کلیسای حضرت مریم عیسی

روستای عیسی لو به فاصلۀ دوازده کیلومتری از شمال شرق ارومیه واقع شده. این روستا از توابع دهستان باش قلعۀ بخش مرکزی شهرستان ارومیه است و در طول جغرافیایی 06 و ْْ45 و عرض جغرافیایی َ41 و ْْ37 قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا 1293متر است. روستا در دشتی معتدل و نیمه خشک واقع شده و حدود 35 خانوار ترک و ارمنی در آن ساکن هستند که اغلب به کار دامداری، کشاورزی و باغداری اشتغال دارند. برخی از ارمنیان این روستا نیز، که در شهر ارومیه ساکن شدهاند، در فصل تابستان برای برداشت محصولات کشاورزی به روستا مراجعه میکنند. کلیسای حضرت مریمدر ابتدای روستا و در ضلع جنوبی آن، در حاشیۀ شرقی جادۀ آسفالت، واقع شده و از چهار طرف به فضای باز منتهی میشود.

تاریخچه

کلیسا فاقد کتیبهای است که حاوی تاریخ ساخت یا نام بانی آن باشد و اطلاعات مکتوب و مستندی در مورد تاریخ ساخت آن در دست نداریم. هرچند احتمال وجود کتیبه منتفی نیست اما به دلیل تخریبهای صورت گرفته و بیتوجهی اثری از آن برجای نمانده است. محققان ایتالیایی، که در مورد این کلیسا تحقیق کردهاند، تاریخ احتمالی ساخت آن را قرن هفدهم میلادی دانستهاند. مصالح به کار رفته، شیوۀ ساخت و شباهت نقشۀ بنا با کلیساهای منطقه همچون کلیسای حضرت مریم قرهقیز، حضرت مریم نخجوان تپه و سورپ سرکیس عیسی لو و نیز استفاده از سرستونهای چوبی به شیوۀ ایونیک، که خصیصۀ عمدۀ کلیساهای قرن هفدهم و هجدهم منطقه است، این نظریه را قوت میبخشد. گذشت زمان و بیتوجهی منجر به تخریبهایی فراوان در کلیسا شده به طوریکه بخش اعظمی از دیوار شمالی، محل ورودی و نیز پوشش سقف آن از بین رفته است.

پیشینۀ تحقیقات

مدارک مکتوب موجود دربارۀ این کلیسا شامل نام کلیسا، تاریخ احتمالی ساخت، نوع پوشش و وضعیت کنونی آن را به صورت بسیار مختصر گروه مهندسان معمار دانشکدۀ پلی تکنیک دانشگاه میلان ایتالیا ارائه کردهاند.[21] تا کنون طرح، تصویر یا نقشهای از آن منتشر نشده است.

توصیف کلی بنا

کلیسای حضرت مریم عیسی لوی زمی شامل تالاری است مستطیل شکل و منفرد به مساحت حدود 88 متر مربع در ضلع جنوبی و ابتدای ورودی روستای عیسی لو که دیوار شمالی آن به دلیل بی توجهی تخریب شده است.

مصالح

این کلیسا با خشتهایی با ابعاد 10×20×20 سانتیمتر و لاشه سنگ به منزلۀ مصالح اصلی و گچ و چوب به منزلۀ مصالح فرعی ساخته شده است.

نقشه

کلیسای حضرت مریم عیسیلو مشتمل بر نمازخانهای است مستـطیل شکـل بـه ابعـاد 5/7 × 5/12 متر و با ارتفاع پنج متر. این کلیسا در حدود یک متر بالاتر از زمینهای اطراف ساخته شده و به مانند کلیسای حضرت مریم نخجوان تپه دارای یک ورودی اصلی در ضلع شمالی است که متأسفانه این ورودی به همراه بخش اعظمی از دیوار شمالی تخریب شده و تنها اثر اندکی از آن به جای مانده است. کلیسا به شیوۀ بازیلیک تک ناوی و ستوندار ساخته شده و دو ستون دارد. بنا دارای محوری شرقی ـ غربی است و محراب آن شکل مستطیلی دارد و در منتهیالیه بخش شرقی و بالاتر از سایر نقاط ساخته شده است. به دلیل تخریبهای فراوان تعیین میزان اختلاف سطح بین بخش محراب و دیگر بخشها میسر نیست. همانند بیشتر کلیساهای ایران، این کلیسا نیز دارای دو اتاق جانبی در دو جناح محراب است. اتاقها فضایی مستطیل شکل دارند و ورودی آنها باریک و کم ارتفاع ساخته شده است.

نماهای خارجی

نمای خارجی دیوار شرقی کلیسا فاقد تزیینی خاص است و با خشت ساخته شده و به ورودی آن اندود نازکی از کاهگل کشیدهاند. در این ضلع، سه نورگیر با طاق تخت برای افزایش نور محل محراب و اتاقهای جانبی ساخته شده است. نمای خارجی دیوار جنوبی کلیسا نیز دارای اندود کاهگل است که در برخی قسمتها ریختگی دارد. در این بخش، دو نورگیر با طاق تخت تعبیه شده. نمای خارجی دیوار غربی کلیسا نیز دارای اندود کاهگل است. این ضلع نورگیر ندارد. دیوار خارجی شمالی نیز تخریب شده است.

نماهای داخلی

نمای داخلی دیوارهای کلیسا ساده و بدون پیرایه است و تزیین خاصی در آن دیده نمیشود. دیوارهای این بخش با اندود کاهگل پوشیده شده و بر روی آن لایۀ نازکی از گچ کشیدهاند. متأسفانه، در بیشتر قسمتها اندود گچی ریخته است. در دیوار غربی، طاقچۀ کوچکی برای نگهداری اشیاء تعبیه شده است. طاقچۀ دیگری نیز در دیوار جنوبی ساختهاند. بر بالای محراب، که در انتهای بخش شرقی قرار گرفته، قوس کمانی زیبایی ساخته شده و در ضلع شمالی و جنوبی محراب نیز دو طاقچۀ کوچک با طاق چیلهای ایجاد کردهاند.

پوشش سقف کلیسا مسطح وچوبی است. این پوشش در محل عوام به کلی ریخته و در اثر این ریزش الوار سقف درون کلیسا پراکنده شده. تنها بخشی که قسمتی از آن هنوز پابرجا مانده اتاقهای جانبی و محراب است. بنا ستونهایی چوبی و استوانهای داشته که در امتداد هم قرار گرفته بودند و متأسفانه، به دلیل ریزش سقف این ستونها نیز درون فضای داخلی کلیسا افتادهاند. این ستونها دارای سرستونهای چوبی به شیوۀ ایونیکاند و بر روی آنها تصاویر کنده شدۀ صلیب دیده میشود.

علاوه بر ویرانیهایی که به طور طبیعی و در اثر عوامل جوی در کلیسا صورت گرفته تخریبهای عمدی فراوانی هم به دست قاچاقچیان آثار فرهنگی در کلیسا ایجاد شده است. گودال بزرگی در محل محراب و گودال دیگری نیز در کنار دیوار غربی کندهاند و همین عامل باعث تسریع روند تخریب بنا شده است. کلیسا در وضعیت نامناسبی قرار دارد و نیازمند مرمتهای اساسی و زود هنگام است و در صورت بیتوجهی طی سالهای نه چندان دور به کلی ویران میشود و اثری از آن برجای نخواهد ماند.