غار سیده خاتون در بخش مرکزی شهرستان ارسنجان قرار گرفته و قدمت آن به پیش از تاریخ برمی‌گردد. نام این غار برگرفته از نام شخصی است که سال‌ها پیش در این مکان زندگی میکرده است. این غار بزرگترین غار باستانی منطقه ارسنجان است که از یک فاصله دور قابل مشاهده است.
آکیرا سووکی، سرپرست ژاپنی تیم کاوش غار سیده خاتون می گوید: «نزدیک به 10 هزار ابزار سنگی با کاربری شکار در این منطقه کشف شده که با توجه به آن ها، قدمت این غار به 60 تا 70 هزار سال قبل برمی گردد. در این غار ابزار های شکار از جنس سنگ، استخوان هایی متعلق به حیواناتی چون اسب و سازه ای در کف غار که محل ذخیره آب بوده، کشف شده است».
شقایق هورشید، سرپرست ایرانی تیم کاوش غار تاریخی سیده خاتون ارسنجان نیز با اشاره به این که در سه فصل کاوش اخیر همچنین بقایایی از ابزار شکار و استخوان های حیواناتی که شکار شدند، کشف شده می گوید: «به طور حتم انسان هایی از دوره پارینه سنگی که دوره ای پیش از باستان است در این محل سکونت داشتند».
غار سیده خاتون در تاریخ 20/6/1385 و به شماره 16038 در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسیده است و بر اساس قوانین مجازات اسلامی تصرف و یا تخریب آن پیگرد و مجارات قانونی دارد.
پیشینه کاووش تاریخی
دکتر جیرو ایکدا (Dr. Jiro Ikeda)، پروفسور انسان‌شناسی طبیعی از دانشگاه «کی‌تو» (Kyoto University)، مدت‌ها است، طرحی را با موضوع بررسی و شناسایی انسان‌های پیش از تاریخ در منطقه زاگرس دنبال می‌کند.
در همین راستا، وی در سال 1977 منطقه شمال شرق ارسنجان را مورد بررسی و شناسایی باستان شناسی قرار داد تا به چگونگی بازشدن پای انسان «نئاندرتال» را در این حوزه بررسی کند؛ منطقه‌ای به وسعت 30 در30 کیلومتر که منجر به شناسایی 144 غار و پناهگاه، 21 محوطه روباز، 31 تپه و 19 محوطه توده سنگی Cairn شد.
در همان سال‌های نخست تحقیق بر اساس نتایج بررسی و شناسایی، نقشه باستان‌شناسی منطقه تهیه و برنامه‌های مطالعات محیط‌طبیعی در برنامه کاوشگران گنجانده شد، نتایجی که مطالعات اولیه آن در سال 1979 میلادی توسط پروفسور «ایکیدا» منتشر گردیده است.
از مهم‌ترین داده‌های بررسی های پیشین بیانگر اثبات وجود دوره¬های پارینه‌سنگی میانه و فرا پارینه‌سنگی در غارهای منطقه ارسنجان بود، در همین رابطه با بررسی‌های سطح‌الارضی یکی از غارها که با کد K9-5 نامگذاری شده، ابزارسنگی‌های متعلق به پارینه‌سنگی میانه از جمله سرنیزه، رنده و قلم حکاکی و بقایای استخوان حیوانات به دست آمده است.
همچنین با بررسی غار بزرگ دیگری موسوم به غار «تنگ سیکان» که با کد A5-3 نامگذاری شده، در سطح این غار ابزار بسیار زیادی از دوره‌های میانه تا فرا پارینه‌سنگی به دست آمد؛ همچنین از پناهگاه کوچک‌تر دیگری با شماره کد A4-2 نمونه های اولیه سفال نوسنگی کشف شد که برای مطالعات این دوره بسیار ارزشمند بود.
بنابر این شواهد مسلم است که منطقه ارسنجان یکی از مناطق غنی برای مطالعه تکامل فرهنگ کوچ‌گری از دوره های اواسط و اواخر پالئولتیک تا فرا پارینه‌سنگی و نوسنگی است.
به واسطه ابزارهای سنگی به دست آمده از کاوش ها می توان حدس زد لایه اول و دوم متعلق به دوره اوایل نوسنگی، لایه سوم فرا پارینه‌سنگی و لایه چهارم متعلق به دوره پارینه‌سنگی میانه است.
اکنون این اطمینان حاصل شده که محوطه باستانی A5-3 توالی فرهنگی طولانی حداقل از دوره پارینه‌سنگی میانه تا اوایل نوسنگی داشته است. موضوعی که مطالعات و تحقیقات بر روی آن ادامه دارد.
مشخصات محل
این اثر در فاصله 4 کیلومتری جاده ارسنجان به آباده طشک قرار دارد. ارتفاع غار از سطح دریا 1691متر و ارتفاع آن از سطح زمین های اطراف 17 متر است، دهانه غار دارای عرض40متر در ارتفاع 22متر بوده و کمی عقب¬تر عرض دهانه غار تنگ تر می‌شود، همچنین عرض دهانه 26 متر در ارتفاع 5/5 متر و ابعاد داخلی غار حدود 400 متر مربع است.
