روش آموزشی سبک زندگی اسلامی توسط امام سید الساجدین علیه السلام

بعثت و رسالت پیامبر خاتم(ص) به فرمایش قرآن کریم «برای تزکیه و تعلیم کتاب و حکمت» بود.( جمعه /2) رسول مکرم(ص) در تلاش بیست و سه ساله خود این وظیفه را به بهترین وجه به انجام رساندند.اما پس از رحلت ایشان، جامعه به سمت و سویی غیر از روش رسول خدا(ص) رفت و معارفی که مد نظر و مورد تأکید ایشان بود، مورد بی مهری قرار گرفت.(عاملی،الصحیح من سیرة النبی الاعظم(ص): 1 /60 و61) کتابت و روایت سیره رسول خدا(ص) ممنوع شد و حاملان و مفسران کتاب خدا در انزوا قرار گرفتند.(ابن سعد،الطبقات: 6 / 7) با گذشت پنجاه سال از رحلت رسول خدا(ص)، در مقابل شهادت سبط پیامبر(ع)، مقاومت خاصی در جامعه اسلامی صورت نگرفت. در چنین شرایطی، امام چهارم حضرت علی بن الحسین(ع) در فضایی که با فضای مطلوب از دیدگاه اهل بیت(ع) فاصله بسیار داشت، به امامت رسیدند. امامان اهل بیت(ع) به عنوان جانشینان پیامبر عهده دار وظیفه آموزش دین و ارتقاء سطح دینی و معرفتی در بین مردم جامعه خود هستند و در دوره های مختلف با سبک ها و شیوه های مشترک یا متفاوت به انجام وظیفه خویش پرداختند.

شرایط عصر یزید علاوه بر تخریب شخصیت اهل بیت(ع) در نظر عوامِ بی اطلاع، به رویگردانی مردم از ایشان به واسطه ترس و عدم شناخت منجر شد. شرایط بد زمانه توسط امام سجاد(ع) چنین توصیف شده است: «در تمام مکه و مدینه بیست نفر نیستند که ما را دوست بدارند».(ابن ابی الحدید،شرح نهج البلاغه: 4 / 104(

امویان پس از شهادت امام حسین(ع) آشکارا به شکستن قداست ها روی آوردند. پس از ارتکاب محرمات توسط یزید، اعتراض مدینه، با ارسال سپاهی در ذی حجه سال63 هجری قمری، به فرماندهی مسلم بن عقبه تبدیل به فاجعۀ حرّه شد.(دینوری، الامامة والسیاسه: 1 / 230(

این حرکت، علاوه بر آثار روانی و ایجاد رعب و وحشت فزاینده در تمام محدوده حکومت اموی، ایجاد و رواج فساد برنامه ریزی شده ای را در پی داشت. شکسته شدن حیاء عمومی، باز شدن باب گناه برای افراد، فضای یأس از رحمت الهی وفضای لهو و لعبی که با گسیل رقاصه ها و مطربان بعد از حرّه ایجاد شد(اصفهانی،الاغانی،9 / 54) مؤید برنامه ریزی امویان برای رواج فساد و ایجاد فضای خلاف دستورات اسلامی بود.

سیاست بی خبری مردم از معارف اصیل دینی نیز از جمله موارد مورد نظر و اهتمام امویان بود. زُهری از انس بن مالک که در حال گریه بود علت پرسید؟ انس پاسخ داد از عهد رسول خدا(ص) تنها نماز باقی مانده بود که آنرا هم ضایع کردید.(ابن عبدالبر،جامع بیان العلم: 2 / 244(

با توجه به این مسائل، امام سجاد(ع) نیز سیاست آموزش متقابل را پیش گرفتند، تا سیاست های انحرافی بنی امیه را از کار بیندازند. آموزش مردم برای شناخت و نزدیکی به اهل بیت(ع)، ابتدا با مقدمه سازی و آماده کردن مردم برای پذیرش مطالب صورت گرفت. این مقدمه سازی از طریق «القاء ادعیه» انجام شد که تقابل مستقیمی با حکومت نداشته باشد. چون ظاهر ادعیه به زعم بسیاری از مردم و خود حکومت، دوری از سیاست و عزلت از دنیاست، واکنش ها و حساسیت ها را کاهش می داد، لذا اعتراضی از این جهت به حضرت(ع) نمی شد.

با توجه به دور شدن مردم از شناخت شخصیت رسول خدا(ص)و جانشینان ایشان که با تنزّل مقام رسول خدا(ص( همراه بود (عاملی، الصحیح: 1 / 121) فرازهایی از ادعیه به شناساندن مقام و شخصیت رسول اکرم(ص) اختصاص یافت. (صحیفه سجادیه،دعای2) صلوات برمحمدوآل محمد(ع)که ترجیع بند بسیاری از ادعیه حضرت(ع) بود، یک آموزش در برابر سیاست لعن بر علی بن ابی طالب(ع) بود که با توصیفات بعد از صلوات به آموزش شأن و مقام اهل بیت(ع) می پرداخت.

علاوه بر دعا، ایشان در مواقع مختلف، نسبت به شناساندن جانشینان و اهل بیت پیامبر(ص( اقدام کردند. در شام که مردم شناختی از اهل بیت(ع) نداشتند، جریان پیرمردی که جسارت کرد معروف است.(ابن اعثم،الفتوح: 5 / 242) همچنین در کاخ یزید به معرفی مفصلی از خود اقدام کردند. (همان: 5 / 133) این در شرایطی بود که بنی امیه برای معرفی خودشان به عنوان اهل بیت پیامبر(ص) تلاش داشتند.(مسعودی،مروج الذهب: 3 / 45(

شناساندن معارف صحیح اسلام و رفع بی خبری و انحراف و آموزش سبک صحیح زندگی اسلامی از دیگر برنامه های حضرت(ع) بود که در دو قالب آموزش های گفتاری و رفتاری پیگیری شد. روش آموزش گفتاری، از طریق ادعیه، احادیث، مواعظ و سفارشات به تمام کسانی که کلمات حضرت(ع) به ایشان می رسید انجام شد. بزرگ ترین نقش امام(ع) این بود که تفکر اصیل اسلام را به مردمی که در فقر اعتقادی به سر می بردند، آموزش دهند.(خامنه ای،پژوهشی درزندگی امام سجاد(ع):2 / 19(

آموزش اصول صحیح دین با تبیین مسائل اصلی آن

1.توحید و شناخت خدای متعال: «تو پروردگاری هستی که جز تو خدایی نیست، یکتا و یگانه ای، فرد و تنهایی».(صحیفه سجادیه،دعای47)

2.عدل الهی: «زمانی که به پایان عمرش رسید، او را به سوی آنچه از پاداش بسیار، یا عقاب دردناک فراخوانده ببرد...که همه آنها به واسطه عدل اوست».(صحیفه سجادیه،دعای1(

3.معاد و قبرو مرگ: «بار خدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست و چون مرگ فرا رسد، به مدد قرآن بر ما آسان کن اندوه جان کندن را... هنگامی که اعمال چونان قلاده هایی بر گردن ها افتد و از آن پس تا روز رستاخیز گورها مأوای ما شود». (صحیفه سجادیه،دعای42(

4و5.نبوت و امامت که شرح آن ذکر شد. آموزش حمد و سپاس الهی به واسطه نعمت های الهی یکی دیگر از آموزش های حضرت بود که با یادآوری نعمت های پروردگار همراه بود: «سپاس خدای را بر آنکه خود را به ما شناساند و شکر خود را به ما الهام کرد و درهای علم را به ربوبیتش بر ما گشود و ما را به اخلاص در توحیدش دلالت نمود...».(همان،دعای1(

یکی دیگر از مباحثی که در ذیل آموزش گفتاری حضرت(ع) مطرح گردید، آموزش حقوق توسط ایشان بود. با طرح بحث حقوق، آموزش چگونگی رفتار بایسته و شایسته یک مسلمان برای انجام و استیفای حقوق در ارتباط با خدا، خود و دیگران داده شد. بدون آموزش نظام حقوقی اسلام هیچ کس حد و مرز خود را نمی شناسد و رعایت نمی کند؛ در نتیجه زمینه بروز اختلاف و هرج و مرج در جامعه و عقوبت اخروی به واسطه رعایت نکرند حقوق به وجود می آید.(رساله حقوق(

حضرت(ع) برای آشنایی مردم با معارف عمیق سبک زندگی اسلام، دعایی به عنوان مکارم اخلاق و اعمال مورد رضایت پروردگار را آموزش دادند. مطالب این دعا نیز دقیقاً در راستای بیان حقوق می باشد. مسائل ابتدایی و اساسی سبک زندگی اسلامی با رعایت حوزه مهم حقوق محقق می شود.اما در ادامه راه، رعایت و رواج مسائلی بالاتر از حق فردی واجتماعی به عنوان کرامت انسانی، اوج نگاه کمال گرای سبک زندگی اسلام را که علاوه بر رعایت حقوق، خواستار رواج مکارم اخلاقی در بین پیروان خود است، بیان می کند. آموزش و پیاده سازی و معرفی این نوع سبک زندگی در جامعه امروز، نگاه جهان را به سبک زندگی اسلام متحول خواهد کرد.

توجه به فقه هم از جمله مسائلی بود که حضرت سجاد(ع) از آن غافل نبودند. تا جایی که بزرگان اهل سنت مانند شافعی(ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه: 15 / 274) و ابن شهاب زُهری (ذهبی،العبرفی خبرمن غبر: 1 / 19) درباره فقه حضرت(ع) سخن گفتند.

بحث درباره معارف اسلام در خانه و با فرزندان، یکی دیگر از این روش های آموزشی بود. زیدبن علی(ع)می گوید: «از پدرم درباره نمازی که در شب معراج به پیامبر(ص) ابلاغ شد پرسیدم و پدرم پاسخ داد... ».(صدوق،من لایحضره الفقیه: 1 / 198) توجه به تربیت و بیان معارف برای فرزندان و خانواده، زیربنای فکری و اعتقادی جامعه را تصحیح و اصلاح و پایه سبک زندگی اسلامی را مستحکم خواهد کرد.

آموزش های رفتاری در کنار آموزش های گفتاری

روش آموزش های رفتاری در کنار آموزش های گفتاری مورد توجه ویژه امام(ع)بود. در این حوزه با دو نوع رفتار آموزشی از ایشان مواجه می شویم:

1.رفتارهایی که با عمل خود آموزش می دادند: اهل بیت(ع) خود اولین عامل به دستورات الهی بودند و با این کار به مردم آموزش رفتاری می دادند و مردم را از راه غیر زبان به دین خدا دعوت می کردند. در رفتار امام سجاد(ع) شاهد رفتارهای آموزشی بسیاری هستیم. یکی از مهم ترین اعمال حضرت، گریه در هر فرصتی برای شهیدان کربلا بود.(ابن قولویه،کامل الزیارات: 107(

رفتارهای صحیح عبادی و سنت های صحیح رسول خدا(ص)، با رفتار حضرت(ع) آموزش داده می شد. حضرت در اذان «حی علی خیرالعمل» را می گفتند و در اعتراض ها بیان می فرمودند که این همان اذان رسول خدا(ص) است.(جعفریان، تاریخ خلفا: 618) عبادات حضرت که جنبه آموزشی هم داشت، به گونه ای بود که دوست و دشمن به آن اعتراف داشتند. زُهری که از علمای درباری بنی امیه بود، هر وقت نام حضرت(ع( را می شنید، گریه می کرد و می گفت: «زینت عبادت کنندگان».(همان: 610(

2.رفتارهای صحیحی که به صورت مستقیم به افراد آموزش داده می شد: حضرت(ع) در حمام به فردی که خوب ستر عورت نکرده بود، از قول رسول خدا(ص) تذکر دادند و به او پارچه ای دادند تا با آن خود را بپوشاند.(کلینی، کافی: 6 / 498) این سبک آموزش رفتاری توسط حضرت(ع) درباره فرزندان نیز اعمال می شد. حضرت(ع) به فرزندان خود دستور می دادند نماز ظهر و عصر، یا مغرب و عشاء را جمع بخوانند تا به سبب بازیگوشی کودکانه از خواندن آن غافل نشوند.(نوری،مستدرک الوسائل: 3 / 19(

حضرت(ع) در کنار آموزش های گفتاری و رفتاری عمومی، برنامه ریزی جهت داری را برای آموزش و تربیت افراد خاص و پراکنده کردن ایشان در بین مردم به عنوان نیروسازی پنهان پیش گرفتند.خرید، تربیت، آموزش و سرانجام آزاد کردن بردگان، یکی از مهم ترین فعالیت های امام(ع) بود که به شکل جدّی بر آن اهتمام داشتند. این آموزش ها گاهی به تربیت غلامانی در محضر حضرت(ع) منجر می شد که به مقام استجابت دعا رسیدند؛ (مسعودی،اثبات الوصیه: 174) جمعیتی با نقش تبلیغی و ترویجی سبک زندگی اسلامی و نمایش دهنده آموخته های ایشان از محضر حضرت سجاد(ع) و به عنوان نمونه های تربیت شده در مدرسه تربیت و سبک زندگی اسلامی حضرت(ع) که در جامعه به فعالیت مشغول شدند.

آموزش چگونگی امر به معروف و نهی از منکر که به عنوان سیستم نظارتی عمومی اسلام مطرح است را می توان در نامه حضرت(ع) به عالم درباری که توان علمی خود را در جهت انحراف مردم از راه صحیح اسلام به کار می برد، آموخت.

حضرت(ع) نکاتی را ارائه کردند که هم توجه خود او به زشتی عملش جلب شود(حرانی، تحف العقول: 274) و هم کسانی که نامه را خواندند، روش امر به معروف و نهی از منکر و نتیجه اعمال این عالمان را درک کنند.(خامنه ای،پژوهشی درزندگی امام سجاد(ع): 5/ 13(

راهکار آموزشی حضرت سجاد(ع) در برابر رواج فساد بنی امیه و راه های دور شدن از خدای متعال و ناامیدی از درگاه رحمت الهی، آموزش و ترویج ادعیه ای بود که علاوه بر اصلاح و تقویت عقیده، به عنوان گفتگو با خدای متعال، راه را برای بازگشت و درخواست مغفرت و رسیدن به قرب الهی باز می کرد.

شیطان با ترفندهای گوناگون همچون یأس از درگاه الهی و به تأخیر انداختن توبه (تسویف) و القاء عدم امکان بازگشت، بندگان را پس از گناه از برگشتن به مسیر اصلی باز می دارد. این موضوع در جامعه امروز ما هم جریان دارد. لذا توجه به درمانی که حضرت(ع) برای این درد جامعه آموزش دادند، نسخه شفابخشی برای انحرافات و لغزش هایی است که از مسیر سبک زندگی اسلامی اتفاق می افتد.

حضرت(ع) به گناهکار می آموزند که ابتدا به زشتی عمل و میزان خطای خود پی برده و به آن اعتراف کند و متوجه باشد که گناه چه عواقبی در دنیا و آخرت برای او داشته و دارد. لذا پشیمانی جدّی و واقعی برای او حاصل شود و به توبه و انابه واقعی برسد.این مضامین در دعاهای 16، 9، 13 و 39 صحیفه، دعای ابوحمزه و دیگر دعاهای حضرت ذکر شده است.

حضرت(ع) برای ارتقاء سطح افراد و شاید با نیازی که با توجه به سطح معرفتی و قرب به دستگاه الهی برای افراد احساس می کردند، مناجاتی پانزده گانه را آموزش دادند که برای تمامی افرادی که در مکتب ایشان به کسب معرفت مشغول بودند، با هر سطحی زبان گفتگو با پروردگار فراهم باشد.

برای دریافت نتیجه فعالیت های امام سجاد(ع)، نگاهی به اوضاع اواخر عهد امامت ایشان راهگشاست. امام(ع)در اواخر عهد امامت، هم دوره با حکومت عبدالملک و پسرش ولید بودند. نوع رفتار عبدالملک با امام(ع) نشان از تفاوت جدی این دوره با اوایل عهد امامت حضرت دارد. حجّاج بن یوسف، جلاد امویان دوسال بر مدینه حکومت داشت، (یعقوبی،تاریخ یعقوبی: 3 / 17) اما برخوردی بین امام(ع) و حجاج گزارش نشده است. نپذیرفتن درخواست حجاج برای تعرّض به حریم امام(ع) توسط عبدالملک(مفید،الاختصاص: 64) و پاسخ دندان شکن حضرت(ع) به عبدالملک در ماجرای ازدواجشان با کنیز آزاد کرده خود،(ابن سعد،طبقات: 5 / 170) نشان دهنده تغییر مواضع از دوره ای بود که حضرت(ع)در ابتدای امر در آن قرار داشتند.

حضرت(ع) در این دوازده سال طوری به آموزش و گسترش شیعیان و ارادتمندان و غلامان ـ که طبق نقل تا پایان عمر حضرت(ع) به صد هزار نفر رسیدند ـ پرداختند که شرایط شهر مدینه را از روزی که حضرت تعداد علاقمندان خود را حداکثر بیست نفر اعلام کرده بودند(ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه: 4 / 104) تغییر پیدا کرد.

آموزش های حضرت برای ارتقاء و تصحیح معارف عمومی، دیدگاه مردم را نسبت به اهل بیت(ع)چنان تغییر داد که مردمی که از نزدیک شدن به اهل بیت(ع) ابا داشتند و برای تقرب به حکام از لعن و طعن بر علی و آل علی(ع) استفاده می کردند(ابن سعد، طبقات: 5 / 170) در طواف خانه خدا به فرزند خلیفه توجه نکردند؛ اما وقتی امام(ع) برای استلام حجرالاسود جلو رفتند، راه را برای ایشان باز کردند.(مفید، ارشاد: 191)در ابتدای نقل ادعیه هم معمولاً شاهد احترام مردم برای حضرت(ع) و شوق برای شنیدن و دریافت دعا از ایشان هستیم.(صدوق،امالی: 219(

آموزش فقهی و علمی حضرت سجاد(ع) در شهر مدینه تا جایی پیشرفت کرد که در جوامع روایی ما حدود 80 نفر به طور مستقیم از امام(ع) روایت نقل کرده اند.(نرم افزار درایةالنور، بخش اسناد) فعالیت علمی حضرت(ع) به حدی بود که باعث نگرانی حکّام اموی شد،تا جایی که به فکر تأمین علمی دیگری برای مردم به جز اهل بیت(ع) بیفتند و به سراغ منابع علمی رومی و سریانی بروند و در عهد عبدالملک دست به ترجمه کتاب بزنند. (ابن ندیم،الفهرست: 1 / 303(

برای آموزش سبک زندگی اسلامی، بازشناسی سبک و راهبردهای آموزشی امام سجاد(ع)بسیار راهگشاست. چگونگی برخورد و آموزش ایشان در جامعه منحرف آن دوره و بازیابی اسلامی جامعه و ایجاد زمینه های رشد و تربیت اسلامی در آن، می تواند راه را برای برنامه ریزی و قدم برداشتن در احیاء سبک زندگی اهل بیت(ع) در جامعه امروز روشن کند.