تپه گیان نهاوند

تپه گیان در 19 کیلومتری جنوب غربی شهر نهاوند و 2 کیلومتری سرآب (چشمه) گیان و در مجاورت روستایی به همین نام قرار دارد. این تپه یکی از قدیمی‌ترین آثار تاریخی ایران می‌باشد. باستان‌شناسان قدمت این منطقه را 37 قرن قبل از میلاد مسیح(ع) می‌دانند. به عقیده مورخان 5500 تا 5700 سال قبل در این تپه مردمانی می‌زیسته‌اند که از اقوام بومی ایران بوده‌اند و تمدنی شبیه به تمدن بین‌النهرین داشته‌اند که بعدها این قوم توسط اقوام اروپایی و آسیایی از بین رفته و قوم جدید تمدن درخشان جدیدی را به وجود آورده‌اند که با تمدن بین‌النهرین شباهتی نداشته است.

اولین کاوش‌های صورت گرفته در این منطقه در سال 1310 خورشیدی توسط پروفسور رومن گریشمن و ژرژ کنتنو انجام می‌گیرد که نتیجه این کاوش‌ها در کتاب «کاوش در تپه گیان نهاوند» منتشر می‌گردد. گریشمن و هیئت همراه تپه گیان را تا عمق 19 متری حفاری نمودند و در نتیجه تحقیقات خود به 5 طبقه با خصوصیات متمایز برخورد نمودند که نشانگر وجود 5 دوره از تمدن قدیم به شرح زیر بود.

طبقه پنجم (هم‌دوره با تمدن عیلام در 5700 سال قبل): این طبقه که از سایر طبقات قدیمی‌تر بود، در عمق 19 تا 9 متری قرار داشت و در آن سفالی با زمینه زرد یا سبز کمرنگ با نقوش سیاه به دست آمد. طرح این نقوش عبارت بود از خطوط هندسی مانند دندانه، خطوط شکسته، مثلث‌هایی که از یک طرف به هم متصل می‌باشند، تبر دوسر، صلیب مالت (صلیبی که چهار بازوی آن مساوی است)، لوزی، چهارخانه و دوایری که داخل آن‌ها تزئین شده است. همچنین روی این سفال‌ها موضوعات نباتی نیز نقش شده بود و از 14 متر به پایین مارها و ردیف مرغان آبی و بز کوهی و پلنگ نیز دیده می‌شد.

طبقه چهارم (‌هم‌دوره با تمدن شوش در 5500 سال قبل): این طبقه که در عمق 9 تا 7/5 متری تپه واقع شده به سختی در بالای طبقه پنجم تشخیص داده می‌شود و مرکب از گورستان وسیعی است که 117 قبر از قبرهای آن مورد مطالعه قرار گرفته و شامل سفال منقوش زرد رنگی است که خمیر آن خوب پخته شده و گاهی رنگ آن نزدیک به رنگ آجری می‌شود و نقوش سیاه رنگ دارد. شکل‌ها و موضوع نقوش آن چندان متنوع نیست. مهم‌ترین ظروف این طبقه از نظر شکل ظاهری، خمره‌های دهانه گشاد است که در قسمت گردن و شانه ظرف دارای نقش می‌باشد. این نقوش عبارت است از خطوط افقی دندانه‌دار و خطوط موج‌دار که بیشتر روی گردن ظرف است و یک نوار پهن که روی شانه ظرف قرار گرفته است. موضوع نقاشی‌ها معمولاً پرنده و شانه است. ردیف مرغان آبی که پهلوی هم قرارگرفته‌اند و در نقش شباهت به شانه پیدا کرده‌اند گاهی نیز یک عقاب با بال‌های باز یا مرغان آبی در حال شنا نشان داده شده‌اند. در این طبقه فلز فراوان است. برنز برای ساخت آب‌خورها، دستبندهای بازو، سرنیزه‌ها و تبرهایی که یک طرف آن مارپیچ است، به کار رفته است. در این طبقه نقره نیز موجود است.

طبقه سوم (هم‌عصر با جزایر اژه و بالکان در حدود 4000 تا 4500 سال قبل): این طبقه در عمق 7/5 تا 6 متری واقع شده و قبرهای شماره 83 تا 101 تمدن قبلی مدتی ادامه می‌یابد و پس از اندک مدتی رو به زوال می‌گذارد. سفال قرمز آجری رنگ با نقش سیاه به ویژه در ظروف سه پایه‌ای، تنگ‌های شکم‌دار و پایه‌دار، فنجان‌های دسته‌دار، دیزی‌ها و روغن داغ‌کُن‌ها ادامه می‌یابد. نقوش به کار رفته منحصر به مثلث‌ها، هاشورها و خطوط افقی موج‌دار می‌باشد. از میان اشیای ساخته شده از برنز، خنجرها، سنجاق‌های بلند و ظروف برنزی قابل ذکر می‌باشند.

طبقه دوم (از 3400 تا 3800 سال قبل): این طبقه در عمق 6 تا 4 متری واقع شده و شامل آثار ابنیه و ساختمان‌ها می‌باشد. سفال منقوش هنوز تحت تأثیر سبک سفال‌های منقوش دور‌ه‌های پیش است. ظروفی که خمیرشان زرد مایل به خاکستری است و نقوش سیاه دارند و دارای اشکال مختلف همچون تنگ‌های شکم‌دار و پایه‌دار می‌باشند. سبد و فنجان دسته‌دار مزین به نوارهای چهارخانه و گل پنج‌پَر با خورشید و … . در این نقوش که به صورت مجالس ترتیب داده شده استفاده از نقش حیوانات مجدداً مرسوم گردیده است ولی علاوه بر آن یک نوع ظروف گلی دیگر نیز یافت شده که از جهاتی با آن‌ها اختلاف دارد همچون ظروف و آب‌خوری‌هایی که از حیث جنس خمیر با آن‌ها شبیه است و نقوش آن‌ها فقط خطوط افقی است که به اشکال مختلف نقش شده است. نوع اخیر به سفال محدوده بین‌النهرین شباهت پیدا می‌کند. در این طبقه فلزات چندان زیاد نیست و بیشتر شامل پیکان‌ها، دشنه‌ها و سنجاق‌های بلند بدون سر یا با سر می‌باشد.

طبقه اول (دوره ظهور آهن از 3100 تا 3400 سال قبل): این طبقه از عمق 4 متر به بالا قرار گرفته و شامل قبرهای 1 تا 63 می‌باشد. آثار کشف شده در این طبقه شامل سه دسته می‌باشد. آثار دسته اول که از همه قدیمی‌تر بوده‌اند آب‌خوری‌های بلندی منقوش به خطوط هندسی یا تزئینات دیگر همچون مرغابی یا گیاهان بود. این سفال با سفال «نوزو»‌ در بین‌النهرین شباهت زیادی دارد. در دسته دوم سفال بدون نقشی پیدا شده که هیچ شباهتی به سفال قبلی نداشته است. این سفال سیاه درخشان یا خاکستری سیاه رنگ یا قرمز رنگ است و با سفال گورستان در تپه سیلک قابل مقایسه است. در این طبقه دو قبر یافت شد و اشیایی که در آن دو قبر موجود بوده شباهت به اشیای قبرهای استان لرستان و گورهای سیلک داشت.

اشیای یافت شده در تپه گیان هم‌اکنون در موزه لوور پاریس و موزه ایران باستان در تهران نگهداری می‌شود.