کلیسای هوانس مقدس

به فاصلۀ حدود 35 کیلومتری شمال شرق شهرستان ارومیه روستای کوچک قرهقیز واقع شده. این روستا از توابع دهستان نازلوی شهرستان ارومیه است و در طول جغرافیایی َ09 و ْْ45 و عرض جغرافیایی 45 و ْْ37 قرارگرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1288 متر است.روستا در دشتی معتدل و نیمه خشک در سیزده کیلومتری شمال شرقی نوشین شهر واقع شده و حدود یازده خانوار ترک و ارمنی در آن ساکن هستند که اکثر آنها به کار کشاورزی، باغداری و دامداری اشتغال دارند. این روستا دارای جادهای شوسه است که کلیسای تاریخی هوهانس مقدس در حاشیۀ جنوبی و ابتدای روستا در ضلع غربی این جاده واقع شده است.

تاریخچه

بر سردر ورودی کلیسا کتیبهای نصب بوده که امروزه به غارت رفته و از متن آن اطلاعی دقیق در دست نیست. در مورد تاریخ دقیق ساخت و نام بانی آن نیز مدرکی مستند و مستدل در دست نداریم. محققان ایتالیاییای که در مورد این کلیسا تحقیق کردهاند تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانستهاند. شباهت نقشهها و مصالح به کار رفته در ساخت این بنا با کلیساهای حضرت مریم نخجوان تپه، سورپ سارکیس سپورغان و… نیز استفاده از سر ستونهای چوبی به شیوۀ ایونیک و دوریک، که خصیصۀ عمدۀ اکثر کلیساهای قرن هفدهم و هجدهم در این منطقه است، این نظریه را قوت میبخشد. گذشت زمان، بیتوجهی و مهاجرت ارمنیان کلیسا را به حالت متروکه در آورده و به تدریج، تخریبهایی در آن صورت گرفته به طوری که امروزه بخشی از دیوار شمالی و محل اتاق جانبی و قسمتهایی از پوشش سقف آن نیز از بین رفتهاست.

پیشینه و تحقیقات

مدارک مکتوب موجود دربارۀ این کلیسا محدود به اشارات دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا، در چهارچوب مطالعه بر روی معماری مذهبی ارمنیان ایران، به نام این بنا، موقعیت مکانی، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش سقف و وضعیت کنونی آن است. مدارک مرسوم این کلیسا تاکنون منتشر نشده است.

توصیف کلی بنا

کلیسای هوهانس مقدس قرهقیز مشتمل بر تالاری است منفرد و مستطیل شکل به مساحت حدود 102 مترمربع در ضلع جنوبی و ابتدای ورودی روستای قرهقیز. در حاشیۀ کلیسا، درختان زیادی ریشه دواندهاند که باعث تخریبهایی در بنا شدهاند. این کلیسا از چهار طرف به فضای باز منتهی میشود.

مصالح

کلیسا با سنگ و خشت به منزلۀ مصالح اصلی و گچ و چوب به منزلۀ مصالح فرعی بنا شده است.

نقشه

کلیسـای هوهـانس مقدس قرهقیـز مشتمل بر نمازخانهای است مستطیل شکل با ابعاد 12 × 5/8 متر. این کلیسا محور اصلی شرقی ـ غربی دارد و انتظام اجزا و عناصر بر اساس انطباق با جهت محراب صورت گرفته است. سطح کلیسا اندکی پایینتر از زمینهای اطراف قرار گرفته و دارای یک ورودی اصلی در ضلع جنوبی است. این کلیسا نیز به شیوۀ بازیلیک تک ناوی و ستون دار بنا شده و در فضای داخلی آن چهار ستون چوبی سنگینی سقف را تحمل میکنند.

محراب کلیسا در انتهای ضلع شرقی و بالاتر از سایر نقاط قرار گرفته و ورود به آن از طریق دو پله، که آنها را به صورت قرینه در دو جناح محراب ساختهاند، امکانپذیر میشود. محراب مستطیل شکل است و در جناح شمالی و جنوبی آن دو طاقچۀ کوچک برای نگهداری اشیاء تعبیه شده است.

همچون بیشتر کلیساهای ایران این کلیسا نیز دارای دو اتاق جانبی در دو جناح محراب است که معمولاً در اتاق جانبی شمالی لباسهای کشیشان و در اتاق جانبی جنوبی، وسایل مورد نیاز در مراسم مذهبی نگهداری میشود. به لحاظ کارکردی در این کلیسا نیز سه بخش محل عوام، محل سرودخوانان و محراب وجود دارد و تفکیک این سه قسمت با ایجاد اختلاف سطح مابین آنها صورت گرفته است به طوری که محل سرودخوانان، که از اواسط بخش میانی آغاز میشود، بالاتر از سطح محل عوام و سطح محراب بالاتر از سطح محل سرودخوانان قرار گرفته است اما تفکیک دقیق این حریمها به لحاظ تخریبهای صورت گرفته در فضای داخلی میسر نیست.

در این کلیسا برای پوشش سقف از دو روش استفاده کردهاند. پوشش قسمت اعظم کلیسا، که محل عوام، محل سرودخوانان و اتاقهای جانبی را شامل میشود، به صورت مسطح و چوبی است. در این بخشها، سنگینی سقف به چهار ستون چوبی و دیوارهای شمالی و جنوبی منتقل میشود. به دلیل تخریب بخشی از دیوار جنوبی، که محل اتکای تیرکهای افقی سقف است، ستون دیگری نیز برای استحکام بخشی به این قسمت افزودهاند. پوشش بخش دیگر کلیسا، که شامل سقف محراب است به صورت گنبدی اجرا شده بدین معنا که با استفاده از خشتهایی به ابعاد 10×10×20 سانتیمتر و چهار سکنج چوبی پایۀ مربع را به دایره تبدیل کرده و بر مجموع آنها گنبد عرقچین کوچکی ایجاد کردهاند.

نماهای خارجی

نمای خارجی دیوار کلیسا ساده و فاقد تزیینی خاص است. نمای خارجی دیوار جنوبی کلیسا و محل ورودی پوشش کاهگل دارد و برای افزودن به روشنایی داخل کلیسا دو نورگیر کوچک در این دیوار تعبیه کردهاند. نمای ورودی اصلی شامل درگاهی کوتاه و کم ارتفاع با طاقی تخت به پهنای یک متر است که بر بالای آن اثر کتیبهای سنگی به جای مانده و متأسفانه خود کتیبه به غارت رفته است. نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا نیز دارای سه نورگیر است و با کاهگل پوشیده شده. بخشی از دیوار شمالی کلیسا در محل اتاق جانبی تخریب شده است. این بخش را هم با کاهگل اندود کردهاند. نمای خارجی دیوار غربی نیز پوشش کاهگل دارد و در این ضلع یک نورگیر هم تعبیه شده است.

نماهای داخلی

دیوارهای داخلی کلیسا نمای تزیین شده ندارند و تا ارتفاع یک متر از سطح با ازارۀ سیمانی پوشیده شدهاند. بخش فوقانی کلیسا را نیز با کاهگل اندود کرده و بر روی آن قشر ضخیمی از گچ کشیدهاند. در این بخش، تزیین خاصی دیده نمیشود. فقط دو طاقچۀ تزیینی به صورت قرینه در دیوار شمالی و جنوبی و دو طاقچه نیز در دیوار غربی تعبیه کردهاند.

یـکی از ستونهـای چوبی به کار رفته در کلیسا به صورت هشت ضلعی تراش خورده ساخته شده و مابقی شکلی استوانهای با قطر هفتاد سانتیمتر دارند. در ساخت سرستونهای چوبی از دو شیوۀ دوریک و ایونیک استفاده شده است. بدین معنا که دو ستون دارای سرستون ایونیک و یک ستون دارای سرستون دوریک است. ستون دیگر نیز سرستون ندارد.

تزیینات بخش محراب شامل دو طاقچۀ کوچک تزیینی است که به صورت قرینه در دیوارهای شمالی و جنوبی آن تعبیه شده. بر فراز محراب نیز قوس رومی بلندی با قطر دهانۀ 90/1متر جدا کنندۀ این بخش از سایر بخشهاست.

امروزه این کلیسا متروک شده و مورد استفاده قرار نمیگیرد. درون کلیسا گودال بزرگی به عمق حدود سه متر به دست قاچاقچیان ایجاد شده و فضای داخلی آن مملو از شن و سنگهای ناشی از تخریب است. کلیسا نیازی مبرم به مرمت دارد و چنانچه در انجام این کار اهمال شود تا آیندهای نه چندان دور دیگر اثری از آن بر جای نخواهد ماند.