1393/01/31 – گروه گردشگری- فاطمه باباخانی*: به عنوان یک فرد مسوول شما ممکن است که بخواهید جهان بهتری بسازید؛ حتی شما ممکن است به مناطقی سفر کنید که هزینه آن صرف رشد محلی یک جامعه توسعه نیافته شود یا حتی زمانی را برای مشارکت داوطلبانه برای این جوامع در نظر بگیرید. اکوتوریسم ابزاری است که می‌توان از آن در راه رسیدن به این اهداف کمک گرفت.
با این حال طبیعت‌گردی در ایران همواره با تنگناهایی روبه‌رو بوده و نشان آن تعدد تورهای خروجی در کنار حجم اندک تورهای طبیعت‌گردی داخلی است. گران بودن تورهای طبیعت‌گردی مطرح و فقدان زیرساخت‌های مناسب برای طبیعت‌گردی آن هم در کشوری که در فهرست کشورهای باپتانسیل بالا در حوزه طبیعت‌گردی است، موجب شده سهم ما از این حوزه در کنار برخی اقدامات موثر، بیشتر زباله و تخریب عرصه‌های طبیعی به جای خدمات رساندن به جامعه بومی و محلی و حفاظت از منابع طبیعی و حیات وحش باشد. برای رفع این مشکلات چه باید کرد؟ راهکاری که مسوولان و فعالان این حوزه ارائه می‌دهند آیا دربرگیرنده کلیت مسائل این حوزه است یا تنها راهکارهایی است که آنها در کار خویش با آن مواجهند؟
توانمندسازی، اصل اولیه طبیعت‌گردی
در این رابطه مدیرکمیته ملی طبیعت‌گردی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درباره مشکلات طبیعت‌گردی ایران به وجود تورهای غیرمجاز اشاره می‌کند و به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: این تورها هنجارهای فرهنگی و اجتماعی ما را با عناوینی نظیر تورهای شاد از بین می‌برند. به گفته علی فیاضی؛ کسانی که فکر می‌کنند طبیعت مأوایی برای کارهای ضدهنجار آنها است به این تورها می‌روند و سازمان میراث فرهنگی در مقابل این افراد مسامحه نمی‌کند. رئیس کمیته ملی طبیعت‌گردی در همین رابطه ابراز امیدواری می‌کند که نیروی انتظامی در سال جدید برخورد جدی‌تری با تورهای غیرمجاز داشته باشد و می‌افزاید: در تورهای مجاز زمانی که خطایی رخ دهد قابل پیگیری است اما ما هیچ شناسه‌ای برای تورهای غیرمجاز نداریم و فرد با یک شماره تماس در شبکه‌های اجتماعی و بدون هیچ نظارتی اقدام به جذب مسافر می‌کند. وی در پاسخ به این پرسش که تاکنون برخوردهایی نیز از سوی نیروی انتظامی درباره تورهای مجاز و تورهای خانوادگی، به صرف جوان بودن آنها صورت گرفته است، اظهار می‌کند: این امر به سیاست‌های نیروی انتظامی بازمی‌گردد اما تاکید ما این است که اگر کسی کارت راهنمای تور و مجوزهای لازم را دارد، نیروی انتظامی نسبت به آنها نگاه دیگری داشته باشد. زیرا آنها استانداردهای لازم را رعایت می‌کنند. فیاضی درباره این استانداردها اضافه می‌کند: توانمندسازی و آموزش جوامع محلی یکی از اصول اولیه در تورهای طبیعت‌گردی است و اگر تور طبیعت‌گردی مجوز و راهنما داشته باشد ملزم است که به این موارد توجه کند. وی همچنین مخالفت خود را با ضرورت به اجازه اداره اماکن برای تورهای مجاز به برخی مناطق طبیعی ابراز و تصریح می‌کند: معاونت گردشگری به جد به دنبال پیگیری این موضوع است. مدیر کمیته ملی طبیعت‌گردی در بخش دیگری از سخنانش درباره برنامه‌های این کمیته در سال 1393 گفت: یکی از قدم‌های ما تاسیس خانه طبیعت‌گردی بود که محقق شده و در کنار آن ما قصد داریم شاخه‌های متعدد اکوتوریسم را نیز گسترش دهیم.
تیراژ بالا، قیمت تورها را پایین می‌آورد
سهند عقدایی از فعالان حوزه طبیعت‌گردی نیز در پاسخ به این پرسش که چرا حجم تورهای طبیعت‌گردی به نسبت تورهای خروجی کم است، به «دنیای اقتصاد» گفت: دلیل این ضعف ما به ضعف زیرساخت‌های گردشگری در ایران برمی‌گردد. در نقاط بکر و ناشناخته ایران ما مراکز اقامت مناسبی نداریم و بحث‌هایی که درباره اقامتگاه‌های محلی می‌شود، در واقع مسکن‌هایی هستند که در نبود اقامتگاه‌های استاندارد مطرح می‌شوند. وی درباره این استانداردها اظهار کرد: یک اقامتگاه استاندارد یک حریم خصوصی در اختیار گردشگر قرار می‌دهد که شامل یک اتاق با امکاناتی نظیر تخت و سرویس‌های بهداشتی است و حتی در هتل‌های ضعیف دو یا سه ستاره هم وجود دارد. اما نقاط بکر ما یا فاقد چنین امکاناتی است یا در صورت وجود با کیفیت بسیار پایینی وجود دارد. عقدایی افزود: فقدان این زیرساخت‌ها سبب می‌شود تا دایره مخاطبانی که حاضر باشند در اقامتگاه‌های غیراستاندارد و در اتاق‌ها یا چادرهای گروهی اقامت کنند، بسیار محدود باشد و حجم گردشگران این حوزه نیز به تبع آن کاهش پیدا کند. وی درباره گرانی تورهای داخلی به نسبت تورهای خروجی گفت: عاملی که قیمت را پایین می‌آورد، تیراژ است. اگر شما در ترکیه یک هتل پنج ستاره را می‌‌توانید با شبی 90 دلار کرایه کنید به خاطر این است که ضریب اشغال آن بسیار بالا است و در تمام طول سال نیز مسافر دارد. اما هتل‌های ایران ضریب اشغال پایینی دارند و صاحب هتل ناچار است هزینه‌های سالانه خود را در یک ماه به دست بیاورد. از این‌رو است که ما شاهدیم این هزینه‌ها گاه تا سه برابر هتل‌های ترکیه اعلام می‌شود. این فعال طبیعت‌گردی افزود: گردشگر داخلی عمدتا در ایام نوروز و شهریور ماه سفر می‌کند و مدت سفرش نیز محدود به روزهای معدودی می‌شود؛ این در حالی است که گردشگر خارجی عمدتا برنامه سفر خود را روی یک هفته تا 10 روز می‌بندد و می‌تواند در ایامی جدا از زمان تعطیلات در هتل‌ها اقامت کرده و به این ترتیب موجب کاهش هزینه‌های سفر در ایران شود. وی در پاسخ به این پرسش که تا زمان رسیدن به وضعیت ایده‌آل طبقه متوسط رو به پایین که توان شرکت در تورهای طبیعت‌گردی گران را ندارند، چه گزینه‌ای جز تورهای غیرمجاز در پیش رو دارند، گفت: بحث تور ارزان‌قیمت با تور غیرمجاز کاملا متفاوت است و گردشگر با سطح درآمدی پایین‌تر می‌تواند از خدمات چنین تورهایی استفاده کند. عقدایی اضافه کرد: هر آژانس گردشگری یک ماموریت و هدف برای خود تعریف کرده است. آژانس‌هایی هستند که هدف خود را بر تورهای ارزان اما با کیفیت پایین‌تر قرار داده‌اند و این امر را صادقانه به مشتریانشان اعلام کنند. به این ترتیب بخشی از بازار که قیمت برایشان اولویت دارند، چنین تورهایی را انتخاب می‌کنند. اما تور غیرمجاز هزینه‌های بالاسری، مسوول فنی آژانس و هزینه‌های دفتر را نمی‌پردازد و در مقابل نیز استانداردها را در نظر نمی‌گیرد. گردشگر نیز تنها زمانی متوجه این مساله می‌شود که در سفر دچار حادثه شده و هزینه بالایی را به ناچار برای آن می‌پردازد.
برخورد قهری
مرهمی که درمان نمی‌کند
گفته‌های مسوولان و فعالان طبیعت‌گردی در ایران اما همچنان جای پرسش‌های زیادی را باز نگه می‌دارد. اگر هدف از برگزاری تورهای طبیعت‌گردی ارتقا و توانمندسازی جامعه محلی است آیا تاکنون ارزیابی از فعالیت تورها در این زمینه موجود است؟ و آیا کمیته طبیعت‌گردی نظارتی بر شیوه اسکان و برنامه‌های تورها در راستای اهداف یاد شده اعمال می‌کند؟ و آیا سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جدا از شیوه‌های سخت تنبیهی و انضباطی برنامه‌ای برای تبدیل تورهای غیرمجاز به تورهای مجاز دارد؟ تا زمانی که گروه‌های کوچک و بزرگ دوستی وجود دارند که ترجیح می‌دهند سفرهای ارزان‌قیمت را به مقاصد مختلف طبیعی داشته باشند و ضرورت وجود راهنما را حس نکنند، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و همچنین نیروی انتظامی ناچارند بخشی از هزینه و زمان خود را صرف اقدامات تنبیهی علیه چنین تورهایی کنند. از این رو شاید لازم است تورهای غیرمجاز قانع شوند با توجه به تعداد بالای فارغ‌التحصیلان رشته‌های گردشگری و جهانگردی در کنار مردم بومی مناطق طبیعی، از این نیروهای متخصص به عنوان راهنمایان چنین تورهایی بهره‌گیرند تا هم ایمنی سفرها بالا برود و هم از بروز مشکلات و حوادث جلوگیری شود. بدون شک اقناع آنها برای این امر با برخوردهای قهری نخواهد بود و باید در گفت‌وگو با آنها راهکارهای رفع این معضل و رفتن به سمت یک گردشگری نظام‌مند اندیشیده شود.
*Fateme.babakhani60@gmail.com
