قنات زارچ

قدیمی ترین وطولانی ترین قنات در جهان، به نام “قنات زارچ” در استان یزد واقع شده است. این قنات با طول 100کیلومتر و تعداد چاه‌های 2115 حلقه ، سابقه ای بیش از 3000 سال در کشور دارد.

پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع تاریخی شهر یزد نیزدرحریم قنات زارچ ساخته شد و چند میله چاه این قنات در محدوده این مسجد قرار گرفت تا علاوه بر پر کردن آب انبار وسیع زیر مسجد، نمازگزاران بتوانند از طریق پایاب برای وضو گرفتن از آب قنات استفاده کنند که این پایاب هنوز هم قابل استفاده است.

تعدادی از میله های آن هم در محل مسجد جامع یزد قرار دارد. احتمالا این مسئله نشان می دهد که این قنات قبل ازاسلام وجود داشته و پس از آن، مسجد جامع یزد را در حریم قنات بنا نموده اند تا از طریق پایاب از آب قنات جهت وضو گرفتن استفاده شود.

یکی از ویژگی های قنات زارچ مقطع مربعی آنها است که قدمت حفر آن به زمان زرتشتیان بر می گردد.تا نیم قرن پیش هم آبدهی قنات زارچ بیش از 150 لیتر در ثانیه بود اما به دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به شدت کاهش یافته است.

مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل های آن؛شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارد.البته دو شاخه‌ شیرین و ابراهیم خویدکی، شاخه‌های خشک شده قنات زارچ هستند و هم‌ اکنون تنها شاخه شور به طول 72 کیلومتر آبدهی دارد که آبدهی این شاخه در بالا‌دست قنات 60 لیتر در ثانیه بوده اما در مظهر قنات 28 لیتر در ثانیه است.

با کاهش میزان آبدهی قنات، فاضلاب و آلودگی ‌های آب قنات هم خود را آشکار کرده است. البته توسعه شهر یزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازی در حریم قنات، ریزشی بودن سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات وقرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسیاری را برای این قنات کهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شد.حتی در حال حاضر 30 کیلومتری از قنات زارچ در که زیر شهر یزد عبور می کند در دو نقطه در بافت قدیم قرار دارد که این مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخی از منازل مسکونی خود را به داخل قنات هدایت کرده اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده اما همچنان ادامه دارد. هدایت فاضلاب‌ها به قنات حتی سبب ایجاد گاز”co2 “در قنات شده که این امر لایروبی را برای مقنیان مشکل و خطرآفرین نموده است.

به هرحال به نظر می رسد با توجه به در خطر بودن حیات قنات زارچ به عنوان یکی از سازه های آبی کهن که از قدمتی دیرینه درکشوربرخورداراست ، ثبت جهانی این قنات که طی چند سال گذشته در دستور کار سازمان میراث فرهنگی و گردشگر قرار دارد می تواند در زمینه حفاظت و نگهداری آن موثرباشد.