محرم ماهی است که در آن اسلام ناب محمدی(ص) از حنجره ایرانیان به صدا درآمد و ندای اسلام خواهی آنان سراسر جهان را فراگرفت، محرم ماه ارزش‌های والای انسانی، ماهی که درس ایثار و فداکاری را در مدرسه عشق‌ورزی یاد داد و معلم بزرگ آن امر به معروف و نهی از منکر را به صورت عملی و ایثار جان و مال خود به ما آموخت، مکتب بزرگ انسان‌ساز عاشورا درس‌های فراوانی دارد که اگر در آن تفکر کنیم به سعادت خود نزدیک شده و شاهد شکوفایی وحدت و همدلی خواهیم بود.
آیین های عزاداری ماه محرم همه ساله در سراسر خوزستان با شور و عشق خاصی برگزار می شود، این آیین های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه های مرسوم هر منطقه و شهر متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیأت های مذهبی و راه اندازی دستجات و تکایا برگزار شده است.
در خوزستان دمام و سنج بین 5، 7 و گاهی 9 نفر متغیر است، به طوری که یک نفر به عنوان اشکون در جلوی صف دمام زنان قرار می گیرد و سایر نفرات در طرفین او می ایستند و در پایین صف دمام زنان، یک سنج زن قرار دارد و سایر سنج زنان در لابه لای دمام زنان جای می گیرند و بر اساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می نوازند.
در این خطه نوحه از اقبال بی نظیر عمومی برخوردار است و مراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی ملودرام حزن انگیز است، تحقق می یابد، این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام واحد می کند.
برگزاری مراسم مشعل گردانی، شبیه گردانی، تعزیه خوانی، آتش زدن نمادین خیمه ها و راه اندازی کاروان های سبزپوش و سرخ پوش از دیگر آیین های سوگواری شهادت سالار شهیدان در روز عاشوراست.
داود سالمی، مشاور مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان، در خصوص مراسم محرم، به خبرنگار شبستان گفت: آداب و رسوم عزاداری محرم از جمله پدیده های فرهنگی است که با حفظ عناصر اصلی، به زیور خلاقیت های اجتماعی و فرهنگی و اقلیمی جوامع و مناطق مختلف آراسته شده و اگر چه دارای مضامین واحدی می باشد اما به تبع اختلافات اقلیمی و حوزه های فرهنگی، با نمودهای مختلفی، پا به عرصه ظهور گذاشته و بر جذابیت هر چه بیشتر خود، دامن می زند.
وی با بیان اینکه در ماه محرم شهرهای استان خوزستان را شور خاصی فرا می‌گیرد و مراسم عزاداری شهدای کربلا با حالتی وصف‌نشدنی در این منطقه با برگزاری مراسم هیا مختلف برگزار می‌شود، به ثبت مراسم تعزیه شوش به عنوان اثر معنوی ملی اشاره کرد و افزود: مراسم تعزیه خوانی شوش به عنوان نخستین اثر معنوی استان خوزستان به ثبت در آثار معنوی و ملی کشور رسیده است.
وی با بیان اینکه این اثر معنوی به منظور حفظ فرهنگ عاشورا و جلوگیری از تحریف از این واقعه عظیم به ثبت در آثار ملی مذهبی رسیده است، اضافه کرد: تعزیه خوانی(شبیه خوانی) شوش با قدمت بیش از یک قرن، بزرگترین مراسم تعزیه خوانی میدانی کشور است که با 800 بازیگر و 72 مجلس، واقعه عاشورا را به تصویر می کشد.
مشاور مدیر کل میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان، با بیان اینکه تمام متون این تعزیه به زبان فارسی است و در مدت 10 ساعت در روز عاشورا اجرا می شود، تصریح کرد: فیلمی در خصوص آیین های محرم و همچنین تعزیه شوش با عنوان بازی در عشق ساخته و همچنین مقدمات تأسیس موزه تعزیه شوش آماده شده است.
در استان خوزستان به واسطه داشتن قومیت های مختلف و فرهنگ های متنوع، به گونه های متفاوتی عزاداری می کنند، محافل روضه، نوحه خوانی و مقتل خوانی ویژه هر روز از مراسمی است که در خانه ها، مساجد و حسینیه ها در همه شهرهای استان برگزار می شود که در زیر به برخی مراسم محرم در چند شهر خوزستان پرداخته می شود.
عزاداری محرم در اهواز:
در اهواز رسم است که در ایام محرم حاجتمندان برای استجابت دعا و شفای بیماران سفره حضرت ابوالفضل(ع) و سفره حضرت رقیه(س) می اندازند، بر سر این سفره آش و شله زرد، نان و پنیر گذاشته و در پایان قرائت دعا و نیایش و روضه، خوردنی ها را به همراه پارچه های سبز تبرک شده میان مهمان های سفره تقسیم می کنند.
شب هشتم ماه محرم نیز مراسم سینی حضرت قاسم(ع) برگزار می کنند، پارچه سبز روی آن می کشند و آجیل مشکل گشا، شمع، گلاب و میوه را در سینی می گذارند، سینی را روی سر گذاشته و عزاداری می کنند، هرکسی حاجتی داشته باشد نذر می کند که در صورت روا شدن حاجتش سال آینده یک سینی آماده کند، در این ایام خانه هایی که روضه دارند با نصب یک پرچم سیاه یا سبز در بالای خانه خود و باز گذاشتن در منزل برای دعوت از عزاداران اعلام آمادگی می کنند، در خیابان‌ها نیز با برپایی خیمه‌های رنگی و سیاه یاد عاشورا را گرامی می‌دارند.
در برخی از شهرهای خوزستان مانند شادگان، خرمشهر و دشت آزادگان، مردم از چند روز قبل از رسیدن ماه محرم خود را آماده می‌کنند، به دیوارها پارچه سیاه نصب کرده و سنج و دمام زدن را تمرین می‌کنند.
عزاداری محرم در دزفول:
این سنت دیرینه در شهرستان دزفول از قدمت و قداست فراوانی برخورداراست و باعث می شود بسیاری از مردمان این شهر که در نقاط مختلف کشور و حتی دنیا هستند، برای دهه اول ماه محرم و به خصوص ایام تاسوعا و عاشورا به زادگاه خودآمده و در برپایی این مصیبت عظمای اهل بیت(ع) حضور یابند و این نماد در داخل شهر نیز به طور دیگر نمایان است، افراد از نقاط مختلف کشور در محلات قدیمی شهر و مسیر عبور هیأت های عزاداری حال و هوایی خاص به شهر دزفول می دهد.
برپایی تکایا و سیاهپوش شدن حسینیه ها و مساجد و نیز محلات و معابر و در نهایت هر کوی و برزن و برافراشته شدن علم ها در دزفول با برگزاری آیین خاص بستن شال ها به علم ها و نیز صدای حزین طبل و دهل و سنج ها و نقاره های عزا به یکباره انسان را کربلایی می کند تا بیشتر در عمق فاجعه بزرگ دشت نینوا قرار گیرد و با گذشت قریب به 1400 سال از آن حادثه تاریخی هنوز گویی در صحرای کربلا غوغایی برپاست که حبیب بن مظاهرها و علی اکبرها و علی اصغرها و قاسم تازه داماد برای یاری اسلام گردمراد و مقصود خود می گردند و با پشت پازدن به آمال دنیوی درهای بهشت رضوان را پیش روی خود فتح می کنند.
هنوز چند روزی به مراسم تاسوعا و عاشورا باقی نمانده که پسر کوچک های کلاس دوم و سوم ابتدایی برای ادای نذر و کمک به تکیه به در خانه ها می روند و از آنها برای کمک به هیئت و تکیه و دسته های آنها، پرچم نذری و یا هدیه نقدی می گیرند و با برپایی هیئت ها هر خانواده ای هم به عنوان نذر شام نذری به هیئت عزاداری می دهد، هر یک از این تکایاها مجلس روضه خوانی انجام می شود و از علما و روحانیون هم دعوت می کنند و در طول شب های اواخر دهه محرم هیئت های مختلف عزاداری شامل سینه زنی و زنجیرزنی در خیابان های شهر به راه می افتند و شروع به عزاداری می کنند.
جالب اینکه این هیئت های عزاداری گاهی مهمان هیئت ها و تکیه های دیگر می شوند و از آنها با شیر و خرما و چایی پذیرایی می کنند و دور و بر آنها اسفند دود می کنند و همه با هم به صورت دسته جمعی چلاب می زنند.
در دزفول بیش از صد هیئت عزاداری وجود دارد شهر به دو قسمت تقسیم شده که عصر تاسوعا تمامی قسمت جنوبی شهر به طرف قسمت شمالی شهر حرکت می کنند و در خیابان اصلی شهر راه می افتند و عزاداری می کنند اما صبح عاشورا همه مردم شهر و هیئت ها به محلی مشخص به نام رودبند حرکت می کند و با گذراندن مسیر خاص سنتی خود که سال ها پیش رسم بوده حرکت می کنند و با آرایش دادن علم های بزرگ در غروب تاسوعا آنها را بر سر شانه خود حمل می کنند تا به امام زاده رودبند می برند در رسم سنتی آنها این است که این علم ها را به امامزاده رودبند ببرند.
برای تزئین علم ها از شال های رنگی سبز و یا سفید استفاده می کنند، این علم ها تا 10 شب کنار هیئت های خود علم یراق می کنند، اندازه علم ها به 12 متر می رسد بعضی علم ها بر طبق سنت خود به امامزاده رودبند می برند که در میان آنها علم عباس و علم سبزقبا معروف هستند.
از دیگر مراسم ها آرایش شیدانه هاست که این شیدانه ها از چوب درست شده آن را با ابعاد مختلف می سازند، دیواره های آن را به صورت هنری مشبکه در می آورند و با رنگ های شاد، سبز آن را می پوشانند، بر در و دیوارهای آن تمثل هایی از ائمه است و نام های مختلفی چون شیدانه حضرت علی(ع) شیدانه حضرت قاسم را می گذارند و مردم نام و خرما نذری می آورند.
مراسم چوب بازی، نمادی از صحنه جنگ است که به صورت نمایشی همراه با طبل و دهل، صدای شیپور و سرنا انجاممی گیرد و در جلو تکایا و در محله های عزاداری گاه عده ای از مردان به دو گروه تقسیم می شوند و به چوب و سپر یا شمشیر با هم زره نمایشی می کند، مردان چوب به دست چوب ها را به طور منظم به هم می زنند و صدای خوشایند در می آورند.
مراسم چلاب زنی و شبیه خوانی است که عده ای بازیگر در نقش های مختلف شخصیت های مهم تاریخ کربلا را به نمایش می گذاشتند و تمامی متن به صورت شعر با لحن ما و آهنگ خاص و بعضاً همراه با نوحه خوانده می شود، این شخصیت های مهم تاریخ در صبح تاسوعا با گهواره ای از علی اصغر در کنار عزاداران حرکت می کنند و مردم با نیت نذر خود را به گهواره علی اصغر نذری می دهند مرثیه می خوانند و مردم هم به عنوان اینکه آنها شخصیت واقعی هستند یا نفرین می کنند یا دعا می خوانند.
در روزهای تاسوعا و عاشورا نذرهای زیادی بین مردم تقسیم می شود و خود این قربانی ها را نذر و نذورات در کنار دسته ها انجام می دهند، صبح روز عاشورا خانواده هایی هستند که به خاصه دسته های سینه زنی حتی صبحانه آنها را آماده و با حلیم، شیر، حلوا و یا نان کلوچه از آنها پذیرایی می کنند.
عزاداری محرم در بهبهان:
بهبهان در خوزستان از شهرهای فعال مذهبی است و یک هفته قبل از محرم تمام محلات سیاهپوش شده و آماده هیئت های عزاداری هستند؛ معمولاً روزهای اول و دوم ماه محرم هیئت ها، محلات و مساجد بیشتر خود را آماده کرده و وسایل لازم را تهیه و از افراد برای شرکت فعالانه در مراسم عزاداری دعوت می کنند.
در شب چهارم هیئت های سینه زنی و زنجیرزنی عزاداری خود را آغاز کرده و تا پایان عاشورا فعالیت خود را ادامه می دهند و با حضور مداحان فعال سینه زنی و زنجیرزنی را تا پاسی از شب ادامه می دهند.
سبک و مدل عزاداری ها در هر محل بنا به وضعیت اقتصادی و اجتماعی و مداحان آن محل متفاوت است و امروزه بالعکس گذشته همه عزادارن لباس سیاه می پوشند تا ارزش عزاداری محفوظ و جنبه مردمی آن حفظ شود و در حسینیه ها، تکایا و گاهی محلات نیز مجالس وعظ، خطابه و روضه خوانی تا پاسی از شب ادامه دارد.
در شب تاسوعا و عاشورا فعالیت عزاداران سینه زنی و زنجیرزنی به اوج خود می رسد، محلات با نظم و ترتیب خاصی به امامزادگان رفته و به سینه زنی(واحد، سه سنگ، شور) و زنجیرزنی می پردازند.
همچنین مداحان خوش الحان با سبک و نوع خاص سینه زنی قبلاً در نظر گرفته و محلات آنها تعیین شده و از این لحاظ در ایام محرم نوع نوحه خوانان و مداحان نیز با هم رقابت شدیدی دارند و هر محلی که بتواند مداح معروف و با تجربه و خوش الحانی را جذب کند محل آنها پرجمعیت تر، با شکوه تر و نامدار تر خواهد بود.
پس از روز عاشورا و پایان آنکه طبق تاریخ خیمه ها را آتش زده و خانواده امام حسین(ع) در ناحیه نینوا پراکنده می شوند و بعضی از آنان در تاریکی شب گمشده و موجب اندوه فراوان این خانواده ها شده، در بهبهان مراسم شام غریبان برپا می شود.
در شب های دوازدهم و سیزدهم محرم مرسوم است که طایفه بنی اسد جهت دفن شهیدان به نینوا آمده و به قتلگاه می روند و نسبت به دفن شهدا اقدام کرده و یکایک شهدا را جهت شناسایی به حضور امام زین العابدین(ع) برده و از او هویت شهید را می پرسند؛ در این مراسم مردم به صورت نمادین مراسم دفن شهدا را با نوحه خوانی و شیون و آه با الحانی اجرا می کنند و به مجالس نوحه خوانی و هیئت های عزاداری رفته و همان جا تئاتر خاصی را به اجرا در می آورند که قابل تحسین و ستایش است.
شب عاشورا برنامه حجله قاسم اجرا می‌شود و مردم در این شب تا صبح بیدارند، در محل‌های عزاداری تا ساعت یک بامداد برنامه سینه‌زنی و عزاداری برگزار و بعد از آن مردم در امامزاده‌های مشهور شهر که شامل امامزاده حیدر، شاه فضل و شاه میرعلی حسین است، جمع می‌شوند و هیأت به هیأت و محله به محله به این امامزاده‌ها می‌روند و هر کدام به نوبت ربع ساعت عزاداری می‌کنند.
عزاداری محرم در شوشتر:
در شوشتر و برخی دیگر از شهرهای شمالی استان خوزستان با برگزاری شبیه‌خوانی، ایام عزاداری را گرامی می‌دارند، بر تن کودکان لباس سبز می‌پوشانند و نوزادان را در گهواره‌هایی که به یاد حضرت علی‌اصغر(ع) با پارچه‌های سبز رنگ پوشانده شده، می‌گذارند، علم بلند می‌کنند و عزاداران به همراه دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی به سوی زیارتگاه‌های شهر حرکت می‌کنند تا در نماز جماعت شرکت کنند.
در شهرستان شوشتر عزاداران هر روز به یکی از زیارتگاه‌ها می‌روند و این مراسم به صورت آداب و رسوم ثابتی درآمده‌اند، به طور مثال در روز ششم محرم دسته‌های عزاداری به سمت مقام صاحب الزمان(عج) رهسپار شده و در این بارگاه متبرک، سوگواری و عزاداری می‌کنند، در روز هفتم به مقام سیدمحمد گلابی رفته و برای حضرت قاسم(ع) و شیخ شوشتری که در این محل مدفون شده، به عزاداری می‌پردازند.
در هشتمین روز، مقام حضرت عباس(ع)، مقصد و ماوای عزاداران و دسته‌های زنجیرزنی است، در روز نهم محرم عزاداران در قالب دسته‌ها و گروه‌های زنجیرزنی، سینه‌زنی و عزادار به سمت بقعه ابن مالک انصاری رفته و در این مکان برای حضرت علی اکبر(ع) عزاداری می‌کنند، در روز عاشورا مقصد حرکت هیئت‌های عزاداری شوشتر، بقعه امامزاده عبدالله و عزاداری در آن محل برای امام حسین(ع) و شهدای دشت کربلاست.
در این روزها جریان‌های عاشورا با شبیه‌خوانی و تعزیه به نمایش گذاشته می‌شود، حتی در مواردی که محرم در تابستان است شبیه‌خوان‌ها لباس‌های خود را بر تن کرده و گرما را به عشق مولایشان حسین (ع) تاب می‌آورند تا یاد و خاطره آن واقعه را زنده کنند.
عزاداری محرم در ماهشهر:
هر سال با فرا رسیدن ماه محرم شور و جنبش خاصی به مردم شهرستان بندر ماهشهر را فرا می‌گیرد؛ پیش از آغاز ماه محرم فعالیت هیئت‌های مذهبی و حسینیه‌ها و تکایا آغاز می‌شود و همگان خود را برای ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان مهیا می‌کنند.
در این ایام مردم به صورت خودجوش خیابان‌ها، معابر، مغازه‌ها و منازل را سیاهپوش کرده و به شهر چهره‌ای دیگر می‌بخشند، نظافت حسینیه‌ها و مساجد یکی از رسومی است که پیش از فرا رسیدن ماه محرم به آن پرداخته شده و پس از نظافت، محل‌های برگزاری مراسم سوگواری امام حسین(ع) به وسیله بیرق‌ها و پارچه‌نوشته‌های مشکی به رنگ سیاه در می‌آیند.
با فرا رسیدن ماه محرم و از نخستین شب این ماه، آیین‌های ویژه آن نیز آغاز شده و دسته‌های عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی مراسم خود را آغاز می‌کنند، از مراسماتی که همواره در ماهشهر شور عجیبی به برگزاری مراسم عزاداری می‌دهد سنج و دمام است که تأثیر زیادی بر عزاداران حسینی گذاشته و کمتر کسی یافت می‌شود که با شنیدن نوای حزین سنج و دمام، اشک از گوشه چشمانش جاری نشده و گونه‌هایش خیس از اشک بر مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش نشود.
پخت و توزیع نذوراتی همچون آش رشته، حلیم، آش زرد و… و همچنین قربانی کردن گوسفند از دیگر آیین‌هایی است که در ماه محرم رواج فراوان دارد، عزاداری‌ها و سوگواری‌های عزاداران حسینی از روز نهم ماه محرم که همزمان با سالروز شهادت علمدار دشت کربلا حضرت ابوالفضل العباس(ع) است، اوج می‌گیرد.
شب ششم محرم نیز مراسم تعزیه حضرت قاسم برگزار می‌شود و شب نهم و دهم که همزمان با شب تاسوعا و عاشورای حسینی است مردم به شب‌زنده‌داری و احیا پرداخته و تا اذان صبح به عزاداری و ماتم‌سرایی می‌پردازند.
روز عاشورا نیز همه دسته‌ها و موکب‌های عزاداری به یکدیگر پیوسته و مراسم سوگواری سالار شهیدان را با عظمت و شور خاصی برگزار می‌کنند، ظهر عاشورا نیز عزاداران همزمان با بانگ اذان، به یاد لحظه شهادت امام حسین(ع) فریاد «واویلا یا سیدی» سر می‌دهند و لحظه جدا شدن سر از تن مولایشان را بر سر و سینه زنان یاد می‌کنند.
شب پس از عاشورا نیز که به شام غریبان مشهور است، مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود و عزاداران حسینی در این شب چراغ‌ها را خاموش کرده و شمع جان را با آتش فراق سرورشان می‌افروزند و به عزاداری می‌پردازند.
