چکیده:
خداوند متعال، رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) او را برای اهل عالم، به ویژه پیروانشان، به عنوان الگو قرار داده است. مسلمانان جهان وظیفه دارند در تمام شئونات زندگی اعم از فردی، اجتماعی، سیاسی، اخلاقی و غیره به آنان اقتدا نمایند. یکی از نکات قابل توجه در سیره پیشوایان معصوم (ع) نحوه رفتار آنان با خانواده است. در این مقاله برآنیم تا با مراجعه به منابع تاریخی به گوشه هایی از سیره اخلاقی امام حسین(ع) در خانواده بپردازیم؛ هر چند به خاطر طبیعت موضوع و نیز شرایط اجتماعی، حجم شواهد و موارد برجای مانده در تاریخ، در این خصوص فراوان نیست؛ اما همین اندک نیز بسیار ارزشمند و گویاست.
خانواده در اسلام از جایگاه ویژه و بزرگی برخوردار است به این علت همراهی، همفکری و همیاری اعضاء خانواده با هم و سامان بخشی اخلاق و تفکر آنها مورد توجه ائمه اطهار بوده است. سیره و سنت ائمه اطهار(ع) قبل از هر چیز هدایت و تربیت است زیرا آنان بزرگترین مربیان بشریت اند و بایستی تفسیری کامل از سیره اخلاقی و تربیتی آنها در نهاد خانه و خانواده ارائه گردد. در زندگی و سیره حضرت امام حسین(ع) سرمشقی کامل از حیات طیبه برای علاقمندان و پیروان آن حضرت وجود دارد. در این مقاله علاوه بر طرح دیدگاه های امام حسین(ع) در خصوص جایگاه مهم خانه و خانواده و تبیین سیره ی اخلاقی آن حضرت در نهاد خانواده به موضوعاتی همچون احترام به همسر، و توجه به خواست های او در زندگی، عشق به همسر و خانواده و توجه به نیازهای فرزندان به ویژه زمینه سازی برای تربیت و رشد مطلوب آنها و بروز و ظهور فضائل و رفتارهای درس آموز آن حضرت نسبت به خانواده مطرح گردیده است.
کلید واژه:
سیره ی قرآنی امام حسین(ع)، خانواده، اخلاق و رفتار با اهل خانواده.
1- خانواده از نظر امام حسین (ع)
امام حسین (ع) به پیروی از سیره و سنت قرآنی رسول الله (صلی الله علیه و آله) به تشکیل و تشکل و سامان بخشی و رشد خانواده و اهل آن اهمیت ویژه ای می دادند و خانواده سالم را به مثابه مصالح ساختمانی سالم برای یک بنای ماندگار می دانستند. در دیدگاه حسینی خانواده سالم خانواده ای است که از معنویت و فرهنگ دینی، سلامت جسمی و روحی، تعالی و استواری دینی و اخلاق و روحیات عالی برخوردار است تا بتوانند فرزندانی کارآمد، مستعد، عاقل، عالم، بصیر و غیرتمند، خوش رو و خوش اخلاق تربیت نماید. امام حسین (ع) خانواده را بستری برای تقوا و پرهیز از گناهان و دست یابی به محبت و مودت و آرامش قلمداد نموده و برآیند آن را تربیت فرزندانی سالم و صالح دانسته، سیره قرآنی حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) در همسر گزینی و تشکیل خانوده و تربیت فرزند و رشد اهل خانه و خانواده به سوی تعالی و کمالات عالیه الهی حکایت گر این دیدگاه و تفکر ماندگار است. دو روایت ذیل بخشی از دیدگاه امام حسین علیه السلام می باشد(1)
قال اباعبدالله الحسین(ع): هر کس زبانش راستگو باشد و کردارش پاکیزه باشد و هر کس نیت خیر داشته باشد روزیش فراوان و هر کس با زن و بچه اش خوش رفتار باشد عمرش پربرکت می گردد. (ارشاد القلوب، ج1، ص 323)
قال ابا عبدالله الحسین(ع): از خوبیها و حسنات دنیا و آخرت این است که پیوند خویشاوندی و خانوادگی برقرار و مستحکم کنی و با کسی که از تو قطع رابطه کرده پیوند برقرار نموده و صله رحم کنی و به کسی که ترا ناامید نموده ببخشی و به کسی که به تو ستم کرده درگذری (ارشاد القلوب، ص327)
2- احترام به همسر
احترام به همسر از عواملی است که در تربیت فرزندان، تاثیر فراوانی دارد. مادری که در خانه، عزیز باشد و مورد تکریم شوهرش قرار گیرد، با روحی سرشار از عاطفه و آرامش و احساس شخصیت، فرزندان را تربیت خواهند نمود. به عکس اگر همسر در خانه مورد آزار و اذیت روحی و جسمی قرار گیرد و شخصیتش در خانه و پیش فرزندان تحقیر شود، بدیهی است که از روان سالمی برخوردار نخواهد بود و در نتیجه، آرامش خود را از دست داده و اضطراب و نگرانی او در فرزندان نیز تاثیر خواهد گذاشت.
انسان در دوران زندگی با حوادث و مسائلی روبه رو می شود که او را نگران و متاثر می سازد. فردی که احساس کند از طرف دیگران مورد ستم واقع شده، اگر برای رسیدن به حق خود تلاش کند و نتوند به آن برسد، دچار نگرانی خواهد شد. حال اگر برای زن یا شوهر چنین مشکلی پیش آید و با حالت تأثر وارد خانه شود، ممکن است گلایه کرده و از همسر انتظار داشته باشد که در این شرایط به او کمک کند و از او دفاع نماید. و در نتیجه، هر گونه تصور کوتاهی را در این رابطه دور از انتظار می داند. همسر در این حالت های ویژه، باید سعی کند با مهربانی، احترام و دلجویی چنان رفار کند که از اندوه و تاثر او بکاهد. در چنین شرایطی، سخنان منطقی و محترمانه همسر می تواند اثبات نماید که: من در دفاع از حق تو کوتاهی نکرده ام و آنچه مصلحت بوده و توان داشتم انجام داده ام.
در تاریخ می خوانیم: روز عاشورا، هنگامی که هلال بن نافع عازم میدان جنگ بود، همسر جوانش از رفتن او ناراحت شده و به شدت می گریست. امام حسین (ع) متوجه آن زوج گردید و به هلال فرمود:« ان اهلک لا یطیب لها فراقک، فلو رأیت أن تختار سرورها علی البراز»(2) همسرت جدایی تو را نمی پسندد، تو آزادی و می توانی خشنودی او را بر مبارزه با شمشیرها مقدم بداری. آن امام همام بالاترین حد تکریم را نسبت به فرزند و همسر داشت. حتی آنان را مورد عنایت خاص خود قرار داد و آنان نیز علاقه وافری نسبت به حضرتش ابراز می داشتند.
بطور مثال جناب رباب علاقه وافری به امام حسین (ع) داشت. او در سفر کربلا همراه امام بود و پس از شهادت آن حضرت نیز وفاداریش را به زبان شعر، و نیز در عمل، نشان داد. دو مرثیه از رباب در دسترس، قرار دارد که هر دو دارای معانی بسیار زیبا بوده و خلوص و ارادت رباب را نسبت به آن حضرت نشان می دهد:
ترجمه آن چنین است: آن پرتوی که دیگران از درخشش آن بهره می بردند، در کربلا کشته شده و غیر مدفون رها شده است. ای فرزند پیامبر(ص)! خدا از طرف ما تو را پاداش نیکو داده و در وقت میزان تو را از هر زیانی به دور دارد. تو آن چنان کوه محکمی بوده که من بدان پناه می بردم و تو با رحمت و از سر دینداری با ما همنشینی داشتی. دیگر چه کسی برای یتیمان و فقیران، مانده؟ و چه کسی است که مسکینان بدو پناه برده و او بی نیازشان سازد؟ به خدا قسم! دیگر سایه ای بعد از تو بر سرم نخواهم پذیرفت تا در میان خاک، پنهان شوم. (3)
رباب در بخشی از این اشعارش ارتباط عمیق خود را با امام حسین (ع) تبیین می کند؛ امام چون کوهی است که پناهگاه آرام بخش رباب بوده و آن حضرت نیز با کمال ملاطفت و از سر دینداری با وی زندگی داشته است.
3- توجه به خواست همسر
امام حسین (ع) به خواست، علاقه و حس زیبایی دوستی همسرش، توجه خاصی می نمود و برخی اوقات به همین خاطر با انتقادات اصحاب و دوستان خود روبه رو می شد؛ ولی به خواستِ طبیعی و مشروع همسر خویش احترام می گذاشت.
جابر از امام محمد باقر(ع) نقل می کند: عده ای بر امام حسین (ع) وارد شدند؛ ناگاه فرش ها و پشتی های فاخر و زیبا را در منزل آن حضرت مشاهده نمودند. عرض کردند: ای فرزند رسول خدا! ما در منزل شما وسایل و چیزهایی مشاهده می کنیم که ناخوشایند ماست(وجود این وسایل در منزل شما را، مناسب نمی دانیم!..) حضرت فرمود: انا نتزوج النساء فنعطیهن مهورهن فیشترین بها ما شئن، لیس لنا فیه شیء (4) پس از ازدواج، ما مهریه زنان را پرداخت می کنیم و آنها هر چه دوست داشتند، برای خود خریداری می کنند. هیچ یک از وسایلی که مشاهده نمودید، از آنِ ما نیست.
در روایت دیگر نقل شده که از امام صادق(ع) سوال شد: آیا خرید جواهرات برای زینت بچه ها درست است؟ حضرت فرمود: علی بن الحسین(ع) برای بچه ها و همسرانش زیورآلات از نوع طلا و نقره تهیه می کرد و آنها را با آن زیورها می آراست. (5) از این روایات و نظایر آن، به خوبی استفاده می شود که امام حسین (ع) و سائر ائمه اطهار(ع) به حس زیبایی دوستی همسر خود احترام می گذاشتند و امکانات لازم را در حد متعارف آن زمان، برای آنها فراهم می نمودند.
4- عشق به خانواده
با بررسی متون می توان از صفحات نورانی زندگی امام حسین (ع) از آنچه جسته و گریخته نقل شده مفاهیم زندگی و عشق به خانواده را استخراج نمود. به عنوان نمونه می توان به مناسبات امام حسین (ع) با همسرش رباب اشاره کرد.
داستان اسلام آوردن امرء القیس در زمان عمر در منابع نقل شده است. وی که از قضاعیان بود در مدینه اسلام آورد و توسط عمر حتی قبل از این که یک نماز خوانده باشد، به عنوان فرمانده مسلمانان طایفه قضاعه انتخاب شد. وقت رفتن با علی بن ابی طالب و حسنین(ع) روبرو شد. امام اظهار تمایل کرد تا دختری از دخترانش را به عقد یکی از فرزندان پیامبر درآورد. او سه دخترش را یکی به علی بن ابی طالب و دو دیگر را به حسنین (ع) داد. رباب، سَلمی و مَحیاه این سه دختر بودند. محیاه زن امام علی و صاحب فرزند شد. سلمی همسر امام حسن گردید و رباب همسر امام حسین گردید. (صلوات الله علیهم).
امام حسین (ع) رباب را بسیار دوست می داشت و در اظهار این دوستی هیچ تقیه ای نداشت. این ویژگی خاص او و از روحیات شخصی اش بود. آنچه در منابع از شعر امام حسین(علیه السلام) در این باره نقل شده، بسیار مشهور است:
«لعمرک اننی لاحب دارا تکون بها سکینه و الرباب احبهما و أبذل جل مالی و لیس للائمی فیهم عتاب و لست لهم و ان عتبوا مطیعا حیاتی او یغیبنی التراب» به جان تو سوگند، من خانه ای را دوست دارم که سکینه و رباب در آن باشند. (6)
آن دو را دوست دارم و تمامی اموالم را در این راه می بخشم و برای ملامتگرم حاضر به پذیرش عتاب نیستم. من مطیع کسانی که من را عتاب کنند نیستم، در تمام زندگی ام و تا وقتی که روی در نقاب خاک کشم. در مقابل رباب نیز فداکارانه امام حسین را دوست داشت و گفته اند که وقتی امام حسین (ع) به شهادت رسید، یک سال سر قبر او بماند. همین عنصر عشق و ادب، محبت و دوستی است که سکینه را نیز اهل شعر و ادب و دوستی بار آورده است. نقل کرده اند که امام حسین (ع) از این که بی پرده از محبت خود نسبت به همسر و دخترش می گوید مورد گلایه واقع شده اما امام حسین (ع) باز هم بر این محبت تأکید کردند. گویند که رباب پس از امام حسین (ع)، خواستگاران زیادی از قریش داشت که رضایت به ازدواج نداد، گرچه برخی گفته اند که تنها چند روزی پس از عاشورا زنده بود (البدایه و النهایه:210/8)
سکینه هم زن بزرگی در تاریخ اسلام شد و روحیات شاعرانه او در همه منابع مورد ستایش قرار گرفته، جالب است که نام اصلی سکینه، (امیمه) بوده و بسا سکینه نامی بوده که امام حسین (ع) به خاطر آرامشی که در کنار دخترش داشته، به او داده و بر نام اصلی او غلبه کرده است. (بنگرید: مقاتل الطالبیین، ص94) درباره سکینه نوشته اند: و کانت سکینه من الجمال و الادب و الفصاحه بمنزله عظیمه، کان منزلها مالف الادباء و الشعراء(منتظم: 175/7).
درباره روش محبت آمیز امام حسین(علیه السلام) توجه به این روایت نیز جالب است:
کنیزی دسته ریحانی را تقدیم امام حسین (ع) کرد. حضرت در برابر او را آزاد کردند. به حضرت گفته شد که شما تنها برای یک دسته گل کنیز را آزاد کردی؟ حضرت فرمود: خداوند در قرآن ما را چنین ادب آموخته است که «و اذا حییتم بتحیه فحیوا باحسن منها او ردوها». شما پاسخ سلام و تحیت را به بهتر از آنچه خطاب به شما گفته شده بدهید. بهتر از دسته گل، آزاد کردن او بود. (نثر الدر، ج1، ص 335)
5- توجه به نیازهای فرزندان در نهاد خانواده
موجودات عالم برای ادامه حیات نیازهایی دارند که بدون برآوردن آنها ادامه حیات ناممکن و یا همراه با سختی است این احتیاج در غیر انسان به نیازهای مادی و جسمانی محدود است، اما در انسان نیاز امور مادی، روانی و معنوی فراوانی را شامل می شود که تنها در سایه رفع نیاز از همه امور به رشد کامل جسمانی و روانی می رسد. توجه به نیازهای گوناگون از نکات مهم تربیتی است، نیازهایی که در قالبهای زیستی، عاطفی، روانی و معنوی جلوه گر می شود. امام حسین (ع) در طول زندگی با شیوه هائی که در پیش روی خود داشته، از توجه به نیازهای مادی و معنوی فرزندان و همراهان خود غافل نمانده است.
الف: نیازهای مادی
نیازهای مادی احتیاج اولیه هر انسان است. و بدون تامین آن، قادر به ادامه حیات نیست. امام حسین (ع) در تامین خوراک و پوشاک مناسب همسر و فرزندان همت و توجه داشت و ما یک صحنه از بین صدها صحنه توجه به نیازهای مادی فرزندان را ذکر می کنیم. نیاز به رفع تشنگی از جمله نیازهای مادی است که در کربلا به خاطر وضعیت ویژه ای که دشمن برای کاروان کربلا به وجود آورد، به نیازهای حیاتی تبدیل شد و ایشان را به تلاش، برای رفع آن از راههای ممکن، واداشت؛ از اینرو، آن گاه که حضرت عباس (ع) از برادر اجازه مبارزه با دشمن طلبید، حضرت از او خواست برای کودکان آب فراهم نماید و فرمود: « فاطلب لهولاء الاطفال قلیلا من الماء» پس کمی آب برای این کودکان فراهم کن... این توجه حضرت آنگاه به اوج می رسد که فرزند شیرخواره اش را بر بالای دست می گیرد و از دشمن برایش آب می خواهد. در مقتل ابی مخنف آمده است: امام حسین (ع) به سوی زینب صغری(س) آمد و فرمود:خواهر! تو را درباره فرزند شیرخواره ام به نیکی سفارش می کنم، او شیرخواره است و شش ماه بیشتر عمر ندارد. زینب صغری(س) به برادر جواب داد: سه روز است این طفل آب ننوشیده است. برایش آبی طلب فرما، حضرت طفل را گرفت و در مقابل دشمن ایستاد و آنگاه فرمود:« ای قوم شما برادر و فرزندانم را به شهادت رساندید و جز این طفل باقی نمانده و او از تشنگی دهان را باز می کند و می بندد، به او جرعه آبی دهید...»
پی نوشت ها :
*قرآن پژوه و استاد راهنمای سطوح حوزه
1- ازدواج و خانواده، اثر مرکز فرهنگ و معارف قرآن، ص 3 تا 10
2- کلمات الامام حسین (ع)، ص 447، فرهنگ سخنان امام حسین (ع)، حدیث 8.
3- اعیان الشیعه، ج6، ص 449، اعلام النساء المومنات، ص 347، منتهی الامال، ج1، ص 335.
4- الکافی، ج6، ص 476.
5- کافی، ج6، ص 475، ح1.
6- موسوعه کلمات الامام الحسین (ع)، ص711
منبع: فصلنامه قرآنی کوثر شماره 40 