حقوق فرزندان
فرزند، شیرین ترین ثمره زندگى زن و مردى است که با عشق و محبت و با پیوند شرعى و الهى در کنار هم قرار گرفتهاند. حضور فرزند در زندگى زناشویى نه تنها عشق و علاقه، پایبندى و حس مسئولیت در زندگى مشترک و امیدوارى به آینده را در زوجین افزایش مىدهد، بلکه آنان «خودِ مشترک» را در آینه وجود فرزند به تماشا مىنشینند. گریه و خنده نوزاد همچون مضرابى بر تارهاى وجود آنان زخمه مىزند و آهنگ دلنشین دوست داشتن، مهر ورزیدن، لطف و شفقت داشتن، ایثار و فداکارى و دلسوزى و مهربانى را طنینانداز مىکند.
فرزند به گل نوشکفتهاى مىماند که سبزهزار زندگى زناشویى را با لطافت و طراوت آذین مىبندد. فرزند عطیهاى الهى است که در جارى لطف و فضل خداوندى، خیر کثیر را به ارمغان آورده و پدر و مادر را امانتدار الهى مىگرداند و به آنها امکان مىدهد که با تربیت اسلامى و اداى حقوق این امانت، خود را در گذر زمان جاودانه سازند و به هنگام کوچ از منزلگه دنیا، ماندگارى خویش را با وجود فرزندى صالح تثبیت نمایند. این آرزو جز با رعایت حقوقى که صاحبامانت معینکرده است،تحقق نمىپذیرد.
الف. حق داشتن نام نیکو
نامگذارى نوزاد با نام های نیکو، از حقوق فرزند است.(1) امام رضا (علیه السلام) از نام نیکو به عنوان احسان و نیکى در حق فرزند یاد مىکند و مىفرماید: «نخستین احسان و نیکى که پدر در حق فرزندش روا مىدارد، انتخاب نام زیبا براى اوست. پس لازم است هر یک از شما نام نیکو براى فرزند خود انتخاب کند.»(2) نام نیکو بهترین هدیهاى است که هر فرزندى در زندگى از پدر و مادر خود دریافت مىکند؛ نامى که همیشه با اوست و از او جدا نمىشود و همواره در شخصیت فردى و اجتماعىاش مؤثر است.
از نظر اسلام، حق فرزند تنها با نامگذارى به یک نام ـ هرچه باشد ـ ادا نمىشود، بلکه بر اساس آموزه های دینى، انتخاب نام نیکو و زیبا براى کودک از وظایف والدین شمرده شده است.(3)موضوع نامگذارى فرزند در نظام تربیتى اسلام داراى اهمیت فراوان است و حتى سفارش شده که پیش از ولادت فرزند نام نیکویى برایش انتخاب شود. در متون دینى تأکید شده است: فرزندانتان را قبل از ولادتشان نامگذارى کنید و در صورتى که نمىدانید فرزندتان پسر یا دختر است، نامى برایش انتخاب کنید که مناسب براى دختر و پسر باشد؛ زیرا فرزندى که از شما سقط مىشود و برایش نام ننهادهاید، آنگاه که با شما در روز قیامت ملاقات نماید، به پدرش مىگوید: چرا براى من نام ننهادى؛ مگر پیامبر خدا (نوه خود را) پیش از تولد، مُحسن نام ننهاده بود؟(4)
همچنین در اسلام، والدین از نامگذارى فرزندشان با نام های پست و زشت نهى شدهاند. اگر پدر و مادر نام زشت یا زنندهاى براى فرزند خود انتخاب کنند، به شخصیت و حیثیت او لطمه وارد ساخته و فرزند خود را از داشتن نام نیکو محروم کردهاند. البته فرزند پس از رسیدن به سن قانونى مىتواند نام خود را عوض کند، اما در هر حال، از داشتن نام نیک در یک فاصله زمانى توسط والدین خود محروم شده است.
ب. حق تغذیه با شیر مادر
بر اساس اوامر الهى و نوامیس طبیعت، کودک باید از شیر مادر تغذیه کند؛ چون بهترین شیر براى شیرخواران در درجه اول شیر مادر خودش است(5) و محروم کردن غیر موجه نوزاد از شیر مادر ستم بزرگى در حق کودک است. به همین دلیل، اسلام براى مادران شیرده ثواب های زیادى مقرر کرده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مىفرماید: هنگامى که مادر فرزند خود را شیر مىدهد، در هر مرتبهاى که کودک از پستان او شیر مىمکد خداى متعال، ثواب فراوانى به او عطا مىکند و آنگاه که از شیر دادن فراغت مىیابد، فرشتهاى دست بر پهلوى مادر نهاده و مىگوید: زندگى را از نو آغاز کن، که خداوند تمام گناهان گذشتهات را آمرزید.(6)
شاید این پرسش براى برخى مطرح باشد که چرا اسلام تغذیه کودک با شیر مادر را به عنوان یک حق مىشمارد و آن را بر ذمّه پدران و مادران قرار مىدهد؟ آیا تغذیه دیگرى را نمىتوان جایگزین شیر مادر کرد؟ براى پاسخ به این سؤال به این نکته اشاره مىکنیم که خداوند حکیم است و اقتضاى حکمت کامله حضرت حق، قرار دادن هر چیزى در جاى خود و انتظام عالمانه آفرینش و جامعنگرى در تشریع قوانین است. نگاهى به ولادت نوزاد و نیاز غذایى او، همزمان بودن ترشح شیر در سینه مادر و تولد نوزاد و نیاز غذایى او و ترکیبات شیر مادر، همه نشان از حکمت حضرت بارىتعالى دارد و براى خردورزان نشانه توحید است.(7)
صاحبنظران تغذیه نیز شیر مادر را کامل ترین و بهترین غذاى نوزاد معرفى کردهاند. همانگونه که در قرآن و فقه بر تغذیه کودک با شیر مادر تأکید شده است، آنها نیز معتقدند که مادر باید نوزاد خود را با شیر مقوّى خود تغذیه کند؛ زیرا شیر مادر یک غذاى کامل و از لحاظ مواد غذایى غنى ترین غذاها مىباشد و داراى همه موادى است که بدن بدان نیاز دارد. شیر مادر داراى مزایاى متعددى است که به برخى از مهم ترین آنها اشاره مىشود. آشنایى با این مزایا مادران را برمىانگیزد که فرزند خود را از حقوق خود محروم نسازند و باور کنند که تغذیه با شیر مادر حق فرزند است.
ـ شیر مادر به لحاظ ترکیبات غذایى، بیشتر از هر غذاى دیگرى با ساختار جسمانى کودک تناسب دارد؛ زیرا تمام مواد موردنیاز رشد را دربر دارد. شیر مادر گرم، پاک و بدون آلودگى است؛ به راحتى هضم مىشود و اثر نامساعدى روى دستگاه گوارش کودک ندارد. پروتئین، چربى و مواد قندى مورد نیاز رشد کودک به اندازه کافى در شیر مادر وجود دارد. املاح موجود در شیر مادر مثل کلسیم، فسفر، آهن، مس و... صرف ساختمان استخوانها، دندانها، نظام عصبى، عضلانى و خونسازى طفل مىگردد. مقدار املاح شیر مادر هضم آن را براى کودک آسان مىکند.
ـ کودکانى که از شیر مادر استفاده مىکنند، شش برابر بیشتر از دیگر کودکان شانس زنده ماندن دارند. اگر تمام نوزادان تا حدود شش ماهگى منحصرا با شیر مادر تغذیه شوند، از مرگ و میر تعداد بسیار زیادى از نوزادان در سال پیشگیرى خواهد شد. امروزه مطالعات پزشکى نشان داده است که در شیر مادر پادزهرهاى مخصوصى علیه میکروب های مختلف وجود دارد که موجب مصونیت کودک در مقابل بیمارىها مىگردد.
ـ شیر مادر همیشه و به آسانى و در تمام شرایط آب و هوایى در دسترس نوزاد است و کودک مىتواند به دفعات از آن استفاده کند و چون به طور طبیعى و خام به مصرف مىرسد، هیچیک از مواد خود را از دست نمىدهد و همیشه تازه و با حرارت مناسب مورد استفاده قرار مىگیرد.
ـ شیر مادر فقط زمینهساز سلامت کودک در دوره شیرخوارى نیست، بلکه مطالعات محققان نشان مىدهد که حتى به هنگام سالمندى، آنان که در دوران شیرخوارى از شیر مادر بهرهمند بودهاند، به مراتب بیش از آنان که از این نعمت خداداد محروم بودهاند، از سلامت دستگاه قلب و عروق بهرهمند خواهند بود و افزایش چربى و کلسترول در خون آنها کمتر از کسانى است که دوره طفولیتشان با محرومیت از شیر مادر سپرى شده است.(8)
توجه به این فواید ارزشمند تبیینکننده این حقیقت است که تغذیه با شیر مادر از حقوق فرزندان است.
ج. حق اجتماعىشدن
یکى از ابعاد وجودى انسان، اجتماعى بودن اوست که در مقام تربیت باید بدان توجه شود. به همین دلیل، یکى از وظایف والدین و مربیان در تربیت فرزندان و نسل آینده، توجه به رشد اجتماعى آنان است تا استعدادها و توانایى های آنها در عرصه حیات اجتماعى شکوفا شود و بتوانند به صورت فعال و موفق در زندگى جمعى حضور یابند. به تعبیر دیگر، اجتماعى تربیت شدن یکى از حقوق فرزندان است.
تجربه بشرى در زندگى اجتماعى نشان مىدهد که سلامت نظام اجتماعى و ثبات و پایدارى آن به توانایى و آمادگى و سلامت افراد آن جامعه بستگى دارد. اسلام به عنوان یک دین جامعنگر که به کلیه شئون حیات انسان توجه دارد، به تربیت اجتماعى انسان نیز توجه خاص مبذول داشته، براى تربیت انسانهایى منضبط و داراى توازن روحى و تعادل اخلاقى و خردورز که در عرصه حیات جمعى به صورت واقعنگر حضور یابند، دستورهایى ارائه کرده است.
دین اسلام پایه های تربیت را در درون افراد بنیان گذارده و آنان را به رعایت اصولى سفارش کرده است که در صورت تحقق آنها در وجود افراد، نظام اجتماعى از ثمرات مفید آن یعنى تعادل، روابط پایدار، محبت متقابل، نظارت و مراقبت اجتماعى و... بهرهمند مىشود.
عفو و بخشش، ترحم و دلسوزى، رعایت حقوق دیگران، جرئت و شهامت داشتن، ایثار و گذشت، مشورت کردن، تعاون و همکارى و... جزو اصول تربیت اجتماعى است که اسلام بدان سفارش کرده و بىتردید، خانواده اولین نهادى است که این اصول در آن تجربه مىشود و کودکان و نوجوانان با مشاهده رفتارهاى اعضاى خانواده آنها را مىآموزند. به همین دلیل، از نظر اسلام، خانهاى محبوب و مطلوب است که والدین محیط آن را محیطى الهى سازند و با انصاف و عدالت با فرزندان رفتار نمایند.(9) اسلام، ترحم و دلسوزى نسبت به کودکان، احترام به بزرگان و سالمندان،(10) تعاون و همکارى در انجام امور خانه، عفو و گذشت نسبت به خطا و اشتباه اعضاى خانواده، و... را توصیه کرده است، تا فرزندان الگوى رفتارى آنها را در خانواده مشاهده کنند و در عرصه زندگى اجتماعى و مواجهه با افراد اجتماع از تجربه های آموختهشده در کانون خانواده بهره ببرند و تعامل سازندهاى با افراد داشته باشند.
ج. حق ازدواج
حق ازدواج از جمله حقوق مسلم فرزندان بر والدین، بخصوص پدر است. شاید فرزندان به خاطر کمتجربگى، تنگدستى، آرزوهاى طولانى و اندیشه های رؤیایى در امر ازدواج دچار انحراف یا تردید و تعلل شوند. این وظیفه بر عهده پدران است که آنها را در انتخاب صحیح و مناسب یارىرسانندومقدمات اینامرمقدسرابراىآنانفراهم آورند.
بر اساس معارف دینى، از جمله حقوق فرزند بر پدر خویش این است که نام نیک براى او انتخاب کند، به او نوشتن بیاموزد و آنگاه که به سن بلوغ رسید، زمینه ازدواج او را فراهم کند.(11) در دوره جاهلیت والدین به امر ازدواج فرزندان خود توجه نداشتند؛ از اینرو، خداوند متعال مسلمانان را به این کار دستور داد و فراهم آوردن امکان ازدواج فرزندان را بر پدران واجب نمود.(12)
د. حق سلامت جسم و روان
داشتن سلامت جسم و روان از حقوق فرزندان بر والدین است. یکى از دلایل سفارش اسلام به ازدواج با افراد داراى سلامت جسمى و روحى ناظر به رعایت همین حق فرزند است. چنانچه والدین بیمارى خاصى داشته باشند، احتمال ابتلاى فرزندان نیز به بیمارى بسیار زیاد است. براى مثال، عقبماندگى ذهنى و اختلال روانى هرچند مانع براى ازدواج نیستند، اما نادیده گرفتن این موارد در حقیقت تن دادن به خطر است. از اینروست که در منابع دینى چنین افرادى از تولیدمثل منع شدهاند.(13)
پس از انتخاب همسر مناسب و شایسته، زن و شوهر باید از آمادگى خود براى پذیرش مسئولیت فرزندآورى و فرزندپرورى اطمینان حاصل کنند و مطمئن باشند که مىتوانند پس از لقاح، حقوق فرزند خود را رعایت کنند. این آمادگى فقط به جنبه جسمى منحصر نمىشود، بلکه از نظر روحى نیز باید آمادگى وجود داشته باشد. بخش عمدهاى از سلامت جسمى و روانى فرزند تابع رفتارهاى والدین و به ویژه مادر است. حضور یک انسان دیگر در کانون خانواده مسئولیتهایى را در زمینه نگهدارى و تربیت شایسته به دنبال دارد. از نظر جسمى، تغذیه مطلوب و به ویژه از غذاهاى حلال و با درآمد حلال از حقوق فرزند است.
پی نوشت ها :
*استادیار جامعهالمصطفى العالمیه.
1ـ روحاللّه خمینى، تحریرالوسیله، ج 2، ص 308.
2ـ ملّامحسن فیض کاشانى، محجهالبیضاء، ج 2، ص 66.
3ـ محمدبن یعقوب کلینى، همان، ج 6، ص 48.
4ـ محمدباقر مجلسى، همان، ج 101، ص 128.
5ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 15، ص 175.
6ـ همان.
7ـ در دعاى عرفه حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) امام در مقام شمردن نعمت های الهى اشاره به تغذیه دوران کودکى مىکند و مىفرماید: «و حفَظتَنى فیِ المَهدِ طِفلاً و رَزَقتَنی مِنَ الغَذاءِ لَبَنا تریّا... . در کتاب های کلامى نیز از اصل تطابق درون با برون به عنوان یکى از دلایل توحید یاد مىکنند و از جمله مثال های آن، ولادت فرزند و فراهم آوردن غذاى او در سینه مادر را ذکر مىکنند.
8ـ ر.ک: بهرام محمدیان، حقوق فرزندان از دیدگاه اسلام.
9ـ محمدباقر مجلسى، همان، ص 23، ص 113.
10ـ محمدبن على صدوق، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ص 163.
11ـ محمد محمدى رىشهرى، میزانالحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخى، ج 10، ص 720.
12ـ سیدهاشم بحرانى، تفسیر البرهان، ج 3، ص 132، ذیل آیه 32 سوره نور.
13ـ محمدبن حسن حرّ عاملى، همان، ج 14، ص 75.
منبع: نشریه معرفت شماره 154