو هیئت غارشناسان ایران در مقاله خود در خصوص این غار نوشته‌اند: «از جمله غارهای تاریخی و دیدنی ایران غار دربند سمنان است که از چندین سال پیش مورد کاوش و توجه کوهنوردان قرار گرفته است. اولین اکتشاف و بررسی این غار که زمان آن به درستی مشخص نیست توسط اهالی و افراد محلی صورت گرفته است.
در سال 1327 طی دعوتی که از طرف ورزشکاران سمنان که خود در سال گذشته به غار مزبور رفته بودند به باشگاه نیرو و راستی رسید یک گروه چهار نفری از کوهنوردان این باشگاه به قصد کشف غار مزبور عزیمت نموده و موفق به اکتشاف و بررسی آن شدند و نیز در تابستان همان سال آقای محمود دانشور جهانگرد ایرانی موفق شد قبل از آنان به انتهای غار برسد. از زمانی که خبر مسافرت آنان در مجله نیرو و راستی منعکس گردید، غار دربند در ردیف یکی از هدف‌های برجسته کوهنوردان قرار گرفت و این کار تنها جنبه ورزشی داشت و بحث قابل توجهی پیش نیاورد. اما یک تصادف کوچک باعث شد که برای اولین بار نکته جالب و مهمی درباره این غار پیش آید و جنبه جدی‌تری به آن دهد.
در تابستان سال 1335 یک دسته چهار نفری از کوهنوردان ضمن بازدید از غار تصادفاً مقداری اشیا و زیورآلات قدیمی به دست آوردند و این اکتشافات به سرعت شایع گردید و از این پس بود که غار دربند وجهه دیگری به خود گرفت و هدف پرنعمتی برای کوهنوردان گردید و مسافرت‌های متعددی برای به دست آوردن اشیای قدیمی صورت می‌گرفت تا آنجا که اهالی محل نیز خود به تنهایی در گروه‌های چند ده نفری به غار وارد شده و به جستجو پرداختند.»
اشیایی که از تجسس‌های درون غار به دست آمده است عبارتند از: یک گردن‌بند عقیق کوچک، دو قطعه شانه چوبی، ابزاری درفش مانند، یک قطعه ته کاسه لعابی، یک فک بسیار بزرگ و سالم انسانی که حجم و اندازه آن قابل توجه است، چند پاره استخوان یک طفل و تکه‌ای مهره لعابی. آثار به دست آمده متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی می‌باشند و مربوط به یک زمان نیستند. قدیم‌ترین این آثار مربوط به قرن پنجم هجری قمری و سکه طلایی است به خط کوفی که متأسفانه قسمتی از آن شکسته و از بین رفته است ولی از سبک و خط آن معلوم می‌گردد که که متعلق به اواخر دوره سلجوقی و اوایل حمله مغول است. کاسه‌های لعابی معروف به گبری ساخته شده در مازندران و سفال‌های بسیار ظریف کارگران از صنایع قرن 5 و 6 هجری قدیم‌ترین آثاری است که به دست آمده است. این آثار تا زمان قاجاریه کشیده شده و می‌رساند که غار در دوره‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته است.
در تاریخ ثبت است که در حکمرانی اسپهبدان طبرستان، در دوره سلجوقیان و جنگ‌های آنان با اسماعیلیه، مکرر لشکر به نواحی سمنان آمده است و احتمالاً در همین کشمکش‌ها و جنگ‌های ملوک‌الطوایفی بوده که گروهی از ترس جان به این غار پناهنده شده و در اثر غلبه دشمن، بی‌رحمانه قتل عام گردیده‌اند.
