این بنا در کنار فلکه مقابل امامزاده شاهچراغ واقع گردیده و از مهمترین و بزرگترین مساجد شیراز است . بنای اولیه این مسجد در بین سال های 597 تا 615 ه-. ق توسط اتابک سعد بن زنگی – پادشاه فارس- ساخته شده و در دوره های مختلف، بازسازی ها ، تعمیرات و تزیینات زیادی در آن صورت گرفته؛ به نحوی که از بنای اتابکی آثار قابل توجهی بر جای نمانده و بنا صورت تازه ای به خود گرفته است . این مسجد در گذشته به اتابکی شهرت داشته؛ اما با توجه به بازسازی های صورت گرفته- در مقابل مسجد عتیق شیراز- مسجد نو نامیده شده است . از جمله بازسازی ها و تعمیرات مسجد که در طول دوره های مختلف صورت گرفته ، می توان به موارد ذیل اشاره کرد : در سال 995 ه-. ق، خواجه سعدالدین شیرازی معروف به شاه نوازخان- وزیر دکن هندوستان – و در سال 1183 ه-. ق، صادق خان، برادر کریم خان زند ، مسجد را تجدید و تعمیر کردند . در سال 1269 ه-. ق، مسجد در اثر زلزله آسیب کلی دید؛ به طوری که جز طاق بزرگ رو به مغرب و کریاس متصل به آن و شبستان پشت به قبله ، بقیه خراب شدند و بین سال های 1271 تا 1273 توسط حاجی میرزا علی اکبر قوام الملک شیرازی بازسازی گردید . در سال 1301 ه-. ق، شبستان معروف به مقصودیه خراب شد که آن هم توسط فتحعلی خان – پسر میرزا علی اکبر قوام الملک – دوباره ساخته شد . در سال 1350ه-.ق ، معین الشریعه واعظ اصطهباناتی، از طرف حاجی محمد باقر بهبهانی ، مسجد را تعمیر و سردر آن را که به کلی خراب شده بود، ازنو بنیاد کرد . در دوره های اخیر، ازطرف اداره باستان شناسی، تعمیرات و مرمت های ضروری در بنای مسجد صورت گرفته است . بنای مسجد مشتمل بر صحن وسیع مرکزی، ایوان ها و رواق های جانبی، شبستان های ستوندار جنوبی و 4 ورودی است که در کل مساحتی حدود 000/20 متر مربع را می پوشاند . مسجد از جهات مختلف دارای چهار ورودی است که از طریق رواق ها و دالان هایی به صحن راه پیدا می کنند . ورودی ها از بیرون دارای تزیینات کاشیکاری هستند که عمدتا مربوط به دوره های اخیر است . صحن میانی مسجد به ابعاد 90/74×5/148 متر در میانه دارای سه حوض آب و ردیفی از درختان کهنسال است ( در منابع، ابعاد مختلفی ارائه شده؛ از جمله 90×170و 100×200 متر). این صحن از چهار جهت توسط رواق های یک طبقه و ایوان های چهار گانه محدود شده است . در اطراف ایوان شمالی و جنوبی، به قرینه یکدیگر، 24 دهانه، و در اضلاع شرقی و غربی، 12 دهنه رواق در اطراف ایوان ها ساخته شده است . جلوی بسیاری از دهنه ها و رواق ها با دیوار یا شبکه های چوبی مسدود شده است . به غیر از صحن مزبور، این مسجد دارای دو حیاط کوچکتر در طرف جنوبی بوده که یکی- معروف به باغچه- به دبستانی تبدیل شده و دیگری حیاط منجلاب مسجد است . در میانه ضلع جنوبی صحن، ایوان جنوبی به ارتفاع 40 و عرض 25 متر با رواق ها و غرفه های دوطبقه کناری، و به قرینه آن در ضلع شمالی، ایوان دیگری است . بر پیشانی و زیر طاق این ایوان، مقداری کاشیکاری قدیمی دیده می شود و در پاکار طاق آن، کتیبه ای قرآنی به خط ثلث نوشته شده است . جبهه ایوان با طاقنماهایی نماسازی شده است . پوشش نیم گنبد و طاق گهواره ای ایوان شمالی، در دوره نسبتا جدید برداشته شده و با پوششی با مصالح جدید جایگزین شده است . پشت این ایوان، یکی از ورودی های مسجد قرار دارد که بر بقایای کاشیکاری نمای خارجی آن، نام ناصرالدین شاه ثبت شده است . ایوان غربی صحن نیز مختصر کاشیکاری معرق دارد . در پاکار طاق این ایوان، کتیبه ای قرآنی به خط ثلث نگاشته و در پایان آن، تاریخ 1275 ه-. ق قید شده است . ایوان شرقی نیز تقریبا با همان خصوصیات در پاکار دارای کتیبه قرآنی به خط ثلث است و در پشت سر آن، یکی از ورودی های مسجد قرار دارد که به فلکه جلوی امامزاده شاهچراغ باز می شود . این سردر جدید است . در پشت ایوان جنوبی و ضلع جنوبی مسجد، دو شبستان ستوندار، یکی بزرگ و دیگری کوچکتر، واقع شده است . شبستان بزرگ مسجد دارای پوشش کوتاه طاق و گنبد است که بر روی 24 ستون سنگی در 4 ردیف 6 تایی هرکدام به ارتفاع 5/2متر قرار گرفته است . شبستان کوچکتردر شرق شبستان بزرگ قرار دارد و ستون ها و طاق های آن از سنگ و گچ ساخته شده است . شسبتان مسجد دارای محرابی کاشیکاری و نفیس است که با نقوش هندسی و خطوط تزیینی از جنس کاشی معرق به رنگ های سیاه و زرد و فیروزه ای زینت یافته و در میانه آن ، لوحه ای واقع شده که به طورحتم از جای دیگری به اینجا منتقل شده است . بر روی این لوح ، اسامی دوازده امام و عبارات دیگری نوشته شده است . شبستان های مسجد در دوره های مختلف مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است . این بنا به شماره 73 به ثبت تاریخی رسیده است .
