مدیریت خانواده؛ الگوها و مقتضیات (۴)

ارائه یک الگوی عملی

خانه علی و فاطمه (علیه السلام)کانون صفا و مهر است؛ زن و شوهر در نهایت صداقت در اداره زندگی همدل و همکار یکدیگرند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله)از همان روزهای نخستین زندگی، کارها را تقسیم کرد و فرمود : کار بیرون خانه با علی بن ابی طالب(علیه السلام) و کارهای داخل خانه با فاطمه. فاطمه(سلام الله علیها) می فرماید : خدا می داند که من چقدر ازاین مطلب خوشحال شدم که کارهای خارج خانه به عهده من نیفتاد تا مجبور شوم با مردها برخورد داشته باشم!
درحدیث دیگر، جابربن عبدالله انصاری چنین نقل می کند: رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)فاطمه را دید که لباس کم ارزشی پوشیده و با دستش آسیاب می کند و بچه اش را در دامن نهاده، شیر می دهد. از دیدن این منظره اشکش جاری شد و فرمود : دختر عزیزم، سختی و مرارت دنیا را بچش تا به شیرینی نعمت های آخرت نایل گردی. عرض کرد: یا رسول الله، خدا را بر نعمت هایش سپاس می گوید. آنگاه این آیه نازل شد : و لسوف یعطیک ربک فترضی (ضحی: 5) :
خدا در قیامت آن قدر به تو عطا می کند که راضی شود.
یک روز بلال از وقت معمول دیرتر به نماز صبح حاضر شد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)علت دیرآمدن را پرسید. عرض کرد: وقتی به مسجد می آمدم ازمنزل فاطمه (سلام الله علیها)عبور کردم، دیدم مشغول آسیاب کردن است و بچه اش گریه می کند. عرض کردم : ای دختر پیغمبر، یکی از کارهایت را به من واگذار کن تا شما را کمک کنم. فرمود : بچه داری از من بهتر ساخته است، اگر میل داری در آسیاب گرداندن کمک کن. من آسیاب کردن را به عهده گرفتم؛ از این رو، دیرتر به مسجد آمدم. پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «رحمتها رحمک الله» : به فاطمه ترحم کردی، خدا به تو ترحم کند.
حضرت زهرا (سلام الله علیها)در خانه محقر ولی با صفای خود همه مشکلات وسختی ها را تحمل کرد تا خانه را آسایشگاه و محل آرامش همسر بزرگوارش قرار دهد و به همین علت بود که هر وقت امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)از میدان مبارزات و برخورد با حوادث و مسائل خارج منزل خسته می شد به محل أمن خویش پناه می برد تا تجدید نیرو کند و خودش را برای کار و انجام وظایف آماده سازد.
چندین باراتفاق افتاد که امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)از میدان نبرد با بدن خونین و مجروح به خانه آمد و همسر مهربانش در نهایت لطف و صمیمیت زخم های تنش را پانسمان کرد.
فاطمه(سلام الله علیها) هرگز کار خلاف انجام نداد وهی وقت کارینکرد که باعث غضب شوهر شود. در این باره حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: به خدا قسم بعد از ازدواج با فاطمه تا هنگام مرگ او، هرگز کاری نکردم که فاطمه غضبناک شود و فاطمه هم هیچ گاه مرا خشمناک ننمود و از دستوراتم سرپیچی نکرد و هر گاه به خانه می آمدم و به زهرا (علیه السلام)نگاه می کردم تمام غم و غصه هایم برطرف می شد.

جمع بندی

بر اساس این اصول کلی که در عمل نیز قابلیت تحقق دارند، می توان ویژگی ها، مختصات و امتیازات «الگوی مدیریت خانواده» را به قرار ذیل طرح نمود(ضمن اینکه معتقدیم مختصات الگوی مدیریت اسلامی از مزایا و امتیازات آن نیز محسوب می شود):
1.خانواده بهترین محل پیوند زن ومرد و مناسب ترین زمینه کمال آن دو است. ازاین رو، زن و شوهر در رشد و کمال یکدیگر و به طریق اولی، سرنوشت هم مؤثرند. خانواده بهترین محل تلاقی ویژگی های مکمل زن و مرد به شمار می رود. پیوند این ویژگی ها در یک مدیریت هماهنگ می تواند تعادل روحی و روانی را برای تمام اعضا به همراه آورد ودر مجموع، مصالح همه افراد خانواده را تأمین نماید. هماهنگی مرهون انس و الفت در خانواده است و از دیدگاه تعالیم دینی، انس و الفت در زندگی مرهون داشتن همسری همفکر و موافق است. بی شک، وجود توافق فکری و عقیدتی بین همسران زمینه بروز اختلاف نظرهای جانبی
را از بین برده و زمینه لازم برای دست یابی همه جانبه به تفاهم، تشریک مساعی و اشتراک نظر را در تصمیمات مهم زندگی هموار می کند.(ر.ک : بقره :35 / مجلسی،1403 ق،ج103،ص222)
در برخی روایات، از عدم وجود «همراه مناسب» با تعابیری همچون «از بین رفتن عقل»، «مشغول شدن قلب» و «کمبود در زندگی» یاد شده است. در یکی از این روایت ها، از «همراه مناسب» به «زن صالح» تعبیرشده است.(مجلسی، 1403 ق، ج78، ص 194 / حر عاملی، 1403 ق، ج20، ص 51)
پیامبر اکرم نیز زن درستکاری را که در کار دنیا و آخرت شوهرش را یاری می کند، مایه سعادت و کمال دنیوی و اخروی همسر می داند.(مجلسی، 1403 ق، ج69، ص 404)
2. معاشرت و رسیدگی صحیح به زنان، لازمه عقد نکاح و تشکیل خانواده است. در یکی از روایات آمده است : «مرد هنگامی که زنی را به نکاح خود در می آورد باید بگوید : من به عهد و میثاقی که خداوند از من گرفته است، اقرار می کنم و آن عهد و میثاق عبارت است از اینکه یا به طریق نیکو، زن را نگه دارید یا او را به خوشی و سازگاری رها کنید (مجلسی، 1403ق، ج104، ص 154/ حر عاملی، 1403 ق، ج 20، ص 117 / کلینی، 1367، ج5، ص 502) و در جایی دیگرآمده است : «بهترین شما کسی است که بیش از دیگران، خیرش به خانواده اش برسد.» (مجلسی، 1403 ق، ج103، ص 224؛ ج79، ص 268) روایتی دیگر می گوید: «حق زن بر تو (شوهر) آن است که بدانی خداوند او را برای تو مایه آرامش و انس قرار داده، پس بدان که همسری او نعمتی الهی می باشد و بر تو واجب است که او را تکریم و احترام نمایی و با او رفاقت و دوستی نمایی.» (مجلسی 1403 ق، ج74، ص 5/ حر عاملی، 1403 ق، ج15، ص 174)
نیز رسول اکرم می فرماید : «بهترین شما کسی است که با همسرش از همه خوش رفتارتر باشد و من از همه شما با همسر خود خوش رفتارتر هستم.»
3. بر اساس شرع اسلام، مسئولیتی که زن در خانواده بر عهده دارد با سرشت و ترکیب فیزیکی و روانی او همخوانی دارد. برتری نیروی عاطفه و لطافت نسبی بدن زن به مرد، او را در انجام امور نرم افزاری خانه مهیا کرده است. اسلام، زن را حامی مرد و مسئول در برابر شوهر و فرزندان برای اداره امورخانه می داند. این مسئولیت از جایگاه مهمی برای حفظ خانواده و جامعه برخوردار است و پیامدهای عاطفی، اخلاقی و معنوی خاصی نیز برای او و خانواده به همراه دارد. همراهی و همکاری و هماهنگی با همسر در اداره امورخانه، از توصیه های اکید دینی قلمداد می شود. پیامبراکرم نیز فرموده اند : «جهادالمرأه حسن التبعل.»
4. وجود برخی تفاوت های جسمی و روان شناختی بین زن ومرد، انجام وظایف و مسئولیت های زندگی خانوادگی را ممکن و تسهیل نموده است. این تفاوت ها هم در تحقیقات علمی و هم در آموزه های دینی اسلام مطرح گردیده است. تفاوت های طبیعی زن و مرد و برتری های نسبی مردان بر زنان در مواردی همچون قدرت بدنی و جسمی، الگوی طبیعی سرپرستی مرد بر خانواده را دربعد محافظت از کیان خانواده اعیان می سازد. توانمندی شوهر در انجام راحت تر و آزادتر کارهای سخت، خشونت نسبی روانی او و برخورداری از روحیه پرخاشگری و جنگاوری برای محافظت خانواده ازاغیار و دشمنان به مدد تدابیر دفاعی و فیزیکی، گذشته از آنکه توانایی طبیعی مرد را به مدد می طلبد، بیانگر یک سند طبیعی برای یک تکلیف طبیعی است.
تحقیقات مؤسسه گالوپ نیز در 22 کشور جهان در سال 1996 نشان می دهد در حالی که مردان پرخاشگرتر، جاه طلب تر و شجاع تراززنان هستند، زنان تقریباً درهمه جای دنیا پر حوصله تر، عاطفی تر و پر حرف تر از مردانند. (Ponazetti , James J. (ED).C 2003)
از سوی دیگر، تکلیف تأمین نیازهای مالی و مخارج زن و خانواده به مدد پرداخت مهر و نفقه و انفاق و پرداخت هزینه های زندگی از سوی شوهر، یک دلیل اعتباری برای سرپرست قرار دادن مردان بر زنان ازسوی خداوند حکیم است.
5. شفقت در خانواده، از تعابیر قرآن کریم در مورد روابط اعضای خانواده با یکدیگر است: «و اقبل بعضهم علی بعض یتسائلون، قالوا انا کنا قبل فی اهلنا مشفقین.» (طور: 25 و 26) ازاین رو، شفقت در خانواده مستلزم نکات ذیل است :
الف. حسن معاشرت : بدیهی است سوء معاشرت موجب آزار و رنجش سایر اعضای خانواده می شود و با شفقت مغایرت دارد.
ب. تلاش برای سعادت : اعضای خانواده برای سعادت، رفاه و آسایش یکدیگر باید فداکاری داشته باشند.
ج. ارشاد: اعضای خانواده باید برای راه یابی به بارگاه قدس الهی و نجات ازعذاب اخروی تلاش کنند.
6. زن و شوهر به مدد تفاوت های جسمی و طبیعی خود و برخورداری از اندام جنسی متفاوت ولی مکمل خود، قادر به تولید نسل و فرزندآوری خواهند بود. تربیت فرزند، لطافت ها و عطوفت بیشتری را بخصوص در مراحل اولیه رشد نوزاد، می طلبد که مادر برای انجام این کار ویژگی های طبیعی و روانی مستعدتری را درخود، برای این امر خطیر سراغ دارد. وجود برخی تفاوت های جسمی و طبیعی و اندام جنسی متفاوت که مرهون ترشح هورمون های متفاوت برای آماده سازی جنسی وامر فرزند آوری است، زمینه را برای بروز برخی تفاوت های روان شناختی هموار می سازد.
7. وجود برخی تفاوت های طبیعی و روان شناختی میان زن و شوهر در عرصه فعالیت ها ووظایف خانوادگی و امر آرامش یابی و عاطفه ورزی به یکدیگر، مانع از رسیدن به وحدت و یگانگی زن و شوهر و اعضای خانواده نیست. باید از تفاوت ها پلی برای رسیدن به اشتراکات و تفاهمات فی مابین ساخت. وظیفه خطیر مدیرخانواده، متوجه ساختن و تنبه دادن خود، همسر و فرزندان برای گذشتن از کثرت ها و رسیدن به وحدت و یگانگی است. تفاوت ها و کثرت ها هدف نیستند، بلکه ابزار رشد زن و شوهر برای قرب الهی و تقوا و پرهیزگاری در عرصه خانواده است: ان اکرمکم عند الله اتقیکم.(حجرات :13) جایگاه تفاوت ها در رشد انسان به طور عام و زن و شوهر به طور اخص، از همین نکته قابل دریافت خواهد بود.

نتیجه

وجود برخی تفاوت های جسمی و روان شناختی بین زن و مرد، انجام وظایف و تقسیم مسئولیت های زندگی خانوادگی را ممکن و تسهیل نموده است این تفاوت ها، هم در تحقیقات علمی و هم درآموزه های دینی اسلام مطرح گردیده است. تفاوت های طبیعی زن و مرد و برتری های نسبی مردان بر زنان در مواردی همچون قدرت بدنی و جسمی، الگوی طبیعی سرپرستی مرد بر خانواده را در بعد محافظت از کیان خانواده اعیان می سازد. توانمندی شوهر در انجام راحت تر و آزادتر کارهای سخت، خشونت نسبی روانی او و برخورداری از روحیه پرخاشگری و جنگاوری برای محافظت خانواده از اغیار و دشمنان به مدد تدابیر دفاعی و فیزیکی، گذشته از آنکه توانایی طبیعی مرد را به مدد می طلبد، بیانگر یک سند و «دلیل طبیعی» برای یک تکلیف طبیعی است.
از سوی دیگر، تکلیف تأمین نیازهای مالی و مخارج زن و خانواده به مدد پرداخت مهر و نفقه و انفاق و پرداخت هزینه های زندگی از سوی شوهر، یک «دلیل اعتباری» برای سرپرست قرار دادن مردان بر زنان از سوی خداوند حکیم است.
از این رو، توجه به تفاوت های روان شناختی زن و مرد در عرصه ایفای احسن وظایف و مسئولیت های خانوادگی، به یک اصل اساسی و ضروری است. تفاوت در اندام های جنسی متفاوت، تکالیف و حقوق و شرایط جسمی و روانی متفاوتی را برای زن و شوهر با خود به ارمغان می آورد. این امر، گستره تصمیم گیری و تصمیم سازی را درحیطه توانایی ها و توانمندی های روحی و جسمی زوجین متفاوت می سازد و تصمیمات را دراین عرصه تحت تأثیر خود قرار می دهد. وظیفه خطیر مدیرخانواده، متوجه ساختن و تنبه دادن خود، همسر و فرزندان برای گذشتن از کثرت ها و رسیدن به وحدت و یگانگی است. تفاوت ها و کثرت ها هدف نیستند، بلکه ابزار رشد زن و شوهر برای قرب الهی و تقوا و پرهیزگاری در عرصه خانواده به شمار می روند.
منابع تحقیق:
1. پارکینون، نورث کوت؛ اندیشه های بزرگ در مدیریت؛ ترجمه ی مهدی ایران نژاد پاریزی؛ تهران : مرکز آموزش بانک داری بانک مرکزی ایران، 1369.
2. حر عاملی، محمدبن الحسن؛ وسائل الشیعه؛ 20 ج، الطبعه الخامسه، بیروت :داراحیاء التراث العربی، 1403 ق.
3. دارکر، پیتر. اف؛ مدیریت آینده؛ ترجمه عبدالرضا رضایی نژاد؛ [بی جا]: رسا، 1373.
4. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ 8 ج، چ3، تهران : دارالکتب الاسلامیه، 1367 ش.
5. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار؛ 110 ج؛ الطبعه الثانیه، بیروت : داراحیاء التراث العربی، 1403ق.
6.Adorno T.w.et al , The Authoritarian Personality, New york and Row Publishers,1950.
7. Bastani,s, Middle class community in Iran :social Neyworks, social support and Marital Relationships, phD Thesis, Toronto, University of Toronto,2001.
8. Bates, A. Kristian , Christopher D.Bader and F. Carson menken "family structure , power- control theory and Deviance". Western criminiology Review4 (3),(google.com),2003.
9. Ponzetti ,James J. (ED)International Encyclopedia of Marriage and family, C2003.
10. Noller , Patrica and victor callen , the adolescent in the family , Routledge,1991.
11. Oakley.A.the siciology of house work - oxfordMartin Roderstson, 1974.
12. Schermerhorn, John ,"Management", New york, 1996.
13. Sidanius, Jim and pena, yesilernis "the Gendered Nature of Family
14.Structure and group -based Anti-egalitarianism".A Cross national Analysis. (google.com),2001.
15.Tavormina,Joseph B.et al "Power Relationship in families:a social exchange Perspective",family process, vol 17,1978.
منبع مقاله :
نشریه بانوان شیعه، شماره 20