مهارت های زندگی - مهارت تصمیم گیری

مقدمه

یکی از مراحل زندگی بشر، مرحله دنیاست که شامل سه اتفاق عمده ی: تولد (ورود)، زندگی (حضور) و مرگ (خرج) می باشد.
انسان در تولّد و مرگ و اصل زندگی اختیاری ندارد، اما در چگونگی و نوع زندگی مختار است و شایسته است برای کسب حیات طیّبه، زیستنی آگاهانه، خردمندانه و سعادتمندانه همراه با سلامت جسم و توجه به آینده ای روشن تلاش نماید.
برای کسب حیات طیبه با نگاه متقارن به دنیا و آخرت توجه به پنج نوع تربیت برای بشر ضروری است:
1. تربیت جسمی
2. تربیت عاطفی
3. تربیت عقلانی
4. تربیت دینی
5. تربیت اجتماعی
چرا که نیل به سعادت و خوشبختی واقعی بشر در بُعد فردی، خانوادگی و اجتماعی مرهون کسب توانمندی و موفقیت در این پنج نوع تربیت جهت «شکوفاسازی شخصیت خود و اداره ی زندگی» و «برقراری ارتباطات موفق جمعی تا حد تأثیرگذاری مثبت» و «ارتباط عمیق با خداست».
کارشناسان تربیتی به بخشی از آگاهی ها و توانایی های انسان که برای دستیابی به یک زندگی موفق مورد نیاز است، «مهارتهای زندگی» می گویند. در این مقاله به تبیین و تشریح راهکارهای داشتن یک زندگی سالم و مهارتها و روش های مقابله ای مورد نیاز می پردازیم.
زندگی عبارت از هزاران تصمیم گیری بزرگ و کوچک برای تنظیم روابط گوناگون فردی، خانوادگی و اجتماعی است که در شرایط عادی و بحرانی با تدبیر و مدیریت بحران اداره می شود. تصمیم گیریهای صحیح و حکیمانه در شرایط عادی و غیر عادی عرصه های مختلف زندگی تا آنجا اهمیت دارد که برخی از کارشناسان در تعریف مدیریت گفته اند: «مدیریت یعنی تصمیم گیری».
اما تصمیم گیری عبارت است از: کسب توانایی لازم برای انتخاب مؤثر در موقعیت های زندگی.
قدرت و مهارت تصمیم گیری و إعمال اراده یکی از نشانه های توانمندی شخصیتی، رشد، بالندگی و حرکت آفرینی به شمار می رود. داشتن این مهارت نه تنها برای موفقیت در زندگی مادی که برای پیروزی در عرصه های معنوی و طی درجات و مقامات ایمانی و عرفانی نیز، از اولین گام ها و نیازها به شمار می رود. امام خمینی ره در خصوص لزوم داشتن این مهارت برای طیّ مسیر إلی الله می فرمایند:
«بعضی از مشایخ ما، أطال الله عمرَه، می فرمودند که «عزم» جوهره ی انسانیت و میزان امتیاز انسان است؛ و تفاوت درجات انسان به تفاوت درجات عزم اوست و عزمی که مناسب با این مقام است عبارت است از بنا گذاری و تصمیم بر ترک معاصی، و فعل واجبات، و جبران آنچه از او فوت شده در ایام حیات؛ و بالاخره عزم بر اینکه ظاهر و صورت خود را انسان عقلی و شرعی نماید که شرع و عقل به حسب ظاهر حکم کنند که این شخص، انسان است. و انسان شرعی عبارت آن است که موافق مطلوبات شرع رفتار کند، و ظاهرش ظاهر رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم باشد و تأسی به آن بزرگوار بکند در جمیع حرکات و سکنات و در تمام افعال و تروک و این امری است بس ممکن، زیرا که ظاهر را مثل آن سرورو کردن امری است مقدور هر یک از بندگان خدا.» (1)
سپس می فرمایند: «ای عزیز بکوش تا صاحب «عزم» و دارای اراده شوی، که خدای نخواسته اگر بی عزم از این دنیا هجرت کنی، انسان صوری بی مغزی هستی که در آن عالم به صورت انسان محشور نشوی.» (2)
شاید به همین دلیل خداوند متعال از بین 124 هزار پیامبر موفق ترین و کامل ترین آنان را به انبیاء اولوالعزم یعنی صاحبان اراده یاد می کند. انبیاء اولوالعزم عبارتند از: حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، حضرت عیسی، موسی، ابراهیم و نوح علیهم السلام.
اما علاوه بر بخش معنوی زندگی که نیازمند به تصمیم گیری به موقع و صحیح دارد و علاوه بر تصمیمات روزمره و عادی زندگی، گاهی در زندگی انسان شرایط و موقعیت های ویژه ای بوجود می آید که تصمیم گیری و انتخاب صحیح مسیر، در سرنوشت انسان مؤثر است.
برخی از مهمترین تصمیمات هر کس در زندگی اش عبارت است از:
1. تصمیم گیری در خصوص رشته ی تحصیلی.
2. تصمیم گیری در خصوص انتخاب شغل.
3. تصمیم گیری در خصوص انتخاب مذهب و فکر صحیح.
4. تصمیم گیری در خصوص ازدواج و انتخاب شریک زندگی.
5. تصمیم گیری در خصوص خودسازی و ایجاد تغییرات مثبت در خود.
6. تصمیم گیری در خصوص ایفای نقش های مدیریتی و خدمت رسانی به مردم در سطح کلان.
7. تصمیم گیری در خصوص برنامه های بزرگ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی.
معمولاً افراد در تصمیم گیری های خود با توجه به حالات و آمادگی های درونی و بیرونی با پیش گرفتن چندین روش در مقام تصمیم گیری برمی آیند:

1- تصمیم گیری سفیهانه:

این نوع تصمیم گیری در صورتی است که انسان بدون مبنای عقلی و مشورت به اتخاذ تصمیم مبادرت نماید و معمولاً منجر به هلاکت و زیان تصمیم گیرنده و بعضاً افراد پیرامونی او می گردد.

2- تصمیم گیری جاهلانه:

در صورتی که تصمیم گیری انسان بدون مبنای علمی باشد، تصمیم گیری او جاهلانه می شود چنین روشی غالباً به افراط و تفریط و پشیمانی منجر می شود.

3- تصمیم گیری عجولانه:

در صورتی که تصمیم گیری بدون رعایت زمان مناسب و بدون ملاحظه اصول مدیریت زمان و همراه با شتابزدگی باشد، تصمیم گیری عجولانه خواهد بود؛ این گونه تصمیم گیری غالباً بی نتیجه یا کم نتیجه است.

4- تصمیم گیری متأخرانه:

اگر تصمیم گیری دیر هنگام و پس از گذشت فرصت مناسب باشد، متأخّرانه خواهد بود که در بسیاری از موارد جبران گذشته را نخواهد کرد.

5- تصمیم گیری واگذرانده:

این نوع تصمیم گیری در حقیقت تصمیم گیری نیست و مربوط به افراد متحیّر و ضعیف النفس است که منجر به واگذاری تصمیم گیری به دیگران خواهد شد.

6- تصمیم گیری حکیمانه:

اگر تصمیم گیری بر اساس دانش و عقل، در زمان مناسب و همراه با آینده نگری و محاسبات دقیق با توجه به همه ی مؤلفه های لازم صورت پذیرد تصمیم گیری حکیمانه و خردمندانه است.
حال با توجه به اقسام تصمیم گیری، لازم است انسان در هر تصمیمی از سفاهت، جهالت، عجله، تأخیر و واگذاری امر به دیگران خودداری کند و با تفکر، مشورت، آینده نگری و بررسی همه ی جوانب، تصمیمی مؤثر و حکیمانه اتخاذ نماید.
اما در یک تصمیم گیری حکیمانه مجموعه ای از علل و عوامل مؤثر می باشد که لازم است با آنها آشنا شده و در مقام تصمیم مورد اجرا درآیند؛ این عوامل عبارتند از:

1- شجاعت و ریسک پذیری:

به طور نمونه حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در خصوص امر بازرگانی و تجارت می فرمایند: (التَّاجِرُ الجَبانُ مَحرومٌ وَ التَّاجِرُ الجَسُورُ مرزوقٌ.) (3)
«بازرگان ترسو از روزی محروم می ماند و بازرگان بی باک روزی دارد.»

2- تجربه:

قال علی علیه السلام: (الأُمُورُ بِالتَّجرِبَهِ، الأعمالُ بِالخُبرةِ.) (4)
«کارها به آزمودن است و کردارها به شناخت.»
قال علی علیه السلام: (مَن حَفِظَ التَّجارِبَ أصابَت أفعالُهُ.) (5)
«هر که تجربه اندوزد، کارهایش درست صورت پذیرد.»

3- تفکر و عقل

قال علی علیه السلام: (بِالعَقلِ صَلاحُ کُلِّ أمرٍ.) (6)
«درستی و سامان یافتن هر کاری، با خرد میسّر است.»

4- دوراندیشی و احتیاط

قال علی علیه السلام: (مِنَ الحَزمِ صِحَّةُ العَزمِ، مِنَ الحَزمِ قُوَّهُ العَزم.) (7)
«عزمِ درست از دوراندیشی است، عزمِ استوار از دوراندیشی است.»

5- آگاهی از نقطه ی آغاز

قال الجواد علیه السلام: (مَن لَم یَعرِفِ المَوارِدَ أعْیَتهُ المَصادِرُ.) (8)
«هر کس نداند کاری را از کج آغاز کند، از به سرانجام رساندن آن درماند.»

6- مشورت و رایزنی

قال علی علیه السلام: (إذا عزمت فاستَشِر.) (9)
«هرگاه تصمیم به کاری گرفتی، مشورت کن.»

7- توکّل و توسل و تکیه بر منابع معنوی همچون ذکر و دعا و طلب خیر از خدا

قال الصادق علیه السلام: (إذا عَزَمَت عَلَی السَّفَرِ أو حاجَةٍ مَهِمَّةٍ فَأکثِر مِنَ الدُّعاءِ وَ‌ الاستخارَهِ...) (10)
«هرگاه تصمیم به سفر یا کار مهمی گرفتی، بسیار دعا کن و از خدا طلب خیر نما.»

8- فائده مندی

قال علی علیه السلام: (لا تَعزِم عَلَی مَا لَم تَستَبِنِ الرُّشدَ فیه.) (11)
«بر آنچه رشد و صحّت (فائده) آن را نمی دانی، تصمیم مگیر.»

9- عاقبت اندیشی.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می فرمایند: (اذا همَمْتَ بِأمر فَتَدَبَّر عاقِبَتَه.) (12)
«چون همت بر کاری کردی، در عاقبتش تدبر کن...»

10- توجه به تأثیر و نقش منابع مالی و مصرف ثروت

امام حسین علیه السلام می فرمایند: ثروت و دارایی تو اگر از آن تو و اهداف تو نباشد تو از آن باقی مگذار که از تو خیری باقی نگذارد و از آن استفاده کن و بخور قبل از آنکه ثروت تو را بخورد. (13)

* چند راهکار برای تمرین و پرورش مهارت تصمیم گیری (به شکل کارگاهی و عملیاتی)

1) سنجش و تحلیل مزایا و معایب تصمیم گیری (موازنه)

یکی از تمرین های مهارت تصمیم گیری روش تحلیل مزایا و معایب و موازنه و سنجش آنهاست، چرا که هر تصمیمی مجموعه ای از پیامدهای مثبت و منفی و سود و زیانهایی را به همراه دارد، معمولاً تصمیم ها دارای آمیزه ای از هر دو پیامد است و در بسیاری از اوقات عدم تحلیل صحیح و یا تمرکز بر یک پیامد منفی، و یا پیامد مثبت فقط و ندیدن سایر پیامدها ما را به تصمیم گیری غلط و یا غیر واقعی و یا عدم تصمیم گیری سوق می دهد. تحلیل سود و زیان، سهولت در تصمیم گیری و فائق آمدن بر شرایط بسیار سخت و جان فرسای بلاتکلیفی را فراهم می سازد. برای عملی نمودن و تمرین این روش دو طریق پیشنهاد می شود:
1- الف) ثبت موضوع و عنوان تصمیم گیری، مثلاً انتخاب فلان رشته تحصیلی
ب - تنظیم و تکمیل جدول سود و زیان به شکل زیر:
ب – تنظیم و تکمیل جدول سود و زیان به شکل زیر:

مزایای این تصمیم	معایب این تصمیم
1- 2- 3- 4- 5-	1- 2- 3- 4- 5-

ج - نمره دادن از 0 تا 10 به موارد سود و زیان.
اگر مزیت یا عیب مورد نظر کاملاً برایتان مهم بودند که 10 و اگر اصلاً برایتان مهم نبود، نمره صفر به آن بدهید. نمرات مختلف بین صفر و ده نشان دهنده درجات مختلف اهمیت آن عامل است و سپس تصمیم گیری بر اساس جمع بندی و سنجش نمره، مزایا و معایب.
کاملاً مهم است اصلاً مهم نیست
2- استفاده از برگه راهنمای تصمیم گیری
الف) همه ی راه حل های امکانپذیر را برای مسئله ای که در نظر دارید، بنویسید.
1-...........................
2-...........................
3-...........................
4-...........................
ب) اطلاعات لازم را در مورد موضوع تصمیم گیری خود جمع آوری کنید. (این اطلاعات شامل ارزش های فردی خود، اهدافتان، ارزش های اجتماعی و... است.)
ج) مزایا و معایب هر کدام از انتخاب های خود را بنویسید. مثلاً:
و همین طور مابقی راه حل ها.
د) مرحله تصمیم گیری؛ هر راه حلی که از مزایای بیشتری برخوردار بوده و معایب آن در حداقل باشد در آن شرایط زمانی و مکانی، بهترین راه حل موجود است.

2) پیش بینی نتایج تصمیم

یکی از شیوه های خوب برای تقویت مهارت تصمیم گیری و اطمینان از صحت آن تمرین پیش بینی نتایج و پیامدهای هر تصمیم می باشد، هر قدر پیش بینی نتایج بهتر، بیشتر و واقعی تر باشد توانایی شما در تصمیم گیری نیز افزایش پیدا می کند. از این طریق شما قبل از اقدام با نتایج مثبت یا منفی احتمالی تصمیم های خود آشنا خواهید شد و قدرت پیش بینی و تقویت نتایج مثبت و کنترل پیامدهای منفی آن را خواهید داشت. شما برای تمرین می توانید موضوع تصمیم خود را در بالای یک صفحه سفید بنویسید و پیامدهای مثبت و منفی آنرا در دو ستون شماره کنید - مثلاً - آیا ثبت نام برای ورود به رشته دکترا انجام دهم، آیا فلان شغل را انتخاب کنم؟...
اگر امکان پذیر باشد این کار را به صورت گروهی و با استفاده از روش بارش فکری به انجام برسانید.
● چند داستان در موضوع تصمیم گیری

1- کوچک دیدن بزرگ

شریک بن عبدالله نخعی از فقهای معروف قرن دوم هجری، به علم و تقوا معروف بود. مهدی بن منصور خلیفه ی عباسی علاقه ی فراوان داشت که منصب قضا را به او واگذار کند ولی شریک بن عبدالله برای آن که خود را از دستگاه ظلم دور نگه دارد زیر این بار نمی رفت. نیز خلیفه علاقه مند بود که شریک را معلم خصوصی فرزندان خود قرار دهد تا به آنها علم حدیث بیاموزد. شریک این کار را نیز قبول نکرد و به همان زندگی آزاد و فقیرانه ای که داشت قانع بود. روزی خلیفه او را طلبید و به او گفت: «باید امروز یکی از این سه کار را قبول کنی: یا عهده دار منصب قضا بشوی، یا کار تعلیم و تربیت فرزندان مرا قبول کنی یا آن که همین امروز ناهار با ما باشی و بر سر سفره ی ما بنشینی».
شریک با خود فکری کرد و گفت: حالا که اجبار و اضطرار است، البته از این سه کار، سومی بر من آسان تر است. خلیفه ضمناً به مدیر مطبخ دستور داد که امروز لذیذترین غذاها را برای شریک تهیه کن. غذاهای رنگارنگ از مغز استخوان آمیخته به نبات و عسل تهیه کردند و سر سفره آوردند.
شریک که تا آن وقت همچو غذایی نخورده و ندیده بود، با اشتهای کامل خورد. خوانسالار آهسته بیخ گوش خلیفه گفت: به خدا قسم که دیگر این مرد روی رستگاری نخواهد دید.
طولی نکشید که دیدند شریک هم عهده دار تعلیم فرزندان خلیفه شده و هم منصب قضا را قبول کرده و برایش از بیت المال مقرّری نیز معین شد.
روزی با متصدّی پرداخت حقوق، حرفش شد؛ متصدّی به او گفت: تو که گندم به ما نفروخته ای که این قدر سماجت می کنی! شریک گفت: چیزی از گندم بهتر به شما فروخته ام؛ من دین خود را فروخته ام. (14)
در این تصمیم گیری با وجود آنکه فرد مورد نظر از دانشمندان است، امّا چون تحلیل عقلی صحیحی از بازتاب های لقمه ی حرام ندارد، در ظاهر آسانترین گزینه را انتخاب می نماید، در حالی که این گزینه خطرناکترین و بدترین مورد است، از اینرو به نظر می رسد لازم است در انتخاب ها، بسیار دقّت شود.

2- یک توصیه اکید برای تصمیم گیری صحیح

روزی مردی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم شرفیاب شد و با اصرار بسیار از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اندرزی خواست؛ حضرت به او فرمود:
«اگر بگویم به کار می بندی؟» - «بلی، یا رسول الله.»
«اگر بگویم به کار می بندی؟» - «بلی، یا رسول الله.»
«اگر بگویم به کار می بندی؟» - «بلی، یا رسول الله.»
رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم پس از اینکه سه بار از او قول گرفت و او را متوجه اهمیت مطلبی که می خواهد بگوید کرد، به او فرمود: «هرگاه تصمیم به کاری گرفتی، اول در اثر و نتیجه و عاقبت آن کار فکر کن و بیندیش؛ اگر دیدی نتیجه و عاقبتش صحیح است، آن را دنبال کن و اگر عاقبتش گمراهی و تباهی است از تصمیم خود صرفنظر کن.» (15)

پی نوشت ها :

1. چهل حدیث امام / ص 7
2. چهل حدیث امام / ص 8
3. مستدرک الوسائل / ج 13 / ص 294
4. غررالحکم / ح 10135-2808
5. غررالحکم / ح 10143
6. غررالحکم / ص 51
7. همان / ص 476
8. بحارالانوار / ج 68 / ص 340
9. غررالحکم / ص 441
10. وسائل الشیعه / ج 8 / ص 70
11. غررالحکم / ص 476.
12. بحارالانوار / ج 68 ص 342
13. بحارالانوار / ج 68 ص 357
14. داستان راستان شهید مطهری ره / ج 1 / ص 98
15. داستان راستان شهید مطهری ره / ج 1 / ص 236

منبع مقاله :
نیلی پور، مهدی؛ (1390)، مهارت های زندگی، نشر اصفهان: مرغ سلیمان، چاپ دوم