غذاها و داروهایی که با هم تداخل دارند...(۱)

غذاها و مواد مغذی موجود در آنها از مهم ترین و معتبرترین عواملی هستند که بر زیست دسترسی و عملکرد داروهای خوراکی در بدن تاثیر می گذارند. این تاثیرات به دلیل وجود ترکیبات متنوعی از مواد معدنی، مواد آلی، پروتئین ها و ویتامین ها در غذاها و همچنین فرمولاسیون داروها بسیار پیچیده است و در بسیاری از موارد قابل پیش بینی نیست. به همین جهت پیشگیری از تداخل غذا - دارو بسیار دشوار می باشد و به دلیل همین پیچیدگی، در حال حاضر نیز مطالعات بیشتری توسط مراکز تحقیقاتی و شرکت های دارو سازی نسبت به تداخل دارو - دارو انجام شده است تا تداخل غذا - دارو.
از طرف دیگر داروها نیز با تاثیر بر جذب، زیست دسترسی و دفع مواد مغذی با عملکرد غذاها در بدن تداخل دارند. جملاتی نظیر نیم ساعت قبل از غذا، یک ساعت بعد از غذا، با معده خالی، روزی یک عدد و... را همیشه به هنگام تجویز داروها توسط پزشک و یا بر روی بسته داروها مشاهده می کنید. یکی از مهم ترین دلایلی که باید به این جملات هنگام مصرف دارو توجه نمود، وجود همین تداخلات دارو- غذا و غذا - دارو است که تاکنون شناخته شده اند. توجه به تداخل دارو و غذا به هنگام مصرف طولانی مدت دارو بسیار مهم است و غالبا اثراتی که داروها در کمبود ویتامین ها و مواد معدنی می گذارند، به دنبال مصرف مزمن دارو ایجام می گردد.
توجه به تداخل غذا - دارو برای چه افرادی حائز اهمیت است؟
سالمندان: این گروه نه تنها به علت اینکه از داروهای متعددی برای مدت طولانی استفاده می کنند، بلکه به علت تغییرات ایجاد شده در ترکیب بدن از نظر افزایش توده چربی، کاهش توده عضلانی، کاهش میزان آب بدن ، کاهش سرعت جریان خون در بدن از جمله در کبد و کلیه ها، کاهش سطح جذب در دستگاه گوارش و کاهش توده کبد و کلیه ها، کاهش حرکات و ترشحات دستگاه گوارش بیش از سایر گروه های سنی در معرض خطر این تداخلات هستند و به هنگام مشاوره تغذیه برای سالمندان این موضوع را باید مد نظر قرار داد.
کودکان در حال رشد.
زنان باردار.
مبتلایان به سوءتغذیه و افرادی که تغذیه متعادل و متنوع ندارند.
افرادی که بیش از دو نوع دارو در روز مصرف می کنند.
افرادی که نوشیدنی های الکلی مصرف می کنند و سیگار می کشند.
افرادی که از دارو های بدون نسخه (OTC) استفاده می کنند. اصولا این داروها خطرناک تر هستند، زیرا بدون توجه به تداخلات همرا غذا مصرف می شوند، مانند آسپرین که باعث کمبود ویتامین c، آنتی اسیدها که باعث کمبود فسفر و داروهای مدر که باعث دفع پتاسیم می شوند.
در حقیقت اثرات داروها بر جذب مواد مغذی برخلاف تاثیر آنها بر اشتها که براحتی توسط فرد بعد از چند روز مصرف دارو تجربه می شود، تا زمان بروز علایم کمبود، هشداری ایجاد نمی کند.
برخی داروها با اثر بر روی مخاط دستگاه گوارش، نظیر آسپرین، کلشی سین و نئومایسین در جذب چربی ها، لاکتوز، کلسیم، آهن، سدیم و پتاسیم تاثیر می گذارد.
برخی داروها با تغییر اسیدیته دستگاه گوارش باعث اختلال در جذب ویتامین b12 و آهن می شوند، از آنجا که جذب کلسیم، آهن، منیزیم و روی با کاهش اسیدیته معده مختل می شود، مصرف طولانی مدت این داروها در افرادی که رژیم غذایی متعادل و متنوعی ندارند، می تواند باعث بروز کمبود شود.
برخی از داروها فعالیت اسیدهای صفراوی را تغییر می دهند، مثلا داروهایی که برای کاهش کلسترول خون استفاده می شوند، با کاهش جذب چربی ها کاهش جذب ویتامین های محلول در چربی را نیز به دنبال دارند.
برخی از داروها زمان عبور مواد غذایی از دستگاه گوارش را تغییر می دهند، مثلا ملین ها، مسهل ها و یا داروهایی که سوربیتول در فرمولاسیون آنها وجود دارد (برای مثال الگزیر تئوفیلین) باعث عبور سریع غذا از دستگاه گوارش می شوند. در نتیجه فرصت جذب را کاهش می دهند و باعث از دست رفتن کلسیم و پتاسیم می گردند.
برخی از داروها به مواد مغذی متصل می شوند، مثلا هیدروکسید آلومینیوم موجود در برخی آنتی اسیدها به فسفر متصل شده و مانع جذب و رسیدن آن به استخوان ها می گردد، بنابراین مصرف طولانی مدت آنتی اسید ها باعث کاهش فسفر و در نتیجه ضعف عضلانی (در موارد خفیف) و استئومالاسی (در موارد شدیدتر) می شود.
داروها غیر از اختلال در جذب مواد مغذی از طرق دیگر نیز می توانند با مواد مغذی مورد نیاز بدن تداخل داشته باشند:
برخی داروها فلومیکروبی دستگاه گوارش را از بین می برند، مثلا مصرف طولانی مدت آنتی بیوتیک ها با از بین بردن فلور میکروبی دستگاه گوارش، باعث کاهش تولید ویتامین k در روده می شود.
برخی داروها بر متابولیسم مواد مغذی اثر می گذارند، مثلا قرص های ضد بارداری باعث اختلال در متابولیسم ویتامین B6 و فولات می شوند و یا داروهای ضد افسردگی متعلق به گروه مهار کننده های مونوآمین اکسیداز (MAO) موجب غیر فعال شدن آنزیم تجزیه کننده تیرامین می گردند. تیرامین ماده ای است که در پنیر کهنه، سوسیس دودی، سالامی، گوشت های فرایند شده، سس سویا، خاویار، و باقلا وجود دارد. سطح بالای تیرامین در خون باعث افزایش فشار خون، سردرد، حالت تهوع و... می شود، به همین جهت باید از مصرف مواد غذایی حاوی تیرامین تا سه هفته بعد از قطع این داروها ضد افسردگی اجتناب نمود. داروهای ضد انعقاد نیز باعث متابولیسم سریع تر ویتامین D در کبد و دفع سریع تر آن در بدن می شوند.
برخی داروها نیز باعث افزایش دفع ویتامین ها و مواد معدنی می شوند که شایع ترین آنها عبارتند از: داروهای مدر که باعث دفع پتاسیم می گردند و آسپرین که باعث دفع فولات می شود.
غذاها نیز از طرق مختلف بر اثر بخشی داروها اثر می گذارند:
1- تاثیر بر قدرت جذب داروها: همانطور که داروها غالبا باعث کاهش جذب مواد مغذی می گردند مواد غذایی نیز در اغلب موارد باعث کاهش اثر داروها می شوند، بنابراین به عنوان یک قانون کلی، داروسازان حداقل نیم ساعت فاصله را قبل و بعد از صرف غذا برای مصرف دارو و یا مصرف دارو را با معده خالی، یعنی یک ساعت قبل از غذا و یا دو ساعت بعد از غذا، توصیه می کنند، به جز در موارد استثناء که ذکر می شود و در مواردی که پزشک تجویز دیگری کرده باشد. چنانچه مجبور به مصرف دارو همراه با غذا هستید، باید یک روال ثابت را داشته باشید به این معنا که ساعت صرف غذای خود را با دارو تنظیم کنید به جای آنکه ساعت صرف دارو را با زمان وعده غذایی تنظیم کنید، مثلا اگر قرار است دارویی را با صبحانه میل کنید، زمان صرف صبحانه نباید یک روز ساعت 7 و روز دیگر ساعت 10 باشد. این کار جذب دارو در بدن شما اشکال ایجاد می کند، مخصوصا اگر دارو را به مدت طولانی مصرف کنید، مانند داروهای هورمونی (مثل لووتیروکسین)، داروهای ضد دیابت (متفورمین و گلیبن کلامید) و بعضی از داروهای قلبی - عروقی.
وجود غذا در معده باعث تاخیر در جذب پنی سیلین و آموکسی سیلین و داروهای ضد فشار خون نظیر کاپتوپریل می شود. همچنین وجود غذا در معده و تماس اسید معده برای مدت طولانی با کاپتوپریل و همچنین اریترومایسین باعث تجزیه سریع تر دارو می شوند.
مواد معدنی موجود در برخی مواد غذایی مثل آهن موجود در گوشت با اتصال به آنتی بیوتیک هایی نظیر تتراسایکلین و سپیروفلوکساسین باعث کاهش جذب دارو و غلظت خونی آن می شوند.
فرآوردهای لبنی باعث کاهش اثر تتراسایکلین و سیپروفلوکساسین می شوند، بنابراین مصرف مکمل کلسیم نیز باید حداقل با 2 ساعت فاصله از مصرف این آنتی بیوتیک ها باشد. در غیر این صورت غلظت خونی آنتی بیوتیک به مقدار مودر نیاز نمی رسد.
مصرف فیبرهای غلات، سبوس، حبوبات و اگزالات ریواس و اسفناج جذب قرص های کلسیم را کاهش می دهد.
مصرف همزمان چای و قهوه، حبوبات، تخم مرغ و لبنیات با مکمل آهن (فروس سولفات)، آن را به صورت کمپلکس نامحلول درمی آورند و مانع جذب آن می شوند.
داروهای ضد قارچ مثل گریزوفلووین و فلوکونازول که محلول درچربی هستند، در صورت مصرف با غذاهای چرب، بهتر جذب می شوند.
2- برخی مواد غذایی باعث تغییر سرعت متابولیسم داروها از طریق تشدید یا مهار عملکرد آنزیم های موثر بر آنها می شوند:
گریپ فروت مهمترین مثال برای این مورد است که به علت مهار آنزیم تجزیه کننده داروها باعث کاهش سرعت متابولیسم داروهای متعدد می شود. لازم به ذکر است که اثر گریپ فروت حتی تا 24 ساعت بعد از مصرف در بدن باقی می ماند. داروهایی که گریپ فروت نباید با آنها مصرف شود، عبارتند از:
داروهای ضد کلسترول از خانواده استاتین ها (لواستاتین و آترووستاتین) خصوصا اگر افراد برای بار اول از این داروها استفاده می کنند، زیرا آب گریپ فروت اثر این داروها را به راحتی تا 2 برابر افزایش می دهد. همچنین بیمارانی که از سیزاپراید، سرترالین، بوسپیرون ، دیازپام، بربازولام ، میدازولام کاربامازپین، داروهای کاهنده فشار خون نظیر لوزارتان، داروهای ضد آریتمی، ضد آنژین، داروهای مهار کننده سیستم ایمنی، داروهای هورمونی نظیر اتینیل استرادیول، پروژسترون و ضد بارداری خوراکی استفاده می کنند باید اکیدا از مصرف گریپ فروت خودداری نمایند.
ترکیبات غیر مغذی موجود در مواد غذایی نظیر ترکیبات اندول موجود در خانواده کلم، فلاوون ها در مرکبات و میوه جات و ترکیبات ایجاد شده در غذاهایی که مستقیما با ذغال تهیه می شوند سرعت متابولیسم داروها را افزایش می دهند، برای مثال مصرف همزمان گوشت قرمز کباب شده با داروهای ضد آسم (تئوفیلین ، پردوافدرین و ...) باعث کاهش اثر این داروها به علت افزایش متابولیسم دارو می گردد.
ترکیبات اسیدی موجود در آبمیوه ها می توانند اثر بخشی آنتی بیوتیک ها (نظیر پنی سیلین) را کاهش دهند و در عین حال مصرف داروی کینیدین همراه با آب مرکبات به علت کاهش متابولیسم دارو در بدن باعث افزایش طول اثر دارو می گردد.
3- مواد غذایی با تغییر اسیدیته ادرار باعث افزایش یا کاهش سرعت دفع دارو می شوند. برخی داروها به محیط اسیدی تر برای دفع نیاز دارند و اگر ادرار به اندازه کافی اسیدی نباشد به مقدار بیشتری توسط کلیه بازجذب می شوند، نظیر آنتی بیوتیک جنتامایسین و داروی ضد آریتمی پروکاینامید. مصرف بیش از حد آبمیوه، دریافت کم پروتئین در رژیم غذایی و مصرف آنتی اسید ها باعث به وجود آمدن این وضعیت می شود.
4- ترکیبات شیرین بیان، نوشابه های الکلی، موز، شکلات، پنیر، انجیر، جگر، ماهی، ترشی، آناناس، مخمر و مالت ممکن است به علت آمین های موثر بر افزایش فشار خون، سبب کاهش اثر داروهای کاهش دهنده فشار خون شوند (البته مصرف یکبار در روز از ترکیبات شیرین بیان مشکلی ایجاد نخواهد کرد).
5- مصرف شیر و لبنیات یا غذایای حاوی کلسیم همزمان با گلیکوزیدهای قلبی ممکن است آرتیمی ایجاد کند. گلیکوریس شیرین بیان هیپوکالمی را القاء می کند و موجب مسمومیت با دیگوکسین می شود. کربوهیدرات زیاد موجب کاهش جذب دارو می گردد.
6- مصرف 3 تا 4 فنجان چای یا قهوه در روز ممکن است اثر دگزامتازون و فنوتیازین را افزایش دهد.
7- سبزیجات برگدار سبز ( کاهو، اسفناج، کلم، شلغم و سویا) اثر داروی وارفارین را کاهش می دهند.
8- مصرف نوشابه های الکلی همزمان با داروهای آرام بخش و خواب آور باعث افزایش اثر تضعیف کنندگی سیستم اعصاب (خواب آوری، کما و مرگ) این داروها می گردد.
9- مصرف مایعات داغ همزمان با دارو باعث از بین رفتن دارو و کاهش اثر دارو خواهد شد.
در پایان این قسمت از مقاله لازم است این نکته را نیز به یاد داشته باشید که مکمل ویتامین ها نیز خود باعث تداخل غذا و دارو در برخی موارد می شوند:
ویتامین A: افرادی که برای آکنه های مقاوم و یا پسوریازیس از ترکیبات رتینوئیدی (که پیش ساز ویتامین A هستند) ، نظیر ایزوترتینوئین (آکوتان) و آسیترتین (زوریاتان) استفاده می کنند، باید نسبت به مصرف ویتامین A به صورت مکمل (موجود در مولتی ویتامین ها) و همچنین منابع غذایی غنی از ویتامین A (نظیر جگر) احتیاط کنند زیرا احتمال خطر مسمویت وجود دارد.
ویتامین E: افرادی که از وارفاین استفاده می کنند، نباید از ویتامین E بیش از 800IU استفاده کنند، زیرا خطر خون ریزی را افزایش می دهد. به علاوه افرادی که تحت شیمی درمانی هستند، باید از مصرف ویتامین E به صورت مکمل خودداری کنند.
ویتامین K: افرادی که از وارفارین استفاده می کنند، باید از مصرف زیاد منابع غذایی این ویتامین (نظیر انواع کلم قمری، کلم بروکلی، و بروکسل) همزمان با دارو خودداری کنند ، زیرا اثر بخشی دارو را کاهش می دهند.
مکمل روی آهن نیز با یکدیگر تداخل دارند و هر یک مانع از جذب دیگری می شوند.
منبع:نشریه دنیای تغذیه- ش96