دکتر محمدعلی نیلفروش‌زاده؛ متخصص پوست و مو
سالک یا لیشمانیازیس
جسم لیشمن یک انگل اجباری داخل سلولی دو میزبانه است.
به بیماری پوستی ناشی از آن سالک یا زخم شرقی یا دمل بغدادی گفته می‌شود.
دو شکل شایع سالک در آسیا (و از جمله ایران) عبارت‌اند از:
- سالک مرطوب
- سالک خشک
سالک مرطوب یا روستایی
این شکل بیماری در اثر آلودگی به L.tropical major به‌وسیله نیش پشه خاکی ماده (از خانواده فلبوتوموس) به وجود می‌آید و در روستاها شایع‌تر است.
مخزن اصلی این نوع انگل جوندگان وحشی مانند موش صحرائی است. بیماری پس از یک دوره کمون 4-1 هفته‌ای با یک ندول در محل نیش پشه شروع و پس از چند هفته قسمت مرکزی آن زخمی و ترشح دار می‌شود.
پاپول‌های ریزی پیرامون زخم را فرا می‌گیرند. در قسمت عمقی زخم ممکن است یک یا چند ندول قابل لمس وجود داشته باشد.
این نوع ضایعه بدون درد بوده و قطر آن به 5 به چند سانتی متر می‌رسد و پس از بهبودی جوشگاه (Scar) به‌جا می‌گذارد.
سالک خشک یا شهری
این نوع از سالک در اثر آلودگی به L.tropical minor بروز می‌کند و معمولاً در مناطق شهری شایع‌تر است. مخزن اصلی آن سگ است.
دوره کمون بیماری بیش از 2 ماه است. با یک ندول منفرد که رشد بسیار آهسته دارد شروع می‌شود. زخم و ترشح در این نوع شایع نیست.
تشخیص سالک در موارد آندمیک ساده و بر اساس خصوصیات بالینی ضایعه است. در موارد مشکوک می‌توان از طرق زیر به تشخیص رسید:
1- تهیه اسمیر
2- کشت از ضایعه
3- PCR پاتولوژی
تدابیر و درمان سالک
بیش از 80 تا 90 درصد موارد سالک در طی چند ماه به‌طور خودبه‌خود بهبود می‌یابد. برای درمان می‌توان از روش‌های زیر استفاده کرد.
- درمان فیزیکی؛ مانند دیاترمی (گرمادرمانی) و کرایوتراپی (سرمادرمانی)
- درمان داروئی؛ ترکیبات پنج ظرفیتی آنتی موآن مثل مگلومین (گلوکانتیم) و پنتوستام یا سدیم اسیتبوگلوکونات.
از داروهای آمفوتریسین B، کتوکونازول، مترونیدازول، داروهای ضد مالاریا، آلوپورینول نیز می‌توان استفاده کرد.
- جراحی؛ در موارد مزمن و پیدایش اسکار از جراحی پلاستیک جهت ترمیم ضایعه استفاده می‌شود.
راه‌های پیشگیری از سالک
اصل مهم پیشگیری شکستن چرخه زندگی انگل است که شامل:
- از بین بردن مخزن بیماری (سگ‌های ولگرد)
- جلوگیری از گزش پشه خاکی به‌وسیله پوشاندن بدن و توری پشت پنجره و استفاده از پشه بند هنگام خوابیدن در مناطق باز
- پوشاندن زخم مبتلابه سالک جهت جلوگیری از گزش حشرات و احتمال انتقال بیماری
درمان افراد مبتلا به سالک
- گاهی برای افرادی که مأمور به خدمت در مناطق آلوده می‌شوند، به منظور اجتناب از پیدایش اسکار بر روی صورت، تلقیح عمدی بر روی ران انجام می‌شود. به این روش Leishmanization گویند.
گال
عامل این بیماری نوعی مایت به نام سارکوپتس اسکابئی (Sarcoptes scabiae) نوع انسانی است که انگل اجباری انسان به شمار می‌رود.
این انگل داخل اپیدرم به حفر تونل یا بارو (Burrow) اقدام می‌کند. انگل ماده پس از لقاح به تخمگذاری داخل بارو مشغول می‌شود.
تخم‌ها و مدفوع انگل در پشت انگل ماده داخل بارو تجمع می‌یابد. طول عمر انگل ماده 6-4 هفته می‌باشد.
لاروها 4-3 روز بعد از تخم خارج شده و بارو را ترک می‌کنند و به سطح پوست می‌آیند و شروع به ایجاد باروهای کوچک و حفره مانند می‌کنند. بعد از چند بار دگردیسی انگل بالغ نر و ماده ایجاد و سیکل تولید مثل تکرار می‌شود.
اپیدمیولوژی گال
گال در تمام گروه‌های سنی و در دو جنس به‌طور مساوی بروز می‌کند. ایجاد آلودگی می‌تواند هم از طریق جنسی و هم از راه غیر جنسی صورت می‌گیرد. ابتلا به بیماری ایجاد مصونیت نمی‌کند.
تظاهرات بالینی گال
در بزرگ‌سالان دوره کمون (نهفتگی) گال 4-3 هفته است. در صورت عفونت‌های بعدی علایم در کمتر از 24 ساعت ظاهر می‌شود.
خارش مهم‌ترین یافته بالینی است که در شب و محیط گرم شدت بیشتری می یابد و مانع خواب بیمار می‌گردد.
ضایعات به شکل‌های مختلف است.
علامت مشخص بیماری وجود باروها (تونل) می باشد که به طول 15-2 میلی متر به صورت خط مستقیم یا منحنی یا به شکل حرف S قرار دارند.
کانال‌ها به رنگ صورتی سفید یا تیره می‌باشند و مختصری برآمده‌اند. برای تائید وجود آن می‌توان از جوهر استفاده نمود.
معمولاً محل باروها بر روی مچ و کناره دست‌ها و پاها، فواصل بین انگشتان، آلت تناسلی مردان نواحی سرین، اسکرتوم، زیر بغل و پستان‌ها قرار دارد. در کودکان خردسال در کف دست و پا مشاهده می‌شود.
غالباً وزیکول‌ها و پوسچول ها در کف دست و پای شیرخواران بروز می‌کند.
پاپول های خارش دار به علت واکنش افزایش حساسیت در اطراف آگزیلا، نواحی دور آرئول خصوصاً" بر روی نواحی دور ناف، کفل و ران‌ها ایجاد می‌شود.
اشکال ویژه گال
- گال شیر خواران
- گال سالمندان
- گال دلمه‌دار (نروژی) - پوسته‌دار
- گال افراد با بهداشت بالا. علامت آن وجود پاپول پراکنده روی دست و پا می‌باشد
تشخیص گال
وجود تظاهرات بالینی بیمار و ابتلای چند نفر از یک جمع می‌تواند کلید تشخیص باشد. تشخیص قطعی گال با بررسی میکروسکوپی و شناسایی مایت یا تخم آن انجام می‌گیرد.
توصیه می‌شود برای یافتن حشره، انتهای بارو را در روی انگشتان دست و یا زیر ناخن‌ها که کمی برآمده است، بتراشند.
درمان گال
داروهای ضد گال موضعی
انتخاب نوع داروهای ضد گال بر اساس تأثیر دارو و سمیت بالقوه آن، وضعیت ضایعات اگزمایی ثانویه و سن بیمار صورت می‌گیرد. شامل:
1- پرمترین 5 درصد: 8-12 ساعت پس از مالیدن شسته شود.
2- لیندان (Gammabenzene ): 6 ساعت پس از مالیدن به بدن شسته شود و یک هفته بعد تکرار گردد. (در کودکان زیر 5 سالگی و افراد باردار استفاده نشود)
3- کرم کروتامیتون: 2-5 روز متوالی و هر بار 24 ساعت روی پوست بماند.
4- قرص ایورمکتین (Ivermectine): در کودکان زیر 5 سال و زمان بارداری استفاده نشود
توجه: درمان بایستی برای همه افراد خانواده بدون توجه به وجود یا فقدان تظاهرات بالینی همزمان انجام شود.
اقدامات همزمان با درمان گال
1- تمام افراد خانواده و دوستان در تماس نزدیک بایستی همزمان درمان شوند.
2- بعد از 24 ساعت از درمان احتمال انتقال آلودگی از بین می‌رود.
3- ناخن‌های بیمار کوتاه شود.
4- به بیماران آموزش دهید که خارش ممکن است تا 2 هفته بعد از درمان باقی بماند. لذا به صرف باقی ماندن آن مریض نباید خودسرانه درمان را تکرار کند.
5- تمام بیماران یک هفته بعد از درمان مجدداً تحت معاینه قرار گیرند.
6- به بیمار آموزش دهید که شرط موفقیت درمان این است که دارو را به تمام سطح پوست بمالد.
