نگاهی به کارنامه فیلم‌سازی تیم برتون Tim Burton

باز نشر

تیم برتون کارگردان، تهیه‌کننده، نویسنده، هنرمند و انیماتور آمریکایی است؛ او برای فیلم‌های فانتزی گونه، تاریک و گوتیک واری مثل «بیتل جوس» «اِد وود» «اسلیپی هالوو» «عروس مرده» «سوئینی تاد» «کابوس قبل از کریسمس» «فرانکن وینی» و «سایه های تاریک» مشهور است.

هجدهمین فیلم بلند تیم برتون (به‌عنوان کارگردان) «خانه دوشیزه پرگرین برای بچه‌های عجیب» در 30 سپتامبر 2016 به اکران عمومی درآمد. این فیلم تاکنون نقدهای متفاوتی از منتقدین دریافت کرده بعضی از آن‌ها مثبت بعضی از آن‌ها متوسط و البته تعدادی نقد بشدت منفی نیز داشته است که بیشتر آن‌ها بر داستان و فیلم‌نامه ضعیف فیلم واردشده. برتون بیشتر برای سبک بصری غیرمعمول، عجیب و گوتیک وارش شناخته می‌شود تا عمق کاراکترها و جزئیات داستان‌هایش؛ اما او چند کلاسیک خیلی خوب ساخته و گرایش‌های سینمایی گسترده‌ای دارد؛ از اقتباس‌های ابرقهرمانی و کمیک بوکی پرفروش گرفته تا فیلم‌های بازسازی‌شده کمپانی دیزنی. محدوده فیلم‌های او از داستان‌های خانواده محور کودکان و اقتباس در ژانرهای خاص و غیرعادی تا درام‌های بزرگ سالانه و داستان‌های معمایی و خشونت‌آمیز، گسترده است. در این محدوده گسترده، او توانسته است توازنی در سطحی از پیچیدگی در طراحی تولید را حفظ کند که باعث شده فیلم‌هایش باشکوه و فاخر باشند؛ حتی اگر داستان‌هایش کاملاً خارق‌العاده نباشند.

«ماجراجویی بزرگ پی‌وی 1985» یک فیلم ماجراجویی کمدی بود. در همین فیلم بود که او برای اولین بار با دنی اِلفمن موزیسین همیشگی فیلم‌هایش (به‌جز سه فیلم) آشنا می‌شود. این فیلم حتی قبل از آن‌که تبدیل به یک فیلم کالت شود نقدهای مثبتی دریافت کرد و نسبت به بودجه کمی که برای ساخت آن خرج شد، فروش بالایی داشت.

تیم برتون کارگردان، تهیه‌کننده، نویسنده، هنرمند و انیماتور آمریکایی است؛ او برای فیلم‌های فانتزی گونه، تاریک و گوتیک واری مثل «بیتل جوس» «اِد وود» «اسلیپی هالوو» «عروس مرده» «سوئینی تاد» «کابوس قبل از کریسمس» «فرانکن وینی» و «سایه های تاریک» مشهور است.
او همچنین برای فیلم‌های پر فروشی چون کمدیِ «ماجراجویی بزرگ پی‌وی»، فیلم ابرقهرمانی «بتمن» و دنباله اول آن «بازگشت بتمن»، فیلم علمی تخیلی «سیاره میمون ها»، موزیکالِ «چارلی و کارخانه شکلات» و فانتزیِ «آلیس در سرزمین عجایب» مشهور است.
اولین فیلم کوتاه برتون یعنی «وینسنت»، فیلمی 6 دقیقه‌ای و سیاه‌وسفید است و بر اساس شعری از خودش و به روش استوپ موشن ساخته‌شده. این فیلم داستان پسر جوانی است که در خیالش، خودش را به‌جای وینسنت پرایس، قهرمانش (و قهرمان برتون) می‌بیند. تیم برتون و پرایس راوی این فیلم بودند.
فیلم کوتاه بعدی او «فرانکن ‌وینی» فیلمی الهام گرفته از داستان فرانکشتاین است که سال 1984 اکران شد. داستان این فیلم دربارهٔ پسر جوانی است که سعی می‌کند سگش را بعدازاینکه با ماشین تصادف می‌کند، دوباره زنده کند. برتون بعداً فیلم بلند سیاه‌وسفیدی به روش استاپ موشن به همین نام از روی آن ساخت که گرچه در گیشه موفقیت چندانی کسب نکرد اما نظر مثبت منتقدین را به خود جذب کرد و نامزد دریافت جایزه اسکار شد.

«ادوارد دست قیچی 1990» بدون هیچ شکی یکی از شخصی‌ترین، عجیب‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین فیلم‌های برتون محسوب می‌شود. وینسنت پرایس (پدر و مخترع ادوارد دست قیچی) عنوان کرده که “ادوارد همان تیم است”. این فیلم اولین همکاری از سری همکاری‌های زوج هنریِ جانی دپ و تیم برتون است.  

اولین فیلم بلند برتون «ماجراجویی بزرگ پی‌وی 1985» یک فیلم ماجراجویی کمدی بود. در همین فیلم بود که او برای اولین بار با دنی اِلفمن موزیسین همیشگی فیلم‌هایش (به‌جز سه فیلم) آشنا می‌شود. این فیلم حتی قبل از آن‌که تبدیل به یک فیلم کالت شود نقدهای مثبتی دریافت کرد و نسبت به بودجه کمی که برای ساخت آن خرج شد، فروش بالایی داشت. فیلم بلند بعدی او «بیتل جوس 1988» نیز فیلم پرفروش و موفقی بود. چیزی که این فیلم برتون را جذاب می‌کند این است که تقریباً تمام فیلم‌های که در ساب ژانر “خانه تسخیرشده” قرار دارند فیلم‌های ترسناک هستند، این در حالی است که «بیتل جوس» یک کمدیِ سیاه است. دست‌اندرکاران و بازیگران فیلم فوق‌العاده هستند، تأثیر گریم گروتسک هنرپیشه‌ها هنوز قابل‌توجه است و طنز و وحشت فیلم کاملاً در تعادل هستند. دو فیلم اول بتمن از سه‌گانه بتمن‌های برتون، «بتمن 1989» و «بازگشت بتمن 1992» (کارگردانی سومین فیلم به عهده جوئل شوماخر بود و برتون تنها در مقام تهیه‌کننده قرار داشت) هر دو از موفق‌ترین و محبوب‌ترین بتمن‌های هستند که تاکنون ساخته‌شده و هنرپیشگان فیلم، مایکل کیتون در نقش بتمنی کاملاً متفاوت، جک نیکلسون بهترین ژوکر تاریخ (بعد از هیث لجر البته)، میشل فایفر جذاب‌ترین و اغواکننده‌ترین زن گربه‌ای و دنی دویتو در نقش پنگوئن یک از بیاد ماندنی‌ترین و متفاوت‌ترین ضدقهرمان‌های تاریخ، بازی‌های فوق‌العاده و ماندگاری ارائه داند و هر دو فیلم تبدیل به فیلم‌های پرفروش شدند که هم‌نظر منتقدین هم مخاطبان را جلب کردند.

«ادوارد دست قیچی 1990» بدون هیچ شکی یکی از شخصی‌ترین، عجیب‌ترین و دوست‌داشتنی‌ترین فیلم‌های برتون محسوب می‌شود. وینسنت پرایس (پدر و مخترع ادوارد دست قیچی) عنوان کرده که “ادوارد همان تیم است”. این فیلم اولین همکاری از سری همکاری‌های زوج هنریِ جانی دپ و تیم برتون است. «اِد وود 1994» زندگی اد وود، فیلم‌سازی که از او به‌عنوان «بدترین کارگردان تاریخ» نام می‌برند را نشان می‌دهد. دیدن تشابه بین احساس وود (جانی دپ) نسبت به رفتار صنعت فیلمسازی با خود و آن‌گونه که تیم برتون خود را به‌عنوان هنرمند می‌بیند، بسیار راحت است. این‌یکی از بهترین اجراهای جانی دپ است. برخلاف بیشتر فیلم‌های برتون این فیلم بیش‌ازاندازه بصری نیست، اما استفاده آن از فن سیاه‌وسفید، پیچیدگی بیشتری به کاراکترهای می‌دهد. «مارس اَتَک 1996» کمدی سیاه ایست که به‌نقد جامعه آمریکا و تمام کلیشه‌های رایج آمریکایی می‌پردازد و یکی از عجیب‌ترین فیلم‌های است که در ژانر حمله بیگانگان فضایی ساخته‌شده.

پدر برتون در سال 2000 و مادرش در سال 2002 می‌میرند. اگرچه او هرگز رابطه خودش را با والدینش یک رابطه صمیمانه بیان نکرده اما این فقدان به شکل واضحی بر او اثر گذاشت. «بیگ فیش 2003» به‌وضوح با فقدان والدین و پل زدن بر روی شکاف بین دو نسل سروکار دارد. این فیلم شخصی‌ترین فیلم برتون را بعد از ادوارد دست قیچی بشمار می‌رود.

«اسلیپی هالو 1999» نشان‌دهندهٔ مبارزهٔ تیم برتون با سیستم هالیوود بود. برتون با ساخت این فیلم ادای احترامی به فیلم‌های ترسناک کمپانی انگلیسی “همر”کرده است. برتون یک‌بار درباره خود گفته بود که او “بزرگ‌ترین کارگردان فیلم‌های اکشن در دنیا نیست” و جانی دپ هم “بزرگ‌ترین هنرپیشه فیلم‌های اکشن در دنیا نیست” این عین حقیقت است؛ اما این سومین همکاری بین این دو، یک فیلمِ ترسناکِ متفاوت و خوب را شکل داده که برنده جایزهٔ اسکار بهترین کارگردان هنری و دو جایزهٔ بفتا برای بهترین طراحی لباس و بهترین طراحی اجرایی شد.
این فیلم به همچنین موفقیت بزرگی در گیشه نیز داشت. فیلم «سیاره میمون ها 2001» باوجوداینکه سومین فیلم پرفروش در سال اکران خود بود اما یکی از فیلم‌های ضعیف او محسوب می‌شود و نقدها مختلفی از مثبت و منفی دریافت کرد، منتقدان این فیلم را نسبت به فیلم اورجینال اولیه بسیار ضعیف‌تر می‌دانند. در زمان فیلم‌برداری سیارهٔ میمون‌ها برتون با هلنا بونهام کارتر آشنا شد و از آن زمان تا سال 2014 شریک زندگی او بود.

«سوئینی تاد 2007» یکی از آخرین کارهای درخشان برتون است. یک اقتباس خونین و فوق‌العاده، این فیلم یک موزیکال سیاه و بی‌رحمانه است که باوجود خشونت زیادی که دارد، از خشونت سبک‌سرانه اجتناب می‌کند. این فیلم را می‌توان به‌نوعی آخرین فیلم موفق تیم برتون محسوب کرد.

پدر برتون در سال 2000 و مادرش در سال 2002 می‌میرند. اگرچه او هرگز رابطه خودش را با والدینش یک رابطه صمیمانه بیان نکرده اما این فقدان به شکل واضحی بر او اثر گذاشت. «بیگ فیش 2003» به‌وضوح با فقدان والدین و پل زدن بر روی شکاف بین دو نسل سروکار دارد. این فیلم ترکیب کامل و بی‌نقصی از درامی صمیمی مماس با دنیایی سورئال است که شخصی‌ترین فیلم برتون را بعد از ادوارد دست قیچی تشکیل می‌دهد. فیلم موزیکال «چارلی و کارخانه شکلات‌سازی» اقتباسی از کتاب رولد دال و استاپ موشن موزیکال «عروس مرده» هر دو هم‌زمان در سال 2005 ساخته شدند، هر دو در گیشه بسیار موفق بودند و نقدهای مثبتی از منتقدان دریافت کردند. «سوئینی تاد 2007» یکی از آخرین کارهای درخشان برتون است. یک اقتباس خونین و فوق‌العاده، این فیلم یک موزیکال سیاه و بی‌رحمانه است که باوجود خشونت زیادی که دارد، از خشونت سبک‌سرانه اجتناب می‌کند. این فیلم را می‌توان به‌نوعی آخرین فیلم موفق تیم برتون محسوب کرد. فیلم‌های بعدی او به‌غیراز «فرانکن وینی 2012» همه فیلم‌های هستند که نقدهای منفی بیشتری نسبت به نقد های مثبت دریافت کردند؛ «آلیس در سرزمین عجایب 2010» باوجود موفقیت در گیشه در نگاه منتقدین موفق عمل‌نکرده، «سایه های تاریک 2012» حتی از فیلم قبلی ضعیف‌تر ظاهرشده این فیلم نه‌تنها نقد های منفی بیشتری گرفت بلکه در گیشه هم موفقیتی کسب نکرد. فیلم «بیگ آی 2014» نقد های مثبت‌تری نسبت به دو فیلم قبلی خود دریافت کرد هرچند در گیشه چندان موفق نبود.

و اما جدیدترین فیلم برتون «خانه دوشیزه پرگرین برای بچه‌های عجیب»
جیکوب “جِیک” پورتمن (آسا باترفیلد) از زمانی که پسر کوچکی بیش نبود، داستان‌های از پدربزرگش “اِیب” (ترِنس استَمپ) می‌شنید؛ داستان‌های درباره کودکی‌اش زمانی که با هیولاهای مخوف مبارزه می‌کرد و در خانه‌ای با سرپرستی دوشیزه پرگرین (اِوا گرین) برای کودکان خاص زندگی می‌کرد؛ ساکنان نوجوان خانه به همراه سرپرستشان هرکدام دارای توانایی‌های منحصربه‌فردی بودند که به‌عنوان ویژگی شناخته می‌شدند. وقتی پدربزرگ محبوبش در لحظه مرگ سرنخ‌های برای او گذاشت که او را به جهان و زمانی متفاوت راهنمای می‌کرد، او این مکان جادویی را که مدرسه دوشیز پرگیرین برای کودکان عجیب نام داشت، یافت؛ اما هرچه او بیشتر ساکنان را می‌شناخت و درباره قدرت‌های خاصشان و دشمنانشان یاد می‌گرفت، رمز و راز و خطر عمیق‌تر می‌شد. درنهایت جِیک می‌یابد که تنها ویژگی خاص او می‌تواند دوستان جدیدش را از خطر نجات دهد…

شاید یکی از منفی‌ترین نقدهای این فیلم مربوط به منتقد “راجر ایبرت” کریستی لِمایر باشد که به فیلم 1٫5 ستاره از چهار داده و گفته که او هم مانند پسر هفت‌ساله خود کاملاً نفهمیده که فیلم درباره چیست.

جین گلدمن فیلم‌نامه جدیدترین فیلم برتون را بر اساس رمان محبوب و پرفروش رَنسام ریگ برای بزرگ‌سالان جوان به نام “خانه دوشیزه پرگرین برای بچه‌های عجیب” که در سال 2011 منتشرشده، نوشته است. فروش فیلم در آخرِ هفته افتتاحیه آن در آمریکا توسط مجله “ورایتی” متوسط ارزیابی‌شده؛ اما در خارج از آمریکا فروش آخرِ هفته اول آن بسیار موفق‌تر عمل کرده؛ در مکزیک، استرالیا، برزیل و فیلیپین مقام اول فروش در افتتاحیه را کسب کرد و در کره جنوبی و بریتانیا مقام دوم را به دست آورده. فیلم تاکنون مخلوطی از نقد های مثبت و منفی دریافت کرده و نظر منتقدین مختلف نسبت به آن متفاوت بوده؛ در سایت “روتن تومیتو” فیلم رتبه قابل‌قبول 64 از صد را بر اساس 164 ری وی یو دریافت کرده، “روتن تومیتو” در توصیف فیلم نوشته: ” خانه دوشیزه پرگرین برای بچه‌های عجیب ثابت کرد جفت مناسبی برای سبک متمایز تیم برتون است، حتی اگر ازلحاظ بصری قوی تراز روایت عمل کرده باشد.”. سایت “متاکریتیک” به فیلم رتبه 57 از صد را بر اساس چهل‌ودو نقد داده. در “سینما اسکور” بر اساس رأی مخاطبان، فیلم امتیاز “بی+” را از “اِی+ تا اِف” دریافت کرده.

جوردن هافمن منتقد مجله “گاردین” از منتقدینی است که به فیلم نگاه مثبتی داشته و به آن 4 ستاره از پنج را داده، او گفته است:

ما از دیدن قدرت‌های غیرعادی جادویی که با حس آشنای بازی تکرار زمانی مخلوط شده، دچار سرخوشی شادمانه می‌شویم. امضا بصری خاص تیم برتون را به این اضافه کنید آنگاه فرمولی بسیار خشنودکننده به وجود می‌آید. این فیلم بهترین فیلم (غیر موزیکال) تیم برتون در بیست سال اخیر است.

کریس پکهام منتقد “ویلیج وُیس” در ستایش فیلم گفته است:

 تیم برتون با دوشیزه پرگرین ثابت کرد که هنوز در خود، شگفتی دارد… این‌یک واقعیت غیرقابل‌انکار است که در طول چهار دهه کاری خود، برتون کاراکترهای فوق‌العاده‌ای خلق کرده که به شکل دائمی در افکار عمومی نقش بسته است… دوشیزه پرگرین (اِوا گرین) نیز یک از آن‌هاست… بااینکه کاراکترها شامل تعداد زیادی از کودکان عجیب‌وغریب می‌شود اما تیم برتون توانسته بر هرکدام مُهر خصلت‌های فردی و ظاهری تیم برتونی را بزند.

برایان ترویت منتقد “یو اِس اِی تودِی” به فیلم 3٫5 ستاره از چهار داده و می‌گوید:

شخصیت‌های عجیب و تنظیماتِ گوتیک وار از تخصص‌های هستند که مختص برتون است و او اجازه داده تا تمایل و علاقه‌اش به استاپ موشن در دو صحنه خود را نشان دهد: یکی جایی که خنوخ به یک سری موجودِ فرانکشتاینی جان می‌دهد و همچنین درصحنه اوج نبرد که شامل اسکلت‌ها و یک کارناوال خیابانی است که می‌توانست باعث افتخار رِی هَری هازن شود (ری هری‌هاوزن به خاطر کار خود در حوزه جلوه‌های ویژه در دهه‌های 1950 و 1960 بسیار مورداحترام بود). بعد از یک دوره طولانی از فیلم‌های بزرگ‌سالان نوجوانانه دیستوپیای، برتون دقیقاً همان شخص مناسبی است که می‌تواند سینما را دوباره عجیب کند.

مویرا مَک دونالد منتقد “سیاتل تایمز” می‌گوید:

این تنها یکی از بسیار لحظات مجلل در «خانه دوشیزه پرگرین برای بچه‌های عجیب» تیم برتون است، یک فیلم کاملاً لذت‌بخش که بی‌شک فروش بالایی خواهد داشت. طرفداران رمان محبوب رَنسام ریگ ممکن است از انحرافات زیاد فیلم نسبت به داستان اصلی کتاب ناامید شوند، بچه‌های کوچک‌تر که در عناصر فانتزی فیلم غرق‌شده‌اند ممکن است از بعضی عناصر عجیب و ترسناک فیلم وحشت‌زده شوند. در مقابل، طرفداران کارگردان ممکن است فیلم را بیش‌ازاندازه برتونی و شبیه به فیلم‌ها اکس مِن ببیند و به ذائقه‌شان خوش نیاید؛ اما خروجی‌های برتون هرچند اخیراً کمی پردست‌انداز بوده (بگذارید همه توافق کنیم و «سایه های تاریک» را به دست فراموشی بسپاریم) او یکی از فیلم‌سازان نادری است که سبک روشن و متمایزی دارد و موادی که این داستان برای او فراهم کرده کاملاً مناسب اوست.

پیتر دبروژ منتقد ” ورایتی” می‌گوید:

فیلم‌نامه غالباً سرگرم‌کننده گلدمن ترکیبات مخفی دارد که باعث می‌شود دوشیزه پرگرین داستان مناسب و درخوری برای حساسیت عجیب برتون باشد، این به کارگردان اجازه می‌دهد تا تِم های کارهای اولیه خود را دوباره بیابد و گسترش دهد.”

کریس هیوِت منتقد ” اَمپایر” به فیلم 3 ستاره از پنج داده و می‌گوید:

 ما بتمنِ تیم بتون را می‌شناسیم و خیلی به دیدن سوپرمن اش نزدیک شدیم. اگر تا حالا دلتان خواسته است بدانید اِکس مَن برتون چگونه خواهد بود، این شانس شماست… درحالی‌که این فیلم نه به تاریکی، خنده‌داری یا عجیبی است که شما از تیم برتون انتظار دارید، هنوز هم چیزهای زیادی برای تحسین در فیلم وجود دارد.