شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک بخش عمده ای از ایران، تاثیر ژرف و بنیادی در خلق پدیده های گوناگون معماری این سرزمین گذاشته است، به گونه ای که از دیرباز در بیشتر دشت های وسیع ایران برای دسترسی به آب، تلاش چشمگیری صورت گرفته و ایرانیان با بهره جستن از تمامی توانایی های خود، ده ها کیلومتر قنات حفر کرده اند. آنها در کنار ساخت قنات ها و سدها، به ذخیره سازی آب های فراوان زمستانی برای به مصرف رساندن آنها در فصل های گرم سال نیز توجه داشته اند و برای تحقق این مساله، آب انبار را بنیان نهاده اند.
آب انبارها در بافت شهرهای حاشیه کویر، مرکز بسیاری از آبادی ها و شهرک ها و محله ها بوده اند و در بسیاری از محله ها، بزرگ ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می رفتند.
آب انبار ها شامل یک مخزن بزرگ به شکل مکعب یا مکعب مستطیل یا استوانه ای شکل در داخل زمین بودند که روی آن را با طاق قوسی یا گنبدی می پوشاندند.
در بعضی از موارد، پوشش سقف آب انبار در نواحی کوهستانی خصوصا در مناطق خوش آب و هوا و جنگلی، به صورت مسطح بوده و با چوب و کاهگل پوشیده می شد.
این مخازن معمولاپایین تر از سطح زمین بودند و از طریق چند پله به آن می رسیدند.
یکی از نکات مهم برای تعیین مکان آب انبار، نزدیکی آن به آب جاری در فصول پرآب بوده است. مخزن آب انبار دریچه ای دارد که متصل به جریان آب قنات یا نهر است. در مواقع پر کردن مخزن، مسیر عبور آب را کاملاتمیز کرده و آن را از هرگونه آلودگی پاک می کردند و بعد از باز کردن دریچه، آب به مخزن راه یافته و آن را پر می کرده است.
در نواحی کوهستانی به رغم بارندگی نسبتا بیشتر از نواحی گرم و خشک و وجود چشمه ها و رودخانه های دائمی یا فصلی مردم همچون سایر نواحی گرم و خشک، برای ذخیره آب قابل شرب، معمولااز آب انبار استفاده می کردند؛ هر چند که تعداد آب انبارها در این نواحی کمتر از مناطق گرم و خشک است. یکی از این آب انبارها که اخیرا پرونده آن برای ثبت ملی به میراث فرهنگی استان ارسال شده، آب انبار شهر خامنه است.
این آب انبار در خامنه استان آذربایجان شرقی و در زبان آذری به قیرخ ایاخ (چهل پا) یا چهل پله معروف است.
آب انبار خامنه در محله میرپنج و در نزدیکی مسجد تاریخی حسین خان میرپنجه قرار دارد و قدمت آن بنا به گفته اهالی شهر به اوایل دوران قاجاریه می رسد.
آب انبار خامنه با آب انبار های استان ها و مناطق کویری کشور متفاوت است و این تفاوت ها می تواند جذابیت خاصی برای گردشگران داشته باشد، چرا که این آب انبار برخلاف انواع کویری اش منبعی برای نگهداری آب ندارد زیرا به دلیل فراوانی بارش برف و باران در خامنه، آب مورد استفاده اهالی همیشه در قنات ها موجود بوده است.
این آب انبار در مسیر قنات چنار خامنه در کنار درختان چنار 1400 ساله خامنه احداث شده است.
با توجه به این که آب در آب انبار خامنه همیشه در جریان است، همواره می توان آب زلال و گوارا از آن برداشت کرد.
این آب انبار در انتهای یکی از کوچه های بن بست محله میرپنج قرار دارد. بعد از عبور از بیست پله به آب روان قنات می رسیم. با مشاهده مسیر آب در انتهای آب انبار یک دالان سنگی دیده می شود که آب از یک طرف آن وارد شده و از طرف دیگر به سمت قنات چنار خامنه ادامه مسیر می دهد.
در دو طرف دالان منتهی به انتهای آب انبار که در عمق زمین حفر شده است، 2 دیوار سنگی را مشاهده می کنیم که سقف آجری هلالی شکلی را به دوش می کشند.
آب این آب انبار در فصول مختلف سال متغیر است و در فصول بارندگی به دلیل جذب آب بیشتر در سرچشمه قنات، آب موجود در آب انبار بیشتر و در فصل تابستان مقدار این آب کاهش می یابد، اما این نکته که آب در آن همیشه جاری است یک امر بدیهی است.
نزدیکی این آب انبار به مسجد تاریخی حسین خان میرپنجه و درختان چنار 1400ساله، یک محیط گردشگری مناسب را پدید آورده که می تواند نقش بسزایی در توسعه امر گردشگری در شهر خامنه داشته باشد.
