زاهدان کهنه بزرگترین شهر دوران اسلامی ایران است شهر زاهدان کهنه حدوداً در 27 کیلومتری شرق زابل، در بخش پشت آب این شهر واقع شده است. این شهر که در دوران اسلامی از اهمیت خاصی برخوردار بوده است، به طوری که گروهی از محققان آن را شهر زرنج (زرنگ) دوران اسلامی می دانند و بعضی ها نیز آن را شهر باستانی جالق (زالق) به حساب آورده اند.
امّا درباره تاریخ بنیاد شهر« جی ـ پی ـ تیت» انگلیسی معتقد است که زاهدان حدود 420 سال قبل از آن که از سوی تیمور خراب شود، موجود بوده و حدود سال 365 هجری در زمان خلف ابن احمد آخرین پادشاه صفاری که بعد از 7 سال ماندن در حصار، مطیع سلطان محمود غزنوی شد، ساخته شده است قدیمی ترین سفالینه های به دست آمده از منطقه، مربوط به ظروف سفالی با تزیین قالب زده بوده که اغلب نقش هایی شامل طرح های هندسی و گل و گیاه دارند که قدمت این نوع سفالینه های مربوط به قرن 5 و 6 هجری است.
دیگر قطعات ظروف سفالی زاهدان کهنه به دوره ایلخانی می رسد و به نظر می رسد این شهر با جبهه و لشکر تیمور (شاهرخ) برای همیشه متروک شده است. هنری ساوج لندور جهانگرد، باستانشناس و جغرافی دان انگلیسی که در سال 1901 میلادی به سیستان سفر کرده، شهر زاهدان را به لندن شرق (آسیا) لقب داده است.
آنچه که امروزه از زاهدان کهنه به یادگار مانده، شامل برج و باروی شهر و قلعه تیمور است. به طور کلی شهر مانند سایر شهرهای قدیمی پیش از اسلام و شهرهای آسیای میانه دارای 3 حصار آبادی بوده است که نشانه های به جای مانده از معماری شهر، وضع آن را مشخص می کند. بخش اصلی شهر، ارگ (کهندژ) است که پس از آن شارستان (شهرستان) و سپس ربض شهر قرار داشته و گرداگرد هریک را حصاری به همراه برج های تدافعی در برگرفته است. حصار شهر تا حدودی قائمه و به شکل مستطیل دیده می شود.
با توجّه به مصالح مورد استفاده در بناها که تمام خشت خام به همراه ملات کاه گل و اندود گچ بوده، در بعضی مواقع آجرهای مکعبی لابه لای خشت ها به کار رفته و به نظر می رسد که بسیاری از بناهای شهر زاهدان را با مصالح آجر ساخته بودند به طوری که آجرهایی با ابعاد 5 در 14 در 27 و 5 در 27 در 27 سانتی متر به وفور در بخش جنوبی شهر پراکنده است که متأسفانه در قرن های اخیر مردم منطقه بسیاری از آنها را با تخریب بناهای باستانی، برای ساخت مقابر مردگان خود به آنجا منتقل کردهاند. در محل زاهدان کهنه و اطراف آن، مجموعه ای ازبناهای دوران اسلامی وجود دارد که یکی از این مجموعه ها در فاصله 250 متری شمال شرقی ارگ زاهدان کهنه قرار دارد.
محل زاهدان کهنه می تواند در حقیقت آخرین بقایای شهر زرنج در دوران تاریخی باشد که پس از یورش تیمور لنگ و ویرانی بندهای سیستان دیگر به صورت یک شهر زنده نامی از آن در متون تاریخی باقی نمانده است. بررسی های انجام شده در روی محوطه های باستانی سیستان نشان داده اند که زمین های رسوبی کنار آنها قابلیت کشت و زرع و آبیاری را داشته اند و با از بین رفتن این موقعیت وضع اسکان در این شهرها و استقرارگاه ها نیز به کلی از بین رفته و موجب متروک شدن آنها شده است. آنچه مسلم است شهر زاهدان کهنه از سوی تیمور لنگ و پس از خرابی بندها و سدهای موجود در روی رودخانه ها ویران شده است.
چهل و چهار پیر یا چهل و چهار زاهد کهنه دیده می شود که بنا به روایات موجود، این مردان خدا از سوی تیمور لنگ گردن زده شده اند. در جهت شمال غربی زاهدان کهنه و در طول همان لبه گلی تراس بلندی که شهر دوران اسلامی اخیر زاهدان کهنه در روی آن بنا شده، آثار یک آبراهه قدیمی دیده می شود و مقدار قابل توجهی سفال از نوع سفال های لعابدار دوران اسلامی زاهدان کهنه در سطوح مختلف آن پراکنده است. میل قاسم آباد در طول همین راه واقع شده است. این مناره در زمان بازدید اشتین ارتفاعی برابر 70 فوت (تقریباً 21 متر) داشته است. این بنا با آجر هایی به اندازه 35 در 20 در 5 سانتیمتر ساخته شده و قطر پایه آن حدود 18 متر بوده است.
مناره دارای 2 کتیبه آجری برجسته نیز بوده است. در باره این مناره که کاملاً تخریب شده تیت نوشته است در قسمت پایینی کتیبه اسم تاج الدین ابوالفضل نصر است و در قسمت بالااسم نوه او تاج الدین حرب نوشته شده است. احتمال می رود که تاج الدین کبیر نتوانسته کتیبه را کامل کند و پیش از آن فوت کرده است.
