پل بزرگ خداآفرین

این اثر در تاریخ 5 اسفند 1376 با شمارهٔ ثبت 1858 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پل خداآفرین یکی از آثار تاریخی استان آذربایجان شرقی که در شهرستان کلیبر واقع شده‌ است . این پل از دو پل مستقل تشکیل شده ‌است که قسمت ‌هایی از یکی از این پل ‌ها شکسته و نیمی از آن باقی مانده ‌است ؛ ولی پل دیگر کاملا سالم می ‌باشد . پل خداآفرین در نزدیکی سد خداآفرین و در چند کیلومتری روستای ساری ‌جالو از توابع بخش خداآفرین قرار گرفته ‌است .

پلهای خداآفرین که در میان دو قسمت از سرزمین آذربایجان یعنی قره داغ و قره باغ بنا شده است . مردم دیرزمانی ارس را رودی از بهشت می‏ نامیدند . پل های خداآفرین به تعداد دو فقره و با فاصله 800 متر از یکدیگر در نقطه باریک این رودخانه ساخته شده ‏اند . هر دو پل از نظر مهندسی و معماری با یکدیگر تفاوت دارند . یکی از آن ها با سنگ سفید ساخته شده و 11 دهانه دارد . بلندی آن 12 متر و طول آن 130 متر است . بنا به شدت آب، دهانه آن با یکدیگر از نظر اندازه اختلاف دارد . موج شکن ها نیز از سنگ رودخانه هستند . در سال 1828 پس ازعهد نامه ترکمن چای ، قسمت متصل به دو ساحل پل منفجر گردید .

منابع اطلاعاتی در مورد پل ها اندک است . تنها یکی از نویسندگان سده 13 از احداث آنها در سده هشتم میلادی خبر می ‏دهد . پایین تر از پل سنگی ، پل دیگری با آجر پخته ساخته شده است . چون رودخانه در این قسمت عریض تر است ، طول پل آجری و تعداد دهانه آن بیشتر است . این پل 200 متر طول و 5/4 متر عرض و 15 دهانه دارد . برای این پل نیز موج شکن های مخصوصی ایجاد شده است . اندازه آجر ها و معماری این پل ، احداث آن را در سده 13 امکان پذیر می‏ سازد .

برخی معتقدند که چون پل سنگی ناتوان گردید ، پل آجری ساخته شد . این اندیشه صحیح نیست چرا که قدیمی ترین پل در سده 19 به سختی خراب شده است و تازه نتوانسته اند به طور کامل آن را ویران کنند . پل دوم اکنون نیز تواناست . پس این فکر راضی کننده نیست .
احتمال دیگر اینکه از نظر ما هر دو پل توسط فئودال ها و برای اخذ گمرک و کسب ثروت ساخته شده ‏اند . چنین اتفاقی در مشرق زمین و همچنین مغرب زمین مرسوم بوده است .
گمان دیگر اینکه پل اول برای پل دوم نقش سبک کننده و کمک رسان را داشته است . یعنی پل او برای کم کردن نیروی امواج در زمان سیل و پل دوم برای رفت و آمد سالم و بی خطر به کار می رفت . احتمال دیگر اینکه یک پل برای حمل و نقل انسان ها و پل دیگر برای عبور حیوانات و احشام بوده است . در هر حال تحقیقات بیشتری لازم است .

مسئله موقعیت پل ها همچنان باقی است . این پل ها نه بر سر راه اردبیل ـ بیلقان و نه بر سر راه تبریز ـ جلفا قرار ندارند . در جنوب آن کوه های صعب العبور و در شمال صحرا های خالی وجود دارد . دو احتمال وجود دارد :
نخست اینکه پل های خداآفرین اصلاً برای کاروان ها ساخته نشده بلکه استفاده نظامی و استراتژیک داشته است . دیگر اینکه پس از اشغال آذربایجان توسط تازیان ، میان وادی قره‏چای با جاده ‏های تبریز ـ بیلقان ـ بردع ـ تفلیس راه تجاری جدیدی بوده که این پل ها در مسیر آن ساخته شده اند . ولی این فکر به نظر علاقلانه نیست . چرا که این راه چندان اهمیتی نداشته که چنین پل هایی بر آن ساخته شوند . تحقیقات نشان می‏ دهد که احتمال اول به حقیقت نزدیک تر است .

دو مسئله این احتمال را تقویت می ‏کند : اولاً هیچ معلوماتی درباره وجود راه تجاری در این منطقه در دوره باستان و میانه وجود ندارد و شرایط جغرافیایی و طبیعی نیز این اجازه را نمی ‏داد . دوم اینکه در هر دو سوی رود در جاهایی مناسب قراولخانه‏ هایی درست شده بود . قراولخانه شمالی جایی بلندتر از رودخانه ساخته شده و اکنون در میان اهالی به قیزقالاسی معروف است . قراولخانه جنوبی نیز درست روبروی پل سنگی و به صورتی مستحکم بنا شده است . وجود چنین ساختمانی تنها به منظور جنگ و دفاع قابل قبول است . تحقیقات در باره پل ها همچنان ادامه دارد .روند تخریب این پل ها از زمانی که ـ پیروزی بلشویک ها بر تزارها در روسیه ، 1917 میلادی ـ عبور متوقف شد ، آغاز شده است و اما نگرانی از تخریب کامل آن ها زمانی شکل گرفت که احداث سدعظیم خداآفرین آغاز شد . این پل ها درست در پای دیوار سد هستند و از زمان آغاز عملیات ساخت سد در سال 1380، روزانه شاهد تردد خودرو های سبک و سنگین از کنار خویش بوده اند و نگاهی به تأسیسات و بناهای مجاور آن ها ، نشان می دهد که حساسیت ها و ملاحظات حفاظتی لازم صورت نگرفته است و فعالیت های عمرانی سد بر این پل ها آثار تخریبی خود وارد کرده است .

در چنین شرایطی است که استحکام بخشی و مرمت در این پل ها باید پیش از این ها مورد توجه واقع می شد که هنوز خبری نیست .متأسفانه این پل ها از منظر میراث فرهنگی و از کارکرد گردشگری چندان مورد توجه قرار نگرفته اند . پس از این نیز که میان سدخداآفرین و سدقیزقالاسی قرار خواهند گرفت ، معلوم نیست که دسترسی به این پل ها برای گردشگران چگونه خواهد بود . هر چند امروز نیز تعریف خاصی برای گردشگری ندارد و راهنما و کتیبه ای که آن ها را معرفی کنند ، در محل موجود نیست . این سد ها با همکاری مشترک جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان اجرا می گردد . سدخداآفرین که 15 آذرماه امسال آبگیری شد ، با هدف تولید 200 مگاوات برق وسد قیزقلاسی کمی پایین تر در نزدیکی خمارلو به صورت سد تنظیمی جهت انتقال آب ارس به دشت مغان برای آبیاری 75000 هکتار زمین کشاورزی در حال ساخت می باشد . محوطه ی پیش از تاریخ در این مسیر نیز با حضور همزمان 5 تیم باستان شناسی مورد کاوش قرار گرفت و منجر به کشف تمدن شهرنشینی 7 هزارساله در حاشیه ی این رود شد .

امروز در حالی از بنای سد میان ایران و کشور های آن سوی ارس به عنوان وسیله و نماد دوستی و پیوند یاد می شود که پل های خداآفرین به عنوان نماد ارتباط تاریخی دو سوی این رود در حال تخریب و نابودی است . پل بزرگ به شماره ی 1858 ( به دوره ی قرون اولیه اسلامی ) و پل کوچک به شماره ی 1859 ( به دوره ی صفویه ) در پنجم اسفند سال 1376 در فهرست آثار ملی ثبت شده است . پس این پل ها جزو آثار ملی هستند و نباید به این شکل مورد بی توجهی و بی مهری قرار گیرند . و حال که کشف تمدن پیش از تاریخ خداآفرین ، این منطقه را بیش از پیش مورد توجه قرار داده و از منظر میراث فرهنگی و گردشگری اهمیت ویژه یافته است ، بر مسئولان امر در این حوزه فرض است که نسبت به مرمت و استحکام بخشی و حفاظت از پل های تاریخی خداآفرین همت کنند.