منطقه حفاظت شده کوه بافق

منطقه حفاظت شده بافق در استان یزد بین N3145 الی N3112 عرض شمالی و E5540 الی E5550 طول شرقی واقع شده است. مساحت آن 88527 هکتار است. منطقه شکار ممنوع محسوب و در سال 1375به عنوان منطقه حفاظت شده تحت کنترل سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت. شهر بافق در 110 کیلومتری جنوب شرق یزد و منطقه حفاظت شده کوه بافق در فاصله 10 کیلومتری شمال شرق شهر بافق واقع شده است.این منطقه رشته کوه بزرگی است که از “بیشه درب بهاباد” تا “کوه سنگ قصاب” واقع در دهانه “پنج درخت” در مرز استان یزد با کرمان ادامه داشته و طول آن 70 کیلومتر است.

با توجه به موقعیت جغرافیایی و طبیعی منطقه که به صورت رشته کوهی در جهت شمال غربی – جنوب شرقی کشیده شده است، بسیاری از راه های ارتباطی در دو سوی شمال شرقی و جنوب غربی منطقه با رسیدن به بخش کوهستانی قطع شده و به صورتی نیستند که دو سوی کوهستان را به هم متصل کنند که این امر نقطه قوتی برای حفاظت منطقه حسوب می شود. تنها یکی از راه های ارتباطی فرعی منطقه از دشت شیطور آغاز می‌ شود که پس از عبور از دکل مخابراتی به سمت شهر بافق ادامه می یابد.کوه بافق منطقه ای کوهستانی و دارای صخره های صعب العبور و بلند، تپه ماهورهای متعدد و پراکنده و دره های عمیق و پرشیب است. ارتفاعات منطقه در دو طرف به زیستگاه های دشتی با ویژگی های کاملا متفاوت مشرف می شوند. مرکز منطقه دارای بیشترین ارتفاع است و هرچه از مرکز به اطراف منطقه برویم، ارتفاع کم می شود. به طور کلی دامنه تغییرات ارتفاعی منطقه بین هزار و 60 تا 2860 متر است که بلندترین نقطه آن کوه باجگان در جنوب شرق منطقه و کمترین ارتفاع در شمال غرب و نزدیک معدن آهن بافق است.

ارتفاعات عمده منطقه شامل کوه بافق و کوه ریگو در شمال و شمال غرب، کوه نه سر در مرکز، کوه انارون و تاج کوه در جنوب و جنوب شرق منطقه که زیستگاه و پناهگاه مناسبی برای انواع گونه های کوهزی به ویژه کل و بز محسوب می شود. در نواحی غربی منطقه حفاظت شده کوه بافق زیستگاه های دشتی با پراکنش گونه هایی نظیر جبیر وجود دارد که به دشت جبیری معروف است و از نواحی دشتی شرقی نیز می توان به دشت شیطور اشاره کرد که به همراه دره ها و تپه ماهورهای منتهی به ارتفاعات قلمرو یوزپلنگ آسیایی محسوب می شود.در یک نگاه کلی به لحاظ ساختار توپوگرافیک، منطقه دارای اشکال زیستگاهی دشتی، تپه ماهوری و کوهستانی است که شکل زیستگاهی کوهستانی غالب است. سازندهای این منطقه از نظر سن تقریبا تمامی دوران های زمین شناسی را شامل می شود که از کهن ترین تشکیلات منطقه می توان به تشکیلات پرکامبرین اشاره کرد.منطقه حفاظت شده کوه بافق فاقد رودخانه دائمی است و تنها در زمان بارندگی های شدید، رودخانه های فصلی و موقتی پر آب می شوند که پس از مدتی خشک شده و فقط مسیل رودخانه است که باقی می ماند. در این منطقه تعدادی چشمه طبیعی وجود دارد که آب مورد نیاز حیات وحش را تامین می کند که برخی از آنها دائمی بوده و دارای آب شیرین هستند.

از جمله چشمه ها، منابع آبی و آب انبارهای مهم منطقه می توان به چشمه باراف، چشمه خری، آب موگردی، چشمه ماکو، چشمه گوشین، برونو، سنجدو، رود بیدون، آب انبارهای رجب دانشفر، دشت شیدی، کرینو، سارتو، مش مشو، سنگ قصاب، تلمبه بادی دشت شیطور، چاه نباتو و گزو اشاره کرد. تنها آبخوان متناسب برای تامین آب شرب، آبخوان دشت قطروم است که در جنوب غربی منطقه حفاظت شده کوه بافق قرار دارد. این منطقه رویشگاه های جنگلی و مرتعی متنوعی از انواع رویشگاههای بخش کوهستانی ایرانی تورانی را به وجود آورده است.

پوشش گیاهی

با توجه به تنوع عوامل اکولوژیکی حاکم، انواعی از گونه های گیاهی با ویژگیها و فرمهای مختلف شامل درختی و درختچه ای، بوته ای بالشتکی، شورپسند، گچ دوست، صخره دوست، شن دوست به همراه گونه های مرتعی خوشخوراک و گونه های دارویی در منطقه مشاهده می شود. تاکنون 194 گونه گیاهی در منطقه حفاظت شده کوه بافق شناسایی شده که از این تعداد 24 گونه دارای ارزش های حفاظتی ویژه هستند و 22 گونه آن در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت قرار دارند. در این میان 16 گونه از جمله کلاه میرحسین، بادام عاجی، تنگرس، نازبیابانی، کاروان کش، هزار خار رگه مرکزی، هزار خار کویری، عروس سنگ، وشا، پونه، سگ دندان خاردار، شور یزدی، شنگ اسب کم گل و … از گونه های بومی این منطقه هستند. از سایر گونه های گیاهی منطقه نیز می توان به بنه، قیچ، درمنه، آویشن، خارشتر، بادام کوهی، انجیر کوهی، چوبک، اسکمبیل، گز، اشنان، تاغ و … اشاره کرد. مرغوبیت اراضی مرتعی منطقه، چرای دام را به عنوان یکی از تعارضات اصلی منطقه به دنبال داشته است. گونه ارس به عنوان گونه با ارزش از رویشگاه های بازمانده منطقه به شمار می رود.

گونه های گیاهی شاخص در منطقه حفاظت شده کوه بافق عبارتند از :
سرو کوهی ( ارس ) – وشا ( اشترک ) – قیچ – درمنه – پسته وحشی ( بنه ) – آویشن – ریواس – گون و غیره . . .
در دشت شیطور وضعیت پوشش گیاهی نسبت به سایر مناطق حوزه مورد نظر به تدریج غنی تر و شرایط آب و هوایی در آن مناسب تر می شود. در اوایل تیر ماه این دشت در مقیاس با سایر بخشها جنبه ییلاقی دارد و ذخیره گاه یکی از بهترین و مهمترین گونه های دارویی در منطقه حفاظت شده کوه بافق یعنی گیاه وشا ( اشترک ) می با شد. وشا گیاهی علفی و پا یا به طول 1 متر است. صمغ این گیاه به عنوان مقوی و نیرودهنده در برونشیتهای مزمن، تنگی نفس و غیره به کار می رود . پراکندگی آن از ارتفاعات باجگان شروع و در امتداد ارتفاعات گوش گرگ ادامه و نهایتا به ارتفاعات درب منتهی می شود . در بخشی از منطقه به ویژه در ارتفاعات شادکام، باجگان و شیطور گونه منحصر به فرد دیگری به نام سرو کوهی ( ارس ) وجود دارد . تعدادی از این گونه منحصر به فرد را میتوان در اطراف پاسگاه محیط بانی ارسستان مشاهده نمود .

حیات وحش

گرچه در برخی از بخش های منطقه چرای دام از تعارضات عمده زیستگاه ها محسوب می شود اما در ارتفاعات به ویژه محدوده امن منطقه، دست نخوردگی زیستگاه و نبود تعارضات از ویژگی های ارزشمند این منطقه به شمار می رود. همین دست نخوردگی و نیز شکل گیری جمعت نسبتا مناسبی از گونه های جانوری موجب افزایش جمعیت یوزپلنگ در منطقه شده است.متاسفانه در مورد جوندگان، خزندگان و زیستگاه های آنها در منطقه حفاظت شده کوه بافق اطلاعات ناچیزی در دسترس است. در این منطقه 20 گونه پستاندار شناسایی شده که به شش راسته و هشت خانواده تعلق دارند که از این تعداد 12 گونه به عنوان اولویت های حفاظتی در ایران و جهان معرفی شده اند.زیستگاه پستانداران در منطقه حفاظت شده کوه بافق شامل کوهستانی صخره ای، تپه ماهور و کوهپایه دشتی و بیابانی است که از مهمترین و شاخص ترین پستانداران از تیپ کوهستانی منطقه کل و بز و پلنگ، زیستگاه تپه ماهوری – کوهپایه ای قوچ و میش و پلنگ، زیستگاه دشتی و بیابانی جبیر، کاراکال، روباه معمولی، گرگ و شغال را می توان نام برد. حضور 11 قلاده پلنگ در این منطقه قطعی و برآورد شده است که 20 قلاده پلنگ در این منطقه زندگی می کند.از دیگر گونه های پستاندار این منطقه می توان به کفتار، کاراکال، خرگوش، تشی، خارپشت ایرانی، جرد ایرانی، پامسواکی بزرگ، ول حفار، دوپای کوچک، جربیل و … اشاره کرد.

در منطقه حفاظت شده کوه بافق در مجموع 44 گونه پرنده از 22 خانواده شناسایی شده و پرندگان حمایت شده در سطح ملی و بین المللی این ناحیه 12 گونه هستند. هوبره، سارگپه پابلند، عقاب ها، دال و دلیجه از پرندگان ارزشمندی هستند که در این زیستگاه یافت می شوند.از مهمترین و با ارزش ترین پرندگان زیستگاه های تپه ماهور و کوهستانی پرندگان خانواده باز، عقاب، لاشخور و خانواده شاهین ها می باشند. از دیگر پرندگان مهم این منطقه می توان به کبک، تیهو، شاه بوف، جغد کوچک، زاع نوک سرخ، کوکر شک سیاه، زنبورخوار معمولی، هدهد، کلاغ ابلق، دم جنبانک ابلق، چکاوک کاکلی، کمرکولی بزرگ و … اشاره کرد. گونه کبک و تیهو از جمله پرندگان غالب در این عرصه محسوب شده و زیستگاه های منطقه به دلیل دارا بودن چشمه، شرایط توپوگرافی و پوشش گیاهی برای حیات این دو گونه ارزشمند مطلوب هستند. همچنین پرندگان بیابانی نظیر زاغ بور، باقرقره و گاهی هوبره در این منطقه یافت می شود.

در منطقه حفاظت شده کوه بافق 16 گونه از خزندگان نیز شناسایی شده اند که شامل یک گونه لاک پشت، 9 گونه از مارمولک ها و شش گونه از مارها هستند که از این تعداد گونه لاک پشت مهمیزدار و بزمجه بیابانی در اولویت حفاظتی قرار دارند. مارهای شناسایی شده در مطنقه نیز به دو خانواده تعلق دارند که سه گونه مار جعفری، مار شاخدار و کک مار، سمی و خطرناک، گونه تیرمار از مارهای نیمه سمی و شتر مار شیرازی از مارهای غیرسمی منطقه هستند که زیستگاه تعدادی از آنها مناطق کوهستانی و تعدادی مناطق دشتی و استپی است. منطقه حفاظت شده کوه بافق به دلیل برخورداری از پارامترهای ارزشمند و وجود چشم اندازهای طبیعی یکی از مناطق تفرجگاهی و مناسب برای توسعه گردشگری طبیعی به شمار می رود.

گونه های شاخص پستانداران و جوندگان منطقه حفاظت شده کوه بافق عبارتند از :

یوزپلنگ – پلنگ – کل و بز – قوچ و میش – جبیر – گرگ – شغال – شاه روباه – کفتار – کاراکال – سیاه گوش – تشی – خارپشت – جرد – جربیل – خرگوش صحرایی

گونه های شاخص پرندگان منطقه حفاظت شده کوهع بافق :

کبک – تیهو – باغرغره – هوبره – عقاب دشتی – عقاب طلایی – جغد – شاهین – دلیجه – دم جنبانک ابلغ – چکاوک کاکلی – چککاوک بیابانی – چک چک سیاه شکم سفید – سسک جنبان – بالابان – دم سرخ معمولی – سارگپه پا بلند – کمرکولی بزرگ – سنگ چشم بیابانی – سنگ چشم بزرگ – کوکو – پری شاهرخ – کلاغ کوهی نوک زرد – کلاغ زاغی – کلاغ ابلغ – غراب و غیره . . .

گونه های شاخص خزندگان منطقه حفاظت شده کوه بافق :

جگوی عنکبوتی ایرانی – آگامای سخره ایی فلس درشت – لاسرتای ایرانی – مار جعفری – کک مار – افعی شاخدار – شتر مار – کور مار و غیره

منبع : کویرها و بیابان های ایران