تربیت اسلامی کودکان

در زمینه پرورش و تمرین و تربیت کودکان و شیوه ساختن و رشد دادن به شخصیت مذهبی فرزندان، مرحوم فیض کاشانی بیانی داد که جهت استفاده شما عزیزان، به ترجمه آن از کتاب «المحجة البیضاء»(1) پرداختیم.
باشد که مفید افتد و مثمر ثمر گردد... ان شاء الله

فرزندان، امانت های الهی
 

بدان که فرزند، نزد پدر و مادرش امانت است و قلب پاکش، گوهر نفیس و گران بها و در عین حال، ساده و بی نقش و نگار است. صفحه قلب کودک، قابلیت پذیرش هر نقشی را دارد و به هر جهت که آن را بکشند، کشیده می شود.
اگر او را خیر و خوبی بیاموزند و بر آن، عادت دهند و فرزند در سایه این تربیت به سعادت دنیا و آخرت برسد، پدر و مادر و هرکس دیگری که در تعلیم و تربیت او نقشی داشته، در ثواب آن شریک است.
اما اگر فرزند را به شر و بدی عادت دهند و او را همچون چهارپایان رها کرده و مهمل و بی حساب گذارند، بدبخت شده و هلاک و تباه می گردد. لذا وزر و وبال و گناه آن به عهده کسی است که سرپرستی و قیمومیت او را به عهده داشته و کوتاهی کرده است.
خداوند می فرماید:
«ای مؤمنان! خود و خانواده خود را از آتش نگهدارید.»(2)
پدر و مادر، فرزندان را هرچه از آتش دنیا مصون دارند، بیش از آن، شایسته تر آن است که از آتش آخرت، مصونشان دارند.
نگهداری اولاد از آتش، به این است که فرزند را ادب کند، مهذب سازد، اخلاق نیکو را به او بیاموزد، از همنشینان بد و نامناسب، محافظت کند، او را به تنعم و خوشگذرانی و تجمل و رفاه عادت ندهد که موجب تباهی و نابودی و فسادش گردد... .
بلکه فرزند را از همان آغاز، مورد مراقبت قرار دهد. در نگهداری و شیر دادن و تربیت، زن صالح و شایسته و دینداری که «حلال» می خورد، برگزیند؛ چرا که هرگز، در شیری که از حرام پدید آید، برکتی نیست و فرزندی که از این گونه شیر تغذیه شود، طینت و سرشت او از آلودگی نشأت گرفته و عجین می گردد و به طبع، او به کارهایی که با خبث و پستی همگون است، متمایل می شود.

نشانه های عقل
 

وقتی که نشانه های «تمییز» در فرزند آشکار شد، باید دقت و مراقبت بیشتری داشت. از جمله نشانه های تابش فروغ عقل و خرد، «حیا» است. هروقت مشاهده شد که فرزند، حالت حجب و حیا پیدا کرده، از بعضی کارها دوری کرده و از انجام برخی اعمال خجالت می کشد، بعضی کارها را زشت دانسته و مخالف بعضی کارهای دیگر می شناسد، این دلیل اشراق نور عقل است. و این موهبتی از سوی خداوند، و بشارتی بر اعتدال اخلاقی و صفای قلب است.
فرزندی که به مرحله حیا و شرم رسیده، نباید به حال خود رها شود؛ باید او را کمک کرد و به وسیله همین صفت حیا و تمییز خوب و بد و زشت و زیبا، او را ادب و اخلاق آموخت.

ادب طعام و آداب سفره
 

اولین چیزی که در ادب آموزی و تربیت کودکان باید مورد دقت قرار گیرد، حرص بر خوردن است.
باید به او آموخت که:
- با دست راست غذا بخورد؛
- هنگام غذا خوردن «بسم الله » بگوید؛
- از جلوی خود غذا بخورد؛
- پیش از دیگران شروع نکند؛
- به غذا و خورنده غذا خیره نشود؛
- با عجله غذا نخورد؛
- غذا را خوب بجود؛
- بین لقمه ها فاصله بیندازد؛
- لباس خود را آلوده نکند.
مربی کودک، باید او را عادت دهد که گاهی «نان خالی» بخورد تا اینکه عادت به این نکند که حتماً باید خورشت باشد.
و نیز:
-پرخوری را در نظرش ناپسند جلوه دهد و پرخوران را به حیوانات تشبیه کند؛
- در پیش رویش، از بچه های پرخور، مذمت کند؛
- در پیش او، از کودکان مؤدب و کم خوراک، ستایش نماید؛
- ایثار را در مورد غذا، تمجید و تعریف نماید؛
- بیاموزد که خیلی در بند غذا نباید بود، به هر طعامی باید ساخت.

در زمینه لباس
 

مربی فرزند، باید او را به استفاده از لباس سفید تشویق کند، نه لباس های رنگی و ابریشمی. به او تفهیم کند که لباس های رنگارنگ و ابریشمین، متناسب با زنان است و مردان از این گونه پوشاک دوری می کنند. با تلقین و تکرار، پوشیدن این گونه لباس را- هر چند در دیگران- در نظر او ناپسند جلوه دهد.
فرزند را از رفاقت و دوستی و رفت و آمد با بچه هایی که به تنعم و رفاه و خوشگذرانی عادت کرده اند و اهل تجملات در لباس و زندگی هستند، دور نگاه دارد.
اگر فرزند را در کودکی، مورد اهمال و غفلت قرار دهید و به تربیت او نرسید، بداخلاق و دروغگو و حسود و دزد و سخن چین و لجوج و فضول بار خواهد آمد و اهل نیرنگ و حقه و گستاخی و پرروئی و مسخرگی خواهد شد... راه پیشگیری از همه اینها، مراقبت و تربیت و ادب آموزی و رسیدگی است.

مواد آموزشی
 

سزاوار است که فرزند، در مکتب به فراگرفتن قرآن و سخنان خوبان و سرگذشت های نیکان و احوالات آنها بپردازد تا از این طریق در جان خود، بذر محبت و دوستی صالحان را بکارد.
و نیز از پرداختن به اشعار عاشقانه و همنشینی با ادبائی که فکر و ذکرشان در این گونه امور است، باز دارد. چرا که امثال این گونه اشعار و سرگذشت ها و ظرافت ها، در دل کودکان تخم فساد می پاشد.
اگر از کودکان، کارهای شایسته و اخلاق نیکو مشاهده شد، خوب است که مورد عنایت و تشویق و پاداش و جایزه دادن قرار گیرد و در میان مردم به خاطر خوبی هایش، ستایش شود.

روش برخورد با بدی ها
 

اگر فرزند، گاهی برای یک بار خلافی انجام داد، بهتر است که انسان خود را به غفلت بزند و چنین وانمود کند که متوجه نشد؛ به خاطر یک تخلف، نباید پرده دری و افشاگری کند. باید طوری عمل کند که بچه تصور نماید که والدین، فکر می کنند اصلاً ممکن نیست فرزندی جرأت
و جسارت بر امثال این گونه کارها را داشته باشد... برخورد کریمانه و بزرگوارانه... بخصوص در مواردی که خود کودک، تلاش دارد که خلاف را پنهان نماید و می خواهد که پدر و مادر متوجه کار زشت او نشوند.
در این گونه موارد،«گذشت و پرده پوشی»، سازنده تر و مؤثرتر است و اگر آشکار کنیم، چه بسا فرزند گستاخ تر شود و دیگر از آشکار شدن آن واهمه ای نداشته باشد.
اگر کار خلاف را دوباره مرتکب شد، بهتر است که در پنهانی و به طور خصوصی، به او تذکر داده و سرزنش نماید و قضیه را در نظرش مهم جلوه دهد و به او بگوید:
«مبادا کسی از این کار تو مطلع شود... که بین مردم رسوا و مفتضح خواهی شد!...».
همچنین ملامت و سرزنش، نباید در هر مرتبه و آن هم زیاد باشد؛ زیرا در این صورت به شنیدن سرزنش عادت می کند و برایش عادی می شود و قباحت و زشتی عمل در نظرش از بین می رود و دیگر «سخن»، هرگز در دلش اثر نمی بخشد.

پدر و مادر، مکمل روش یکدیگر
 

هنگام مشاهده یک عمل زشت و خلاف اخلاق، خوب است که پدر، هیبت و مهابت خود را حفظ کند و شخصاً اقدام به توبیخ و سرزنش نکند، مگر در مواردی استثنائی؛ و نیز بر مادر سزاوار است که فرزند را از پدر بترساند و موقعیت پدر را در نظر فرزند مهم جلوه دهد تا از این طریق، از زشتی ها بازدارد.

آداب آسایش و زندگی
 

شایسته است که کودک را از خوابیدن در روز بازدارند؛ زیرا خواب روزانه، باعث کسل شدن و سستی او می گردد. از طرف دیگر، نباید از خواب شبانه اش جلوگیری نمود.
از خوابیدن در رختخواب نرم و خوب، باید مقداری برحذر داشت تا اندامش محکم و اعضایش سخت و استوار شود.
باید از رفاه طلبی و آسایش و ... جلوگیری کرد و به خشونت و سختی در بستر و فرش و لباس و غذا، عادتش داد.
باید جلوی مخفیکاری بچه ها را گرفت؛ زیرا اگر کودکان کاری را در خفا و پنهانی و دور از چشم دیگران انجام می دهند، روی این علت است که آن را قبح و ناروا می دانند. اگر به همان حال رهایش کنند، برای انجام «کارهای بد» عادت خواهد کرد.
خوب است که فرزند را در بعضی از ساعات روز، به پیاده روی و حرکات بدنی و ورزش و نرمش عادت دهند تا کسالت روحی بر او غالب نشود.

کودکان و آداب معاشرت
 

باید به فرزندان آموخت که به هم سن و سالان و همبازی ها و همکلاسی های خود، فخر نفروشد و آنچه را که پدر و مادرش، از خوراکی ها و پوشاکی ها و قلم و دفتر و... در اختیارش قرار می دهند، به رخ بچه های دیگر نکشد.
باید عادتشان داد که با معاشرین و افراد هم تیپ خود، برخورد متواضعانه داشته و احترام و لطف و محبت و تکریم در برخورد و سخن گفتن داشته باشد.
باید به فرزند آموخت که از دست کودکان دیگر، چیزی نگیرد که به عزت و شخصیت خانوادگی او، اهانت و تحقیر باشد.
باید یاد داد که رفعت و بزرگواری، در بخشش است نه در دریافت، بزرگی، در دادن و عطا کردن است نه در گرفتن و درخواست کردن. اگر از فرزندان خانواده ای شریف است، بیاموزد که گرفتن از دیگران، زشت است و اگر از اولاد فقرا و مستضعفین است، باید بداند که طمع داشتن به داشته های دیگران، خفت و خواری می آورد و «طمع کاری» ذلت آور است و «عزت» در بی نیازی است و حقارت و تذلل و تملق و دم جنباندن برای لقمه نانی، از عادت سگ هاست.
باید در نظر کودکان، زر و سیم و ثروت دنیا را، و تجمل و طمع در جلوه های فریبنده مادیات را نکوهش کرد و از ثروت و طلا و نقره، همانند مارها و عقرب های سمی برحذر داشت؛ زیرا آفت دنیا دوستی و عشق به ثروت و طلا و پول برای کودکان بیش از آفت سموم است؛ برای بزرگان هم، چنین است!... .
باید عادتشان داد که در مجالس و در حضور دیگران، دماغ بالا نکشند، آب دهان بیرون نریزند، تف نکنند، فوت و پف نکنند، خمیازه نکشند، دهن دره ننمایند. پشت به دیگران نکنند، پا روی پا نیندازند، دست زیر چانه خود نگیرند، سر را به بازو تکیه ندهند ...؛ زیرا اینها همه، نشانه سستی و کسل بودن است.
باید چگونه نشستن در مجلس را بیاموزد.
از پرحرفی باز دارد.
از قسم خوردن، به طور کلی- چه راست و چه دروغ- بر حذر دارد.
عادت دهد که بی مقدمه حرفی نزند.
اگر چیزی می پرسند، جواب دهد.
وقتی دیگری حرفی می زند، خوب گوش دهد.
به احترام بزرگتر از خود، از جای خود برخیزد و به او جا دهد.
محترمانه پیش او بنشیند.
شایسته است که مربی، کودک را از سخنان بیهوده و یاوه و بددهنی و فحش و ناسزا و لعن و نفرین باز دارد.
از مخالطت و همنشینی با کودکانی که بددهن و ناسزاگو هستند، جلوگیری کند؛ چرا که این حالت ها، خواه ناخواه از همنشینان بد، به او هم سرایت می کند.
و اصل تأدیب و تربیت کودکان، محافظت از همنشین و دوست و همبازی بد است.

آموزش صبر و تحمل
 

اگر معلم، روزی به خاطر تأدیب و تنبیه کودک را زد، باید به او آموخت که به خاطر «کتک خوردن» خیلی جیغ و داد نکشد، بی تابی نکند، پیش دیگران بدگویی ننماید، بلکه صبر و بردباری داشته باشد؛ چرا که این، از اخلاقیات شجاعان و مردان است و فریاد و بی تابی، عادت بردگان و غلامان است.

کودک و تفریحات سالم
 

وقتی فرزند از مدرسه برگشت، باید اجازه داد تا مقداری بازی و تفریح کند که مایه استراحت و رفع خستگی درس و ایجاد نشاط باشد. اگر جلوی بازی و تفریحات سالم کودکان را بگیرد، دلش مرده، هوشش کم و زندگی اش مکدر خواهد شد تا آنجا که به فکر یکسره کردن کار خواهد افتاد و چه بسا که درس را کنار گذاشته ترک تحصیل کند.

حرف شنوی از بزرگترها
 

باید به کودک یاد داد که از پدر و مادر، از معلم و مربی و از هرکس که به لحاظ سن، از او بزرگتر است- چه غریبه، چه آشنا- اطاعت و حرف شنوی داشته باشد و در آنان به دیده احترام و تکریم بنگرد و در مقابل بزرگترها به بازی نپردازد.

در مسیر رشد و تکلیف
 

هرچه که سن کودک بالا می رود و قوه تمییز نیک و بد او زیاد می شود، شایسته است که در مسئله طهارت و نماز و روزه و احکام، کمتر مسامحه و سهل انگاری شود.
در بعضی از روزهای رمضان، وادار کنند که روزه بگیرد، از پوشیدن لباس ابریشم و استفاده از طلا( که برای مردان حرام است) اجتناب کند، حدود و مسائل و احکام موردنیاز شرعی را به او یاد دهند، از سرقت و خوردن مال حرام و دروغ و خیانت و فحش و صفات کودکانه بازدارند.
در کودکی اگر بر این اساس، «تربیت و رشد» پیش رود، وقتی بزرگ شد، به تدریج اسرار و فلسفه این امور را می شناسد.
باید تذکر داد که:
غذاها، دواهایی هستند و هدف از خوردن، به دست آوردن قدرت و توان بیشتر در عبادت و بندگی خداست.
دنیا، اصل نیست؛ زیرا که ناپایدار است و مرگ، رشته نعمت ها را قطع می کند.
دنیا، خانه گذر است نه اقامتگاه.
آخرت، سرای ماندگاری است نه خانه عبور. مرگ، در هر ساعتی مورد انتظار است.
«عاقل»، کسی است که از دنیا، برای آخرتش ره توشه برگیرد تا درجه و رتبه اش نزد خداوند بزرگ بالا شود، و در بهشت، نعمت هایش وسعت یابد.
اگر نشو و نمای فرزند و تربیت کودک- به گونه ای که گذشت- درست و صحیح انجام گرفته باشد، این گونه سخنان هنگام بلوغ، مؤثر و سازنده خواهد بود و بر دل خواهد نشست، همچنان که«نقش»، بر سنگ می ماند.
اما.... اگر تربیت فرزند بر خلاف این باشد و کودک از همان آغاز به بازی و فحش و وقاحت و بی شرمی و شکمبارگی و طمع و تجمل در لباس و زندگی و تزیین و تفاخر و... خو گرفته باشد، قلبش از«پذیرفتن حق»، امتناع خواهد نمود و چیزی از این حقایق بر دلش نخواهد نشست؛ آن گونه که خاک خشک، بر صفحه دیوار نمی ماند!
کارها را باید از آغاز و ریشه، مورد رعایت و دقت قرار داد.
سرشت کودک، قابلیت نیک و بد را دارد، و این پدر و مادر هستند که او را به یکی از دو جانب، تمایل می دهند.
پیامبراسلام(ص) فرمود:
«هر مولودی بر فطرت( فطرت توحیدی) زاده می شود. و همانا پدر و مادر اوست که او را یهودی، نصرانی و مجوسی می کند.»(3)
در اینجا، ترجمه گفتار مرحوم فیض کاشانی از کتاب شریف «المحجة البیضاء» پایان یافت.
امید است که امت قهرمان و شهید پرور ما بیش از پیش، در تربیت نسلی صالح و شایسته و فرزندانی شهادت طلب، ایثارگر، حق جو و نیکوکار موفق باشند. ان شاء الله تعالی

پی نوشت ها :
 

1. ر.ک: ج5، ص 124.
2. تحریم/ 6.
3. «کل مولود علی الفطرة و انما ابواه یهودانه و ینصرانه و یمجسانه».
 

منبع:نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77.