دهانه غلامان، نام یک محل باستان‌شناختی در منطقه سیستان در جنوب خاوری ایران است و شهری باستانی در 2 کیلومتری روستای قلعه نو،7کیلومتری شهرستان زهک و 42 کیلومتری شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.دهنه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زَرَنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود محل دهنه غلامان در حدود 45 کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است.
کاوشگاه دهنه غلامان در دههٔ 1960 توسط اومبرتو اسکراتو از مؤسسهٔ ایتالیایی خاور میانه و دورکشف شد این کاوشگاه 1٫5 کیلومتر درازا و 800 متر پهنا دارد و در دلتای متروکه رود سنارود واقع شده‌است. در این محوطه تا کنون 27 ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند
کاوش‌ها نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده‌بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده‌است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان‌شناسان 120 اتاق در شمال و شرق و 110 اتاق در جنوب، 11 اتاق در جنوب کشف کرده‌اند.[6]در سال 1386 خورشیدی قرار بود به تصمیم مقامات ایرانی مخزت یک سد در محوطه این کاوشگاه ساخته شود که به نابودی آن می‌انجامید. پیگیری استاندار و مسئولان استان سیستان و بلوچستان به تغییر مسیر سد و دور شدن حدود 250 متری آن از حریم دهانه غلامان انجامید و بدین ترتیب این کاوشگاه از نابودی نجات یافت.[7]خرابه‌ها و آثار بناهای این شهر در محوطه‌ای به طول تقریبی 4 تا 5 کیلومتر واقع شده‌است.
این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال 1960 میلادی کشف و از سال 1962 تا 1965 میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، محله‌های مسکونی، خیابان، آبراهه، محله‌های نظامی و صنعتی می‌باشد. این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان می‌دهد.
نام واقعی
در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم از این شهر به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده‌است.
معماری
با توجه به وزش بادهای معروف 120 روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد.درهای ورودی کلیه خانه‌ها ی این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد.این شهر دارای برج و بارو نمی‌باشد که در حقیقت ثبات امنیت در آن روزگار را بیان می‌کند. باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند می‌دانند.
نقاشی های دهانه غلامان:
در جریان عملیات کاوش ، دو نمونه اثر نقاشی بی نظیر بر روی دیوارها کشف شد. در نخستین نقاشی شهر صحنه ای از شکار است که طی آن حاکم و یا امیری بر کالسکه مکعب شکل نشسته و کالسکه توسط یک اسب قوی هکیل کشیده می شود. یک سوار با تیر و کمان در حال تعقیب گراز بزرگی است. این سوار دارای کلاه و یا نوعی تاج قرمز رنگ است. خاطر نشان می شود که گراز حیوان بومی منطقه سیستان بود.
این نقاشی در ارتفاع حدود 90 ساتنی متری از کف زمین و در ابعاد 35 ×120 ساتنی متری با رنگ سیاه بر دیواره یکی از اتاقهای این بنا نقش بسته و یا نقاط سیفد و رنگی تزئین شده است. این نقاشی شباهت زیادی به اثر مهر دایوش بزرگ در شهر تب در مصر دارد که هم اکنون این مهر در موزه بریتانیا نگهداری می شود.
در دومین نقاشی کشف شده نیز اثری بصورت کنده کاری شده بر بالای یک درگاهی و زیر سقف یک اتاق در ابعاد 50×40 ساتنی متر نقش بسته است.
در این تصویر یک اسب روبروی پلکانی ایستاده و پلکان به یک ساختمان منتهی می شود و انسانی بالای این پلکان ایستاده است. گفته می شود که در بخشهای دیگری از اتاقها این ساختمان نیز آثار پراکنده ای از نقاشی به چشم می خورد که متاسفانه توسط موریانه ها از بین رفته است. به راستی چند شهر باستانی دیگر ممکن است در زیر لایه های شن این منطقه مدفون شده باشند.
