بند بهمن ، اثر باستانی است که چند کیلومتری غرب شهر کوار روی رودخانه قره آغاج زده شده است. بنابر اظهار نظر متخصصان ، این سد در دوره ی هخامنشی احداث شده و هم چنین در طول 25 سده سرفراز ایستاده و کشتگران و کشاورزان کواری رهین منت آنند. درازی این سد 126 متر، پنای آن 4 متر و ارتفاع آن به طور متوسط 5 متر می باشد.
در اقلیم پارس در مورد آن آمده است :
« بند بهمن در دوران ساسانیان بر روی رودخانه ی قره آغاج ساخته شده و درازای آن 126 متر و ضخامت آن در بالای آن مختصری کمتر از 4 متر است و چند سال پیش مالکین خفر آن را به نحو صحیح و اساسی تعمیر کرده اند و اکنون علاوه بر جنبه ی تاریخی از نظر موقعیت طبیعی محل بسیار زیبا و دیدنی است.
نخستین کسی که از بند بهمن در منابع موجود بحث کرده بناکتی است که در سال 717 ه . ق . کتاب خود را نوشته و در مورد آثار بهمن بن اسفندیار چنین می نویسد :
« …. و از آثار او در فارس بند بهمن در کوار است…» (بناکتی،1348، ص 39)
پس از وی حمداله مستوفی در سال 740 ه. ق . می نویسد :
« … آبش از زکان ، بهمن بن در اسفندیار بر آب آن سدی بسته ..» (مستوفی، 1362،ص 119)
درباره ی سازنده ی آن ، مجدالدین محمد حسینی مشهور به مجدی در سال 1004 ه . ق . (مجدی،1362،ص 792) و حاج زین العابدین شیروانی در سال 1242 ه . ق . (افست، بی تا، گفتاردوم ، ص 262) نیز آن را تکرار کرده است. البته در منابع دوره ی معاصر نیز مطالبی آمد ولی کمتر درباره سازنده ی آن بحث شده است.
اما قدیمی ترین مأخذی که بند بهمن را از لحاظ آثار باستانی بررسی می کند آثار عجم فرصت الدوله شیرازی است که در مورد آن می نویسد :
« دیگر از جمله آثار قدیم در فارس بندبهمن است که در بلوک کوار واقع است… بالجمله از خود کوار تا بندبهمن یک فرسنگ است. آن بند در سمت غربی کوار واقع شده و آن را بهمن پسر اسفندیار بر روی کمر کوهی بسته از سنگ و گچ. طول آن بند 25 ذرع است. تقریباً یعنی از آنجا که در نقشه علامت(ط) می باشد تا (ط) دیگر و عرض آن سه ذرع و نیم است یعنی از آنجا علامت (ع) است تا (ع) دیگر» .
و ارتفاع بند از کف رودخانه تا بالا به تفاوت است و به واسطه ی مرمت هایی که به مرور و دهور ایام شده است پستی و بلندی پیدا نموده است چنانکه بعضی از جاها پنج ذرع و بعضی از جاها چهار ذرع ، بعضی جاها کمتر ، بعضی جاها بیشتر و اکثر از بدنه ی بند خراب شده و شکاف پیدا نموده است به طوری که آب از آن ها مترشح و به رودخانه می ریزد اما عمق رودخانه یعنی از سطح آب تا زمین رودخانه در حوالی آن بند تخمیناً یک ذرع می باشد ولی قدری که دورتر رفت آب منبسط و پهن می شود و در وسط این بند خلاب است. (خلاب به اصطلاح چاه مانندی است که در ته آن از دو طرف در دارد که همیشه آن دو در مسدود است. هرگاه بخواهند آب پشت بند خلع کنند که تمام آب رودخانه برود آن درها را می گشایند تا زمانی که مقصود حاصل شود. آن گاه باز مسدود می نمایند…..) از پشت بند بهمن دو جدول بریده اند که آب از آن دو جدول به بلوک کوار می رود و به آن زراعت می نمایند و آن دو جدول یکی قدیم است و دیگر حادث که در نقشه نوشته شده است.» (فرصت شیرازی، 1354 ه . ق . صص 17-16)
همانطور که فرصت شیرازی ذکر کرده است این سد چندین مرتبه تعمیر و مرمت شده است اما در آثار نوشتاری کمتر تعمیرات آن ثبت شده است. تنها در دو شماره ی روزنامه ایران در سال 1299 ه. ق. از یک مرتبه تعمیر چنین بحث کرده اند :
« چون این اوقات بند بهمنی کوار را تعمیر کرده اند به تاریخ بیست و دویم ذیحجه، نواب والاجلال الدوله حکمران فارس و جناب صاحبدیوان به سرکشی بند مذکور رفته و قوام الملک در شهر مشغول رسیدگی به امور حکومتی است.» (ایران، شماره 472، دوشنبه 6 محرم 1299، ص 2)
سپس در شماره ی بعدی می افزاید :
« نواب والا جلال الدوله حکمران فارس و جناب صاحبدیوان که به سرکشی بند کوار رفته بودند از قرار مذکور روز بیست و ششم ذیحجه به شهر شیراز معاودت نموده مشغول مهام مملکتی و تهیه عزاداری شده اند. »
آخرین مرتبه ای که در پیش از انقلاب بند بهمن تعمیر شده در سال 1326 خ . بوده است.
بند بهمن برای بالا بردن سطح آب و انحراف جریان آن از طریق کانالی به دشت کوار برپا شده است.درازای بند 130 متر است و ارتفاع آن در مرتفع ترین نقطه به 9 متر می رسد.مصالح مورد استفاده در بنا،قطعات سنگ طبیعی کوهستان و ملات ساروج است.بند در محلی بنا شده که دو رشته کوه به هم نزدیک می شود؛بصورتی که بخشی از بند بر بدنه سنگی کوه و بخش دیگر آن بر بستر سنگی رودخانه قرار گرفته و همین امر موجب استحکام و ماندگاری آن در طی دو هزار سال گذشته شده است. مجرایی که آب سد را به دشت کوار منتقل می کند،در گوشه شرقی سد و در بدنه سنگی کوه ساخته شده است.این آب بعد از تامین آب کارخانه قند،وارد دشت کوار شده و مورد استفاده حدود 20 روستا قرار می گیرد.
در سال های اولیه بعد از انقلاب ، جهادسازندگی رویه ی تاج سد را با میلگرد و سیمان پوشاند. اما در اثر فرسایش آب در حال حاضر سیمان رویه ساییده شده و میلگردها نمودار گشته است، ضمن این که دقت نشده که میلگرد در مسیر آب اکسید می شود و از بین می رود.
بند بهمن از لحاظ فنی بسیار با دقت ساخته شده است؛ بدین صورت که انتخاب محل آن دو طرف به کوه متصل می باشد و ضمناً حوضچه ی آرامش آن طبیعی است و دست ساز نیست.
در مورد سازنده ی بند بهمن اطلاع مستندی وجود ندارد اما با توجه به این که واژه ی بهمن روی آن است ، بایستی راز آن را از لابلای متن های تاریخی به دست آورد.
همانطور که پیشتر گفتیم ، نخستین مرتبه بناکتی ، در سالل 721 ه . ق سازنده ی آن را بهمن بن اسفندیار ذکر می کند و از آن به بعد سایر جغرافی دانان آن را تکرار کرده اند.
همانطور که می دانیم بهمن جزو پادشاهان اساطیری ایران می باشد و با توجه به تطبیق اخیر این پادشاهان با پادشاهان واقعی ایران ، بنابر نظر صاحب نظران ، بهمن بایستی همان اردشیر دراز دست باشد. برای این موضوع به این مطلب توجه کنید:
« کی بهمن ، پسر اسفندیار بود و مادرش را نام اسنور(استوریا) بود از فرزندان طالوت الملک ، و نام او اردشیر بود ، کی اردشیر دراز اَنگُل خواندندی ، او را به بهمن معروف است و او را دراز دست نیز گویند : سبب آنک بر پای ایستاده و دست فروگذاشتی از زانو بند بگذشتی». (مجمع القصص، 1317، ص 30)
همانطور که می دانیم تطبیق نام پادشاهان اساطیری با پادشاهان واقعی کاری است که تا کنون پژوهشگران انجام نداده اند ، اما صراحت مطلب بالا مشکل را حل می کند. بدین صورت در مطلب فوق مشخص است که بهمن بن اسفندیار همان اردشیر درازدست و یا به عبارت دیگر اردشیر اول ، پسر خشایار ، پنجمین پادشاه هخامنشی است که در سال 464 پیش از میلاد به پادشاهی رسید و تا 424 ق. م . پادشاهی کرد.
بدین ترتیب بانی و سازنده ی بند بهمن ، اردشیر اول هخامنشی است و این سد در فاصله سال های 425/424 تا 465/464 ق. م . ساخته شده است. بنابراین حداکثر عمر بند بهمن تا این زمان 2470 سال و حداقل عمر آن 2430 سال می باشد.
این بند تمامی دشت کوار را از دوراهی جهرم تا حاشیه ی رودخانه قره آقاج که در 500 متری جنوب شهر کوار عبور می کند، مشروب می سازد.
