پیشواز از محرم شور و شوق فرا رسیدن این ماه عزیز شاید از مدت ها قبل روح و روان مردم این سرزمین را به جوش و خروش درآورده و می آورد . حسی آشنا ، نه غریب، از سر انگشتان تا فرق سر را می کاود و بوی آشنایی به مشام می رسد . دیگر روزهای آخر ذی الحجه توان از کف ربوده ، روزها به کندی به سوی ماه عشق و خون به پیش می رود . اهالی و ساکنان استان آذربایجان غربی در چند روز آخر ذی الحجه به پیشواز این ماه ( محرم ) می روند و این استقبال را به لحاظ کارکردهای اجتماعی در ایجاد تعاون و همیاری ابتدا از خود و منازل شروع می کنند ؛ لباس سیاه می پوشند ، اسباب و لوازم و نذری ها را آماده می سازند . یکی از مظاهر مدیریت سنتی و مذهبی در میان مردم شهرها و روستاها ، مدیریت دسته باشی ها ( سردسته ها ) در هیئت های مذهبی و عزاداری است که به شکل سنتی و بسیار منظم و موثر در مکان ها و مراسم عزاداری و سوگواری متجلی می شود . دسته باشی ها افرادی سرشناس ، معتمد و متدینی هستند که داوطلبانه و یا با رأی و نظر مردم به ایفای وظیفه و نقش خود می پردازند . مسئولیت هماهنگی برنامه های عزاداری هر دسته زنجیرزنی و مدیریت آن به طور داوطلبانه و خود جوش بر عهده این افراد است . این افراد به عنوان دست اندرکاران امور مختلف هیئت های مذهبی و زنجیرزنی تلقی می شوند که اسباب و لوازم مورد نیاز برای اجرای مراسم عزاداری را فراهم کرده و مکان ، مسیر و نظم و انضباط دسته های عزادار خود را مشخص می کنند . علاوه بر مساجد محلات؛ زیارت گاه ها در قالب امامزاده ها ، قبرستان ها و مزار شهدا نیز از جمله مکان های برگزاری مراسم ماه محرم هستند که دسته های عزادار طی روز های تاسوعا ، عاشورا و سومین روز شهادت حضرت امام حسین (ع) در این مکان ها به برگزاری مراسم عزاداری و زنجیرزنی می پردازند . برای مثال طی روزهای تاسوعا و عاشورا اکثر عزاداران شهر ارومیه برای عزاداری و زنجیر زنی در قبرستان معروف به « آقا قبیری » آرامگاه سید حسین عرب باغی و « امام زاده محمد و ابراهیم » تجمع کرده و ساعاتی را در این مکان ها عزاداری می کنند . در سایر شهر ها و روستاهای شیعه نشین استان هم عزاداران علاوه بر این که در مساجد محل عزاداری می کنند بخشی از این فرهنگ کربلایی را با حضور در اماکن پاکان ( زیارتگاه ها و مزار اموات و شهدا ) اجرا می‌کنند .
زنجیر زنی یکی از مؤلفه های محرم زنجیر زنی است . عموماً زنجیر در میان عزاداران به شیوه یک دست برشانه ها نواخته می شود ؛ زنجیر زنان هنگام استفاده از زنجیر در دو صف قرار گرفته و حرکت پاها نیز مشابه حرکت دسته جات است ؛ به این ترتیب که دو قدم به جلو که در هر قدم یک ضرب نواخته شده و عزاداران پشت سر هم قرار می گیرند ، ولی در ضربه سوم عزاداران هر دو صف مقابل و رو به روی هم قرار می گیرند . اجرای عزاداری به شیوه سینه زنی اغلب با توجه به حال و ریتم آهنگ نوحه ها و یا خستگی عزاداران پس از زنجیر زدن و بعد از روضة خوانی بستگی دارد . نوحه های سینه زنی معمولاً وزن و ضرب آهنگ خاصی دارند که ممکن است اشخاص گاهی با یک ضرب و گاهی هم “سه ضرب ” بر سینه خود بزنند . معمولاً مراسم دهه اول محرم به برگزاری مجالس عزاداری و روضة خوانی و سخنرانی اختصاص می یابد که در شب های اول ماه محرم برگزار می شود . اکثر این مجالس عزاداری ، در مساجد و در قالب دسته های زنجیر زنی شکل گرفته و نوحه خوان ها با خواندن نوحه های مربوط به هر روز از ماه محرم در سوگ سالار شهیدان و اهل بیت می نشینند. گاهی دسته های عزاداری شبانه در کوچه های محلات ، حرکت کرده و به عزاداری می پردازند. دسته های زنجیر زنی شهر ارومیه به عنوان یکی از کانون های بزرگ عزاداری هم طی دهه اول ماه محرم معمولاً از روزهای اول و دوم به راه می افتند . این دسته ها مجموعه ای از مردان ، جوانان و کودکانی هستند که معمولا” در دو ردیف یا دسته عزاداری سازمان می یابند که برای نشانه عزادار بودن پیراهن سیاه معمولی یا کمی بلند پوشیده و برخی نیز دستمال سیاهی به نام ( باش قَرَه سی ) بر سر می بندند . مراسم روز تاسوعا عزاداری در سطح استان طی روز نهم ماه محرم ( تاسوعا ) از اوایل صبح و بعد از بر آمدن آفتاب شروع می شود ، ابتدا برای لحظاتی در مساجد و پس از آن اوایل صبح در خیابان ها و کوچه های شهر و محدوده روستاها انجام می پذیرد . و نوحه های این روز به ذکرهای مربوط به جانبازی ها و فداکاری های حضرت ابوالفضل عباس اختصاص دارد . دسته های عزاداری زنجیرزنی پس از آرایش و تشکیل دسته ها و قبل از حرکت به سوی خیابان های اصلی شهر (خیابان امام و … ) ، در کوچه های محلات و مقابل مسجد محله زنجیر زنی می کنند . در روستا ها هم ، عزاداران با توجه به کوچک بودن مکان و بافت روستایی در کوچه ها به عزاداری می پردازند . خانواده ها و افرادی که طی این ایام نذر و حاجتشان قبول شده باشد ، صبح روز تاسوعا برای دسته های زنجیر زنی صبحانه می دهند ، که اغلب شامل نان و پنیر یا کره و عسل است . برخی از خانواده ها ممکن است گوسفندی را پیش پای عزاداران قربانی کند و یا برای ادای نذر و نذورات خود مانند غذای آماده ، به خیابان ها و کوچه های محلات دیگر بروند و آن ها را در بین عزادارن احسان کنند. روز دهم – عاشورای حسینی عاشورا روزی است که فرزند پیامبر حضرت ” اباعبدالله الحسین (ع) ” ، به دست ناسپاسان و طمع کاران به مال و منال دنیا ، به شهادت می رسد . مراسم روز عاشورا در بین مردم شهری و روستایی از اهمیت و کرامت زیادی برخوردار بوده ، فلذا از اولین ساعات صبح این روز عزاداران خود را برای برپایی مراسم عزاداری آماده می کنند . تمام مغازه های بازار و شهر تعطیل می شود و کسبه و تجار از فعالیت های روزانه خود دست می کشند ، چرا که اغلب ایشان پرداختن به کار و فعالیت در این روز را بدیمن و نامیمون می دانند از مهم ترین مراسم عزاداری در بین مردم شهر ها و روستاهای بررسی شده ، زنجیر زنی است که مانند ایام قبل ، از مساجد محلات ، کوچه و خیابان های اطراف شروع می شود . ابتدا صبح دسته های زنجیر زنی در مساجد محلات و مناطق مختلف ، اعم از شهر یا روستاها حاضر شده و با زنجیر زنی و ندای آرام آرام حسین وای ، حسین وای ، مراسم عزاداری خود را شروع می کنند . در شهرها هر دسته ، در واقع نماینده یکی از مساجد یا محله ای از محلات شهر بوده و در روستاها هم ، اغلب به لحاظ تعداد اندک جمعیت یک دسته تشکیل می شود . بزرگی و نظم و ترتیب دسته های زنجیر زنی از مهم ترین موارد قابل رقابت بین دسته های عزاداری در مهمانی ها و دعوت ها تلقی می شود . در این روز افراد متمول و سرشناس یا کسانی که نذری داشته باشند دسته های زنجیر زنی را برای صرف نهار و شام در روز عاشورا دعوت می کنند ؛ در باور ها و اعتقادات مردم هدف از این گونه پذیرایی ها و احسان ها ، علاوه بر قبول نذورات و کسب اجر و ثواب اخروی ، افزایش روزی و نیل به برکت و عافیت از بلاهای مختلف در طول زندگی و حیات فردی است ، چرا که در بین مردم اعتقاد بر این است که ، هرکس از این غذاها در روز عاشورا صرف کند ، تن اوبه عشق امام در طول سال از امراض و بیماری ها مصون خواهد ماند . اصولاً نذر و نیازها و خیراتی مانند : قربانی کردن حیواناتی از قبیل گوسفند و گاو به درگاه معبود خویش ؛ روشن کردن شمع ، بر دوش کشیدن علم ، اهدا مبالغی پول یا خوراک و نوشیدنی ها و … از گذشته های دور در ایام محرم در میان فرهنگ مردم معمول بوده است . از جمله مراسم ظهر روز عاشورا ، تعزیه خوانی و شبیه خوانی است که نمایش گونه ای ، از واقعه کربلا است . یکی از کانون های مهم این مراسم در شهر ارومیه مقابل” مسجد مهدی القدم ” است که مردم محله و سایر دوستداران اهل بیت شاهد برگزاری شبیه خوانی اباعبداله الحسین هستند . روزعاشورا روز تجلی میثاق مردم با امام حسین(ع) و قیام خونین وی بوده و مردم عادی به طرق مختلف از جمله : نذر و قربانی ، احسان چایی ، شربت وآش های محلی ، ساری شیلهَ ( شله زرد که در سال های اخیر معمول شده است . ) – در خدمت عزاداران حسینی هستند . نمونه ای از نوحه های قدیمی روز عاشورا قان یاغدی کربلایَ ترجمه : خون بارید بر دشت کربلا صحرایَ یا محمد بر این دشت ای محمد ئولدی حسین خبر وِئر خبر دهید که حسین کشته شد زهرایَ یا محمد برای زهرای محمد ظلم سِتم بو چولدَه ظلم و ستم در این دشت عرشَه دایاندی زینب سر به فلک کشیده و… و… شام غریبان مراسم شام غریبان ، از جمله مراسم حزن انگیز و اندوه باری است که در مساجد شهر و روستاهای و حومه برگزار می شود . دسته های زنجیر زنی پس از برگزاری مراسم عزاداری در کوچه ها ، وارد مسجد شده و به زنجیر زنی می پردازند . روضه خوانی توسط مداحان و ذکر مصیبت های حضرت اباعبدالله از ویژگی های این مراسم بوده و برای این منظور و طبق سنت های گذشته پس از اندکی زنجیر زنی در مساجد چراغ ها را خاموش کرده و شمع در سینی روشن می کنند و گرد افراد می گردانند. اهل قبیله ( سوم امام ) شرح مصائب امام حسین و شهادت او و یارانش در دشت کربلا شاید یکی از حزن انگیز ترین مصائب وقایع تاریخ شیعه در جهان اسلام باشد . حسین و به روایتی هفتاد دو تن از یارانش به شهادت رسیده اند و اکنون جنازه هایشان بر روی خاک افتاده است . سرهای بی تن در هر گوشه و کنار به آرامی آرمیده اند و اکنون دستی می خواهد که آن ها را به خاک سپارد . امام سجاد (ع) برای دفن جنازه ها پیش می آید ، او تنها کسی است که می تواند جنازه های بی سر را شناسایی کند . مردان و زنان قبیله بنی اسد ، به ایشان می پیوندند و به این ترتیب جنازه ها با یاری مردان و شناسایی شهدا توسط امام سجاد ، دفن می شوند . در روز سوم امام مردم شهرها و روستاهای استان نیز با چنین اندیشه ای بر سر مزار و اموات خود حاضر شده و به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند . اربعین حسینی ( چهلم ) از مواردی که اهل بیت (ع) در آن جا به عزاداری چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) پرداختند ، سرزمین کربلا بود . آن گاه که اهل بیت و خاندان امام حسین (ع) از شام به سوی مدینه روانه می شدند ، برای زیارت قبور عزیزان از دست رفته خود راه رو به سوی کربلا نهادند و هنگامی که به آن سرزمین رسیدند ، با جابر بن عبداله انصاری ، صحابی بزرگوار پیامبر (ص) و تعدادی از بنی هاشم که برای زیارت قبر امام حسین به آن جا آمده بودند ، مواجه شدند . اهل بیت (ع) چند روز در آن جا برای آن حضرت و سایر شهیدان کربلا به سوگواری و نوحه سرایی پرداختند و زنان آن منطقه نیز با شنیدن صدای گریه و ناله اهل بیت (ع) به سوی آنان شتافتند و با آنها هم نوا شدند . از این رو برگزار مراسم عزاداری و نوحه خوانی در اربعین حسینی ( چهلم ) بین مردم عزیز و گرامی داشته می شود . به همین لحاظ از صبح زود دسته های عزاداری با تشکیل صفوف زنجیر زنی و نظم و آرایش کامل در خیابان های شهر و کوچه های روستاها ، به راه می افتند و نوحه هایی را در سوگ امام و اربعین حسینی سر می دهند . تلاش همه هیئت ها و دسته های شهری و روستایی بر این است که در طی این روز حرکت دسته های عزاداری برای زیارت اموات ، به سوی قبور و مزار شهدا و امام زاده های نزدیک اطراف شهر معطوف شود .
