بررسی ناهمخوانی آیات طبّی با علوم پزشکی

درآمد

قرآن وحی الهی است (شوری/ 7)؛ نه مکتوب بشری، از این رو نه تحریف می پذیرد (فصلت/ 42)، نه اختلاف و تناقض مطالب را بر می تابد (زمر/ 28). قرآن متناقض نمی تواند ادعای جهانی و جاودانگی نماید. تحدّی (به مبارزه طلبیدن) (بقره/ 23)، معارف بلند و اعجازها (بلاغی، فصاحتی، ادبی، علمی و...) نشان می دهد که تفکر بشری در تدوین و تنظیم آن دخالت نداشته است و تناقضی بین آیات نیست، اما برخی با گزینش ظاهرگرایانه بعضی آیات و مراجعه نکردن به آیات دیگر و تفاسیر و احادیث، تناقض قرآن با علوم پزشکی یا تناقض بین آیات را برداشت می کنند.

1 ـ تناقض نمایی آیات آفرینش انسان

انسان از چه ماده ای آفریده شده است؟آیات قرآن 6 ماده را مطرح کرده اند: 1ـ خون (علق/201) 2ـ آب (فرقان/45؛ نور/40؛ انبیاء/30) 3ـ گل پخته (حجر/26) 4ـ خاک (روم/11ـ20؛ آل عمران/59) 5 ـ زمین (هود/61) 6ـ یک قطره از آب غلیظ (نحل/4؛ قیامت/37).

حال این پرسش مطرح می شود که این تناقض ها را چگونه می توان توجیه کرد؟[1]

بررسی و نقد

الف) آفرینش انسان از خاک

قرآن در بعضی از آیات «آفرینش حضرت آدم» و در بعضی دیگر «خلقت تمام بشر» را از خاک می داند. برای مثال می فرماید: وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِینٍ(سجده/ 6)؛ «آفرینش انسان را از گل آغاز کرد».خداوند در آیه 59 سوره آل عمران به آفرینش حضرت آدم اشاره دارد (طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، 16، 374)؛ نه همه انسان ها، اما در آیات دیگر خلقت تمام انسان ها را از خاک می داند: وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن سُلاَلَه مِن طِینٍ (مومنون/ 12؛ حج/ 5؛ غافر/ 67)؛ «و به یقین انسان را از چکیده ای از گل آفریدیم». از آفرینش انسان در بعضی از آیات با «تراب» إِنَّا خَلَقْنَاکم مِن تُرَابٍ، (حج/ 5؛ غافر/ 67)، «طین» (سجده/ 6) و «صلصال» (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ (حجر/ 26)؛ «و به یقین انسان را از گِل خشکیده ای که از گِل سیاهِ (بدبوی مانده) شکل یافته گرفته شده بود، آفریدیم» و «ارض» هُوَ أَنشَأَکم مِنَ الْأَرْضِ(هود/ 61)؛ «خداوند شما را از زمین آفریده است» یاد شده است. این اختلاف ظاهری موجب تناقض پنداری می شود، اما با بررسی واژه ها درمی یابیم آیات تناقضی ندارند.

1.«طین» به معنی «خاک آمیخته با آب، یا خاک مرطوب» است. از آیه إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِن طِینٍ لاَّزِبٍ (صافات/ 11)؛ «ما آن ها را از گل چسبنده آفریدیم»، استفاده می شود که «طین» آمیخته ای از آب و گل است که حالت چسبندگی دارد (مصطفوی، حسن، التحقیق، ذیل واژه «طین»). این واژه در قرآن 8 مرتبه و به صورت نکره درباره خلقت انسان آمده و به معنای گل مخصوص است.

2.«تراب» به معنی خاک است و به معنای «مسکنه و خضوع» هم آمده است. «ترب الرجل» یعنی فقیر گشت (از شدت فقر خاک نشین شد). قرآن 6 بار از تراب به صورت نکره برای خلقت انسان استفاده کرده است (مصطفوی، همان، راغب اصفهانی، مفردات؛ ابن منظور، لسان العرب؛ قرشی، قاموس قرآن، ذیل ماده طین و تراب).

3.واژه صلصال به معنای گل خشک و گل خالص آمیخته به خاک است که چون خشک شود (در وقت دست زدن)، صدا می دهد (العین، و قاموس قرآن، ذیل واژه صلصل) و چهار مرتبه در قرآن (حجر/ 26، 27، 33؛ رحمن/ 14) آمده است.

4.«ارض» چهارصد و شصت و یک بار در قرآن تکرار شده و همیشه به صورت مفرد به کار رفته است و به معانی کره خاکی، قطعه ای از زمین، و پهنای زمین آمده است (مصطفوی، همان، ذیل واژه ارض).

5.«صلصال» با «حماء» (گل سیاه و بدبو) (العین، ذیل واژه حماء) فرق دارد. «حماء» نیز با «تراب» فرق دارد، هر چند تمام موارد ذکر شده، در جوهر اصلی آن (تراب) ریشه دارد و حالت ها و مراحل یاد شده هر کدام از «تراب» منشأ می گیرد (معرفت، محمد هادی، شبهات و ردود، 249). «قرآن در آیات متعدد از خلقت انسان نقل می کند: انسان از صلصال ـ مثل فخّار ـ (گل خشکیده همچون سفال) خلق شده است یا از خاک خلق شده است که این جا اشاره می کند به خلقت آدم، مستقیم یا غیرمستقیم (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2، 249 به بعد).

سخن در این است که خلقت بشر بعد از آن حضرت، چگونه بود؟ مفسران (هر چند بعضی این گونه توجیه می کنند که آیات در بیان واسطه هاست، یعنی انسان ها با واسطه آدم از خاک آفریده شدند (مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، 330).) با کمک دانش جدید دریافته اند که ریشه ساختمانی وجود انسان، از خاک است. تحقیقات نشان داده است اگر جسم انسان به اصل خود برگردانده شود، شباهت زیادی به یک معدن کوچک خواهد داشت که از ترکیب حدود بیست و دو عنصر تشکیل شده است.

نگاه زیست شناسانه نقش عناصر خاک در ایجاد و بقای انسان را انکار ناپذیر می داند. عناصر موجود در خاک از راه مواد غذایی، با منشأ نباتی یا حیوانی یا محلول در آبی که از منابع زیر زمینی یا جاری به دست می آید، به بدن انسان راه می یابد. برای مثال: نیتروژن (N) همراه کربن، اکسیژن و هیدروژن عناصر اصلی تشکیل دهنده پروتئین ها، آنزیم ها و هورمون ها در بدن می باشند. نیتروژن مشخصه میزان پروتئین است و هر گرم نیتروژن معادل 25/6 گرم پروتئین در بدن به حساب می آید. نیتروژن در هوا فراوان است و بعضی گیاهان توان انتقال آن به خاک را دارند؛ اما انسان سالم نیتروژن مورد نیاز را از راه غذا و از منشاء خاک به دست می آورد.

سدیم (Na) یون مثبت (ca cion) که عامل اصلی باقی ماندن مایعات در داخل عروق است، ورودی آن بیشتر از راه غذا و نمک معدنی است و منیزیم (Mg) بیشتر از نصف آن در استخوان متمرکز است. منابع آن تغذیه ای و بیشتر سبزیجات، غلات و گوشت است و آهن (Fe) نقش اساسی در خون سازی، رشد، ایمنی و عملکرد عصبی دارد که از منابع حیوانی مثل گوشت و جگر، و گیاهی مثل حبوبات و بعضی سبزی ها به دست می آید.

پس روشن می شود که بدن همه موجودات از خاک است؛ یا اصل وجود آن ها مستقیم از خاک آفریده شد، مثل آدم یا با واسطه مواد غذایی، از خاک خلق شده اند.

ب) آفرینش انسان از آب

یکی از مطالب شگفت انگیز قرآن این است که آفرینش موجودات زنده، حتی انسان، را از «آب» می داند.

1.آفرینش از آب به صورت مطلق، مانند: «وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کلَّ شَیءٍ حَی (انبیاء/ 30؛ نور/45)؛ «و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم».

2.آفرینش انسان از آب، مانند: «وَهُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً (فرقان/ 54)؛ «و اوست کسی که از آب بشری آفرید و او را نسبی و دامادی قرار داد».

3.آفرینش از آب با ویژگی مخصوص مانند: «مِن سُلاَلَه مِن مَاءٍ مَهِینٍ (سجده/8؛ مرسلات/20)؛ «از چکیده آب پست»، «خُلِقَ مِن مَاءٍ دَافِقٍ (طارق/ 6)؛ «از آب جهنده آفریده شد».

دیدگاه دانشمندان

درباره خلقت انسان از آب، دو دیدگاه میان دانشمندان هست.

دیدگاه اوّل: منظور این است که آب بیشترین ماده تشکیل دهنده بدن انسان است، حتی حیات همه موجودات زنده ـ گیاهان و حیوانات ـ به آب بستگی دارد. اکسیژن (O) و هیدروژن (H) به صورت آب در بدن، نقش اساسی در حفظ حیات انسان دارند. میزان آب تمام بدن (total body water-TBW) در سنین مختلف متفاوت است. پیش از تولد و در حدود ماه چهارم جنین، حدود 90٪ و در زمان تولد حدود 80٪ وزن، آب است. این مقدار به مرور تا دوازده سالگی به حدود وزن بدن و در سنین بالاتر به حدود 60٪ در مردان و 55٪ در زنان می رسد.

آب نقش اساسی در توزیع نیازهای بدن و دفع مواد زائد و سمی از مسیر خون و ادرار دارد و کاهش سریع آن (بیش از معادل 10٪ وزن) بسیار خطرناک و در صورت جبران نشدن سریع، مرگ آور یا دست کم بسیار آسیب رسان می باشد.

در شرایط معمولی کل مواد مورد نیاز بدن از راه خون به سلول های بدن می رسد. حدود 60٪ حجم خون را پلاسما تشکیل می دهد که بیشترش از آب تشکیل شده است. در صورت بروز کم آبی، حرکت گلبول های قرمز و مواد غذایی مختل می گردد، لذا وابستگی حیات کلّیه موجودات از جمله انسان به آب، قطعی است.

دیدگاه دوم: مقصود این است که انسان از منی و نطفه آفریده شده است. شاهد این دیدگاه دو آیه فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً (فرقان/54)؛ «او را نسبی و دامادی قرار داد» و ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلاَلَه مِن مَاءٍ مَهِینٍ (سجده/ 8) است. «جعل» در این جا به معنی آفرینش و «نسل» به معنای فرزندان و نوه ها در تمام مراحل است و «سلاله» در اصل به معنی عصاره و فشرده خالص هر چیز است و منظور از آن در این جا نطفه آدمی است که در حقیقت عصاره کل وجود او می باشد (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 17، 126؛ دکتر بوکائی، مقایسه ای بین تورات، انجیل، قرآن و علم، ص 25؛ رضایی محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2، 445 ـ 437).

دیدگاه سوم: اصل آفرینش موجودات زنده از آب است، یعنی نخستین تک سلولی ها در آب به وجود آمد (رضایی اصفهانی، محمد علی، همان، 2، 437 به بعد).

نتیجه: ممکن است برخی آیات، با دیدگاه اوّل مطابقت داشته و از نظر علمی نیز مورد تأیید باشد و برخی دیگر با دیدگاه دوم مطابقت دارد، با این که در مورد همه آیات نمی توان ادعا کرد.

ج) نطفه؛ منشاء پیدایش انسان

قرآن در تبیین مراحل آفرینش انسان، نطفه را از عوامل خلقت می داند. برای آشنایی با نطفه لازم است به تفسیر و لغت مراجعه کنیم و دست آورد آن ها را با علم تجربی تطبیق دهیم.

1.نطفه در لغت و اصطلاح

نطفه در لغت: نطفه از نطف، به معنای چکیدن همراه با صاف شدن و کم کم بودن می باشد. راغب در مفردات، نطفه را آب صاف شده و آب کم می داند و می نویسد: «النطفه الماء الصافی والقلیل»، (مفردات راغب اصفهانی، ذیل واژه نطف)؛ اما نویسنده اقرب الموارد معتقد است: «نطفه چه کم باشد، چه زیاد، نطفه نامیده می شود» (اقرب الموارد، ذیل واژه نطف).

ابن منظور علاوه بر بیان موارد فوق، نطفه را به قطره آب تشبیه می کند: «و عرب برای شبی که در آن قطره قطره باران ببارد، «لیله نطوف» می گوید» (ابن منظور، لسان العرب، همان، ذیل ماده نطف).

مرحوم طبرسی می گوید:«نطفه به معنای آب کم از مذکر یا مونث است و هر آب صاف را نطفه می گویند» (طبرسی، مجمع البیان، ذیل حج/ 5).علامه طباطبایی آن را آب کم معنا می کند و کاربردش را بیشتر در جنس نر می داند (طباطبایی، محمد حسین، همان، 20، 209). آیت الله معرفت نیز آن را شامل مرد، زن و مخلوط آن دو می داند. (معرفت، محمد هادی، التمهید، 6، 81). از سوی دیگر نطفه در قرآن، شامل زن و مرد می شود: خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَه (نحل/ 4) و (فاطر/ 11).

اگر نطفه به معنای آب کم باشد؛ مقصود این است که انسان از آب کم آفریده شده و این گویای اعجاز و قدرت الهی است. اگر به معنای آب صاف شده باشد، یعنی نطفه، چکیده و صاف شده وجود انسان است. مؤید این نظریه نکره بودن نطفه در قرآن (یازده مرتبه) است و نشان از صاف شده و چکیده بدن دارد. روایتی از معصوم علیه السلام به این صورت نقل شده است: «خلقه من قطره من ماء منتن فیکون خصیماً متکلماً بلیغاً»؛ (الحویزی، نورالثقلین، 3، 39؛ مجلسی، بحارالانوار، 57، 375) «خداوند انسان را از قطره آب بدبو آفرید و سرانجام سخنگوی بلیغی شد». نطفه در اصطلاح: عبارت است از آن چه از مردان یا زنان برای لقاح و تشکیل جنین خارج می شود و در مردان منی (شامل میلیون ها اسپرماتوزئیدها) و در زنان تخمک (اوول) نامیده می شود (رضایی اصفهانی، محمد علی، همان، 2، 469).

2.نطفه در نگاه علم

نطفه ترکیبی از نطفه مرد (اسپرم)، با نطفه زن (اوول) است. اسپرم ها، کرمک هایی بسیار کوچک و ذره بینی اند و در هر مرتبه انزال 2 تا پانصد میلیون اسپرم وجود دارد (پاک نژاد، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، 1، 241).

نطفه زن الکتریسیته مثبت و نطفه مرد الکتریسیته منفی دارد، لذا به سوی هم کشیده می شوند، اما هنگامی که اسپرم وارد تخمک شد، بار الکتریکی آن را منفی می کند. به همین دلیل اسپرم های بی شمار دیگر که در اطراف آن وجود دارند، از آن رانده می شوند. بعضی گفته اند با ورود اسپرم ماده شیمیایی مخصوصی ترشح می شود که اسپرم های دیگر را می راند (مکارم شیرازی، ناصر، همان، 25، 334).

زمانی که اسپرم ها در مهبل زن ریخته می شود، در یک مسابقه به طرف سوراخ ریز مهبل می روند. تعدادی از آن ها از سوراخ می گذرند، طول رحم را طی می کنند و به لوله های رحم که ده تا چهارده سانتی متر طول دارد، می رسند. آنها با سرعت 11 میلی متر در ساعت حرکت می کنند. از طرفی یک تخمک از جداره تخمدان زن جدا می شود و به وسیله دهانه لوله رحم که خاصیت مکنده دارد، بلعیده می شود. در لوله های رحم کرک های بسیار ملایم و ظریفی وجود دارند که سرشان به سوی رحم تمایل دارد. تا تخمک بین آن ها قرار می گیرد، به کمک ترشحات داخلی، لوله او را به سوی رحم می راند.

ناگهان تخمک و اسپرم ها به هم می رسند و هزاران کرمک (اسپرم) به وصال رسیده، تخمک را در بر می گیرند. این حالت بیشتر شبیه به جنگ و مسابقه است (پاک نژاد، همان، 1، 243).

سلول های جنسی انسان شامل چهل و هشت عدد کروموزم می باشد که هر کدام از ذرات متعددی به نام ژن ترکیب یافته اند. این ژن ها نقش مهمی در ساختمان سلول زنده دارند و بعضی از این ذرات بسیار ریز حاصل حالات و صفات پدر و مادر است (شیرازی، گذشته و آینده جهان، 57).

3.نطفه در قرآن

واژه نطفه با الف و لام یک مرتبه ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَه (مومنون/ 14) و بدون الف و لام یازده مرتبه در قرآن آمده است. از این موارد بعضی به مطلق نطفه، برخی به مخلوط نطفه زن و مرد و تعدادی هم به منی اشاره دارند.

الف: مطلق نطفه: «خَلَقَ الْإِنسَانَ مِن نُّطْفَه فَإِذَا هُوَ خَصِیمٌ مُّبِینٌ؛ (نحل/ 4) «انسان را از نطفه ای آفرید، آن گاه ستیزه جویی آشکار است». (سوره ی حج/ 5. به همین مضمون: غافر/ 67؛ کهف/ 37؛ فاطر/ 11).

آیه فوق گویای آن است که جنس انسان از نطفه است. طبیعتاً انسان از مرد یا زن تنها خلق نشده، بلکه از مجموع نطفه زن و مرد به وجود آمده است. (مومنون/ 14 ـ 13 و عبس/ 19).

ب. نطفه از جنس منی: مِن نُطْفَه إِذَا تُمْنَی؛ (نجم/ 46)؛ «از آب اندک سیال هنگامی که ریخته می شود».

با توجه به این که منی در لغت «ماء الرجل» معنا شده است، آیه بالا نیز نطفه را از جنس منی می داند، می توان آن را قرینه نطفه به حساب آورد که نطفه در این آیه، منی مرد است (من علم طب القرآنی، 37).

ج. نطفه مخلوط: إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُطْفَه أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ (انسان/ 2)؛ «ما انسان را از نطفه ای آمیخته آفریدیم».مَشَج، مِشَج، مشیج، امشاج به معنای آمیخته و درهم آمده است و نطفه امشاج یعنی آب مرد آمیخته به آب زن و خون آن است (سیاح، احمد، المنجد، ذیل ماده مشج).

مفسران درباره این آیه احتمال های مختلفی ذکر کرده اند. ما چند احتمال را یادآوری می کنیم.

الف) آیت الله مکارم شیرازی درباره (نطفه امشاج) چهار احتمال را مطرح می کند.

1.ترکیب نطفه مرد (اسپرم) و نطفه زن (اوول): احادیث زیادی در این باره نقل شده است؛

2.استعدادهای مختلف در نطفه از نظر عامل وراثت؛

3.اختلاط مواد مختلف ترکیبی نطفه؛

4.اختلاط همه این ها با هم.

ایشان احتمال چهارم را مناسب و جامع می داند.

ب) علامه طباطبایی بعد از بیان معنای لغوی نطفه، می فرماید:

«وصف امشاج (مخلوط) برای نطفه یا به اعتبار اجزاء نطفه است که مختلف است یا به اعتبار اختلاط آب مرد و زن است و ابتلاء (که در آیه آمده: «نبتلیه») به معنی تبدیل حالات چیزی از حالی به حالی و از صورتی به صورتی است، مثل تغییر حالت طلا در کوره و مقصود از ابتلاء خداوند به خلقت انسان از نطفه، همان است که در آیات دیگر بیان شده که نطفه را علقه و علقه را مضغه و... می کند» (طباطبایی، محمد حسین، همان، 20، 209 و ر.ک. به: پاک نژاد، رضا، همان، 1، 244).

نتیجه: صاحب نظران (سحابی، یدالله، خلقت انسان، 147؛ رضایی، محمد علی، همان، 481؛ زمانی، مصطفی، پیشگویی های علمی قرآن، 117) معتقدند: امشاج به معنای مخلوط شدن نطفه مرد و زن است و طبیعتاً به دلیل این آمیختگی، صفات پدر و مادر ـ که به واسطه چهل و شش عامل وراثت و هر عامل بین ده هزار تا صد هزار نشانه و اطلاعات مخصوص، عناصر متراکم، آمیختگی رنگ های نطفه، و... که تمام این احتمال ها جامع و مناسب است، چون همه آن ها در نطفه جمع شده است.

د: آفرینش انسان از منی

بعضی دیگر از آیات قرآن منشاء آفرینش انسان را «منی» می دانند، مانند:«وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَینِ الذَّکرَ وَالْأُنثَی * مِن نُطْفَه إِذَا تُمْنَی (نجم/46ـ45؛ واقعه/ 59 ـ 58 و قیامت/ 37)؛ «و این که او دو جفت نر و ماده آفرید؛ از آب اندک سیال هنگامی که ریخته می شود».

1.منی در لغت و اصطلاح

منی در لغت: «منی» (بر وزن فلس) به معنی «تقدیر و اندازه گیری» است. «منی لک المانی؛ اندازه گیر برای تو اندازه گیری کرد». به مرگ «منیه» می گویند؛ چون مقدّر و اندازه گیری شده است. «تمنی» نیز به معنی آرزو کردن (در ذهن) است. به نطفه نیز منی می گویند، چون با قدرت خداوند اندازه گیری شده است» (راغب، همان؛ ابن فارس، مقاییس اللغه؛ قرشی، قاموس قرآن، ذیل ماده «منی»).

منی در اصطلاح: مایعی که از مردان هنگام نزدیکی (یا انزال) خارج می شود، می گویند.

2.منی در نگاه علم

مایع منی از ترشحات مختلفی از غدد زیر ناشی می شود:

1.بیضه ها: ترشح اسپرما تزوئیدها، (سلول های تاژک دار هستند و در مایعی غوطه ورند) را بر عهده دارند.

2.کیسه های منی: این عضوها نزدیک پروستات قرار گرفته اند، ترشح خاصی بدون عناصر بارور کننده دارند.

3.پروستات: مایعی ترشح می کند که ظاهر لزج و بوی ویژه به منی می دهد.

4.غدد ملحق به مجاری ادرار: غدد کوپر (cooper) یا غدد مری (mery) مترشح مایعی سیال و غدد لیتره (Littre) ماده مخاطی ترشح می کنند (بوکائی، همان، 272 ـ 271).

منی از جمله مواد آلی حیوانی و ازتی می باشد. مثل خون سریع فاسد می شود و کانون جذب میکروب ها است. تغییر رنگ می دهد و از عصاره هر بیست گرم خون، یک گرم منی تولید می گردد.

یک قطره منی دویست تا سیصد میلیون اسپرماتوزئید دارد. گاهی به نطفه مرد کرمک گفته می شود؛ کرمک ها درازند و طول آن ها 10 تا 100 مو (هر مو یک میلیونم متر) می باشد. سر و گردن و دم بسیار متحرکی دارند که با آن در هر ثانیه 14 تا 23 میکرون حرکت می کنند.

کرمک ها (اسپرم ها) در مهبل زن ریخته می شوند و با مقداری از ترشحات مذی ـ وذی (وذی با منی فرق دارد. وذی رطوبت مختصری است که از غدد مخصوص، پس از آمدن منی، ترشح می شود و خاصیت ضد سمی دارد. چون موقع خروج منی از مجاری، آثاری از سموم باقی می ماند، رطوبت وذی آن آثار را دفع می کند، و وذی آن ها را از بین می برد. شرع مقدس منی را نجس و وذی را پاک می داند. (اهتمام، احمد، فلسفه احکام، 152)) ترشحات غده های پروستات و غدد داخلی در مهبل می مانند و بیشتر آن ها از مخاط مهبل جذب می شوند و وارد دستگاه گردش خون می گردند و طراوت و تازگی خاصی به زن می دهند.

از این اسپرم ها تنها سیصد تا پانصد عدد به ناحیه باروری می رسند که تنها یکی برای باروری مورد نیاز است (ر.ک. به: لانگمن، پروفسور توماس، رویان شناسی، ترجمه: دکتر بهادری و شکور، 30؛ پاک نژاد، همان، 1، 241؛ طب در قرآن، 81؛ گذشته و آینده، جهان، 56؛ مکارم، همان، 22، 241).

بعضی از مترجمان آیه مِن نُطْفَه إِذَا تُمْنَی را چنین ترجمه کرده اند؛ «از نطفه ای که خارج می شود و در قرارگاه رحم می ریزد» (فولادوند؛ نجم/46)، اما منی مرد در مهبل یا مجرای تناسلی زن ریخته می شود؛ نه در رحم او. پس از ریختن منی در مهبل، اسپرم ها با تلاش فراوان و با کمک مایعی که از دهانه رحم ترشح می شود، از لوله رحم عبور می کنند تا به تخمک برسند و پس از لقاح برای لانه گزینی به دیواره رحم می روند (رضایی اصفهانی، همان، 2، 461 ـ 457).

نتیجه: قرآن منشاء آفرینش انسان را آب، نطفه، منی و خاک می داند. می توان گفت یکی از مصداق های آب، نطفه و همان منی است که با سه لفظ بیان شده است و هر کدام گوشه ای از اسرار علمی آفرینش انسان را به نمایش می گذارند و از اشارات علمی قرآن به حساب می آیند.

هـ) آفرینش انسان از علقه

خداوند در آیات مختلف قرآن کریم به مراحل آفرینش انسان اشاره می کند که یکی از آن ها «علق» است.

واژه «علق» شش بار، (علق/2؛ حج/5؛ مومنون/14؛ غافر/ 67 و قیامت/38) در پنج آیه به صورت های مختلف به کار رفته است. سوره ای نیز با همین نام نازل شده است اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ...؛ «بخوان به نام پروردگارت که آفرید، انسان را از علق آفرید».

1.علقه در لغت و اصطلاح

«علق» جمع «عَلَقَه» و در اصل به معنای چیزی است که به چیز بالاتر آویزان شود. کاربرد آن در خون بسته، زالو، خون منعقد که در اثر رطوبت به هر چیز می چسبد، کرم سیاه که به عضو آدمی می چسبد و خون را می مکد و... می باشد. (مصطفوی، حسن، همان؛ راغب، همان؛ قرشی، همان، ذیل ماده «علق»). پس می توان گفت در مواردی که علق به کار رفته، «چسبندگی» و «آویزان بودن» لحاظ شده است، مانند: زالو، خون بسته و کرمی که به عضو بدن می چسبد و آویزان می شود.

2.علقه از نگاه علم

«علق» خون بسته ای است که از ترکیب اسپرم مرد با اوول زن حاصل و به رحم زن داخل می شود و خود را به آن آویزان می کند. پس از پیوستن نطفه مرد به تخمک زن، تکثیر سلولی آغاز می شود و به صورت یک توده سلولی که به شکل توت است، در می آید. (در اصطلاح به آن مرولا Marula می گویند) و در رحم لانه می گزیند، یعنی، سلول های تغذیه کننده به درون لایه مخاطی رحم نفوذ می کنند و به آن آویزان (نه کاملاً چسبیده به رحم) می شوند. قرآن این مطلب را با واژه زیبای «علق» بیان کرده است (دکتر دیاب و قرقوز، طب در قرآن، ترجمه: چراغی، 86).اگر واژه «علق» را به معنای خون بسته بپذیریم، می توانیم تناسب آن را با موارد کاربردش این گونه بیان کنیم:

1.چسبنده بودن آن (مکارم، همان، 27، 156) (کرمی که برای مکیدن خون به بدن می چسبد).

2.آویزان شدن آن به جداره رحم.

3.شباهت به زالو (زالو هر بار می تواند به اندازه یک فنجان قهوه، خون انسان یا حیوان را بمکد). نطفه در رحم، به صورت زالو وار به رحم می چسبد و از خون تغذیه می کند. (نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن، 99) همچنین در وجه تشبیه به زالو گفته اند که در مرحله ایجاد جنین، از هر دو ماده ای به نام «هپارین» ترشح می شود تا این که خون در موضع منعقد نشود و تغذیه پذیر باشد (دکتر پاک نژاد، همان، 11، 110). شکل علقه مانند زالو کاملاً مسطح است و این حالت در چهار هفته اول ادامه دارد. (اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید یا معجزات علمی قرآن، ترجمه: سید غلامرضا سعیدی، 182).

4.تغذیه از خون. آیت الله معرفت بعد از پذیرفتن این نظریه که «علق خون بسته است»، می گوید: علقه در روز هفتم به جداره رحم می چسبد (محمدهادی معرفت، التمهید، 6، 82).

نتیجه: با توجه به دیدگاه دانشمندان، مفسران و اهل لغت، «علق» به معنای «خون بسته» آویزان به رحم است؛ به ویژه آن که این مرحله از آفرینش انسان را در علم جنین شناسی جدید، واسطه بین نطفه و مضغه (گوشت شدن) می شمارند.

خداوند می توانست با بیان «الدم المنقبضه؛ خون بسته» مطلب را ذکر نماید، اما با آوردن واژه «علق» دو موضوع «خون بسته» و «آویزان بودن» را مورد توجه قرار دارد که با نظریات جدید پزشکی نیز همخوانی دارد.

با توجه به پیشرفته نبودن علم پزشکی در چهارده قرن پیش، مسئله مذکور را می توان از شگفتی های علمی قرآن دانست که بعد از چهارده قرن کشف شده است (پژوهشی در اعجاز علمی

قرآن، رضایی اصفهانی، محمد علی، همان، 2، 487 ـ 481).

جمع بندی: با توجه به مطالب گذشته تعبیرات قرآن در مورد خلقت انسان از خاک، آب، خون و... با هم دیگر تعارضی ندارد و هر کدام به مرحله ای از آفرینش انسان اشاره دارد.

2 ـ چالش تقدّم آفرینش استخوان یا گوشت در جنین

در قرآن بعد از علقه، مضغه و بعد از آن استخوان و بعد از آن گوشت ذکر شده است، اما از نظر پزشکی اول گوشت در جنین شکل می گیرد و بعد از آن استخوان. پس آیه چهارده سوره مؤمنون با علوم پزشکی متعارض است.

بررسی

واژه استخوان مترادف «عَظْم» در زبان عربی است (فرهنگ فارسی، 2، 2318، «عظم»).لغت شناسان ریشه «ع ـ ظ ـ م» را در اصل به هر چیزی که در نیروی مادی یا معنوی بر دیگران برتری دارد، معنا کرده اند، از این رو استخوان را به سبب سختی و استحکام آن در برابر بافت های نرم (گوشت) «عظم» نامیده اند (مصطفوی، همان، 8، 175، «عظم»).در قرآن کریم افزون بر کاربرد دو واژه «عظم» و جمع آن «عظام»، واژه های «ترائب»، «تراقی»، «کعبین»، «صلب» و جمع آن «اصلاب» نیز که هر یک نامی برای استخوانی خاص در بدن است، به کار رفته است. این واژه ها در مجموع بیست بار در هجده آیه از قرآن آمده است؛ «عظم» دو بار (انعام/ 146؛ مریم/ 4)؛ «عظام» 13 بار در 12 آیه (بقره/ 259؛ اسراء/ 49، 98؛ مؤمنون/ 14، 35، 82؛ یس/ 78؛ صافّات/ 16، 53؛ واقعه/ 47؛ قیامت/ 3؛ نازعات/ 11)، «صلب» و «ترائب» یک بار (طارق/ 7) و «اصلاب»، «تراقی» و «کعبین» هر کدام یک بار (به ترتیب: در نساء/ 23؛ قیامت/ 26؛ مائده/ 6)).

آفرینش استخوان

قرآن بعد از بیان مرحله «مضغه؛ گوشت جویده» به مرحله دیگری اشاره می کند و می فرماید: ثُمّ خَلَقْنَا النّطْفَه عَلَقَه فَخَلَقْنَا الْعَلَقَه مُضْغَه فَخَلَقْنَا الْمُضْغَه عِظامًا فَکسَوْنَا الْعِظامَ لَحْمًا (مؤمنون/14)؛ «سپس آب اندک سیال را به صورت [خون بسته ] آویزان آفریدیم؛ و [خون بسته ی] آویزان را به صورت (چیزی شبیه) گوشت جویده شده آفریدیم؛ و گوشت جویده شده را به صورت استخوان هایی آفریدیم و بر استخوان ها گوشتی پوشاندیم».

کاربرد فعل «خَلَقَ» نشان می دهد که ضرورتی برای تبدیل همه مضغه به استخوان وجود ندارد، زیرا این فعل به معنای «ایجاد یا کیفیت مخصوص» است و فقط بر چگونگی پیدایش و اندازه گیری مقادیر مورد نیاز برای آفرینش استخوان دلالت دارد. (مصطفوی، 3، 109؛ مقاییس اللغه، 2، 213، «خلق»). از این جا سازگاری این یافته پزشکی که «بخش میانی مضغه (میزودرم) با پیمودن مراحلی به استخوان تبدیل می شود» (معرفت، همان، 6، 83 ـ 85؛ الآیات العجاب، 152 ـ 153) با آیه شریفه روشن می گردد.

آشنایی بهتر با مرحله استخوان بندی جنین

در سومین هفته رشد جنین، لایه زایای اکتودرم، مزودرم و اندودرم تشکیل می شود. از لایه اکتودرم، اعضا و ساختمان هایی که در ارتباط با دنیای خارج باقی می مانند؛ ایجاد می گردد، مانند: دستگاه عصبی، پوشش حس، گوش، بینی، چشم و...، از لایه مزودرمی اعضای سکتروم (غضروف و استخوان) دستگاه ادرار و تناسلی و... به وجود می آید و از لایه اندودرمی، دستگاه معده ای، روده ای، دستگاه تنفسی، مثانه و... ساخته می شود. با توجه به مطالب فوق؛ غضروف و استخوان ها از لایه میانی (مزودرم) تشکیل می شود که به وسیله دو لایه دیگر (اکتودرم و اندودرم) پوشیده شده اند که از آن دو لایه اکثر گوشتی بدن مثل پوست، غدد... ساخته می شود. هم چنین ساخته شدن سلول هایی که باعث پیدایش غضروف و استخوان می شود، از هفته چهارم بارداری شروع می شود، اما سلول های ماهیچه ای پس از آن ساخته می شود (ر.ک. به: لانگمن، همان، 57).

آشنایی با غضروف و استخوان سازی

گفته شد که لایه میانی مزودرم غضروف ها و استخوان ها را تشکیل می دهد، پس بهتر است با غضروف و استخوان سازی آن آشنا شویم.

«غضروف» نوعی بافت «هم بند» است که به علت ویژگی ارتجاعی فشار زیادی را می تواند تحمل کند و از بافت های نرم بدن نیز پشتیبانی به عمل آورد.

هر غضروف ماده ای بنیادی دارد که در ساختمان آن مقدار زیادی (حدود 70%) آب به کار رفته است. این ماده بنیادی می تواند در آب جوش حل شود و ماده ای به نام ژله غضروف یا کندرین (chondrin) را به وجود آورد. رنگ غضروف سفید مایل به رنگ آب است، البته در افراد مسنّ به علت تغییرهای متابولیک، می تواند به زرد رنگ باشد.

غضروف اولین مرحله ساخته شدن استخوان است. غضروف بافتی مشتق از مزانشیم است که برای اولین بار در اواخر هفته چهارم زندگی جنین ظاهر می شود و در قسمت هایی که می خواهد استخوان تشکیل دهد، ابتدا باید قالبی از غضروف به وجود آید تا بعداً به استخوان تبدیل شود، بنابراین استخوان سازی به دو صورت انجام می پذیرد:

1.استخوان سازی داخل غشایی: بافت استخوانی در داخل لایه ای از بافت هم بند مزانشیمی تشکیل و این بافت به طور مستقیم به بافت استخوانی تبدیل می شود. فرق استخوان سازی داخل غشایی با تشکیل غضروف این است که غضروف معمولاً رگ خونی و لنفی و عصب ندارد و تغذیه آن توسط انتشار صورت می گیرد و به لحاظ نداشتن رگ خونی، ترمیم آن به سختی صورت می گیرد، ولی محل تشکیل استخوان بسیار پر عروق می باشد.

2.استخوان سازی داخل غضروفی: در اکثر استخوان های بدن، سلول های مزانشیمی ابتدا به تعدادی از قالب های غضروفی شفاف تبدیل می شود که به نوبه خود استخوانی می گردد.

استخوانی که به گونه ابتدایی در بدن جنین تشکیل می شود، به طور موقت و به تمامی از نوع نابالغ یا اولیه است. بافت استخوانی جنین پس از تولد به تدریج از بین می رود و به جای آن استخوان بالغ یا ثانویه تشکیل می گردد.

نکته جالب در بافت استخوانی این است که این بافت از ابتدای تشکیل تا پایان عمر دو فعالیت متضاد دارد؛ استخوان سازی و تخریب استخوان (کریمی یزدی، حسن، شگفتی پزشکی در قرآن کریم، 47 ـ 41).

نتیجه: با توجه به مطالب علمی می توان گفت: سلول های غضروفی و استخوانی از لایه میانی جنین (مزودرم) زودتر از سلول های ماهیچه ای و پوستی پدید می آیند. پس سلول های استخوانی و غضروفی با دو لایه دیگر جنین (اکتودرم و اندودرم) پوشیده می شوند و سلول های ماهیچه ای و پوستی روی آن ها را مانند لباس می پوشانند.

این یافته های علمی با مطالب قرآنی هماهنگ است و نشان از شگفتی علمی قرآن دارد (رضایی اصفهانی، همان، 2، 513 ـ 506؛ شریف، عدنان، همان، 59؛ مکارم، همان، 14، 212؛ دیاب وقرقوز، همان، 89).

3.تعارض نمای صلب و ترائب با یافته های پزشکی

قرآن منشاء منی را «صلب والترائب» (پشت مرد و سینه زن) می داند، در حالی که با یافته های علوم پزشکی در تناقض است، چون منی از بیضه مرد بیرون می آید.

بررسی

خداوند درباره منشاء منی می فرماید:

فَلْینظُرِ الْإِنسَانُ مِمَّ خُلِقَ * خُلِقَ مِن مَاءٍ دَافِقٍ * یخْرُجُ مِن بَینِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ (طارق/7 ـ 5)؛ «پس انسان باید بنگرد که از چه چیز آفریده شده است! از آبی جهنده آفریده شده است؛ آبی که از میان پشت و (دو استخوان) پیش (مرد) بیرون می آید.»«دافق» از «دفق» به معنای «صبُ الماء» و ریختن آب آمده است و منظور از «ماء دافق» همان منی مرد است که به صورت جهنده از او خارج می شود.[3]

واژه شناسان «صلب» را به «سخت و انعطاف ناپذیر» معنا کرده اند (مصطفوی، همان، 6، 262؛ راغب، همان، 489؛ مقاییس اللغه، 3، 301، «صلب») و مصداق آن را استخوان های تیره پشت از پس گردن تا آخر ران ها، می دانند (مصطفوی، ذیل ماده صلب و ترائب) و مصداق آن را همه ستون فقرات یا آخرین قسمت ستون مهره ها می دانند (مراغی، تفسیر، 10، ص 30، ص 113؛ قرشی، همان، 1، 271)، ولی در مورد مفهوم و مصداق واژه «ترائب» اختلاف است؛ گروهی به فراخور همانندی ریشه «ترائب» و «تراب = خاک»، ترائب را به معنای خواری و خضوع گرفته اند و بر این اساس آن را استخوان نرم یا عضلات بین ران ها که از پائین ترین اعضا و در مقایسه با ستون فقرات نرم تر است، می دانند. (مصطفوی، همان، ج 1، 383 ـ 384، «ترب»).

برخی دیگر «ترائب» را جمع «تریبه» و به معنای برابری سر دو استخوان در سینه و جاهای دیگر بدن می دانند (مقاییس اللغه، 1، 346؛ مجمع البحرین، 1، 274) و به همین دلیل آن را شامل همه اعضای قرینه و دوتایی بدن انسان، مانند استخوان های دو طرف قفسه سینه، دست ها و چشم ها و... دانسته اند. (قرطبی، تفسیر، 20، 5).بسیاری نیز با توجه به این که ماده نخستین پیدایش انسان، ترکیبی از نطفه زن و مرد است و بر اساس آن چه در کلام عرب مشهور است (طبرسی، مجمع البیان، 10، 715؛ قرطبی، همان، 20، 5)، صلب را ستون فقرات مرد و ترائب را استخوان های سینه زن دانسته اند (طبرسی، همان، 10، 715؛ رازی، التفسیر الکبیر، 31، 129؛ الجواهر، مج 13، ص 25، 114) یعنی ترائب برای اشاره به زن و به معنای قسمت پیش روی انسان، در مقابل صلب که پشت انسان است. برخی دیگر با توجه به کاربرد صفت «دافق» (جهنده) برای نطفه: خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ * یخْرُجُ مِنْ بَینِ الصّلْبِ وَالتّرائِبِ (طارق/ 6 ـ 7) و اختصاص این ویژگی به نطفه مرد، بر این باورند که «صلب» و «ترائب» هر دو به مرد اختصاص دارد (معرفت، همان، 6، 63 ـ 65. ر.ک. به: دانشنامه فرهنگ قرآن، دفتر تبلیغات، 3، ذیل واژه استخوان).

دیدگاه ها

این آیه به ریشه منی اشاره دارد، به این معنا که منی از صلب و ترائب سرچشمه می گیرد. سوره اعراف، آیه 172 نیز به منشاء منی اشاره دارد. در این آیه آمده است:

وَإِذْ أَخَذَ رَبُّک مِن بَنِی آدَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّیتَهُمْ...؛ «وهنگامی که پروردگارت از پشت فرزندان آدم، ذریه آنان را برگرفت».

مفسران با توجه به مصداق ها و احتمال ها در مورد واژه «صلب و ترائب»، احتمالات گوناگونی بیان می کنند؛ منی از میان پشت و روی او خارج می شود، که با توجه به هیجانات کل بدن، می توان گفت منی از تمام بدن خارج می شود (تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ذیل آیه )؛ یا کل بدن بین استخوان سینه و پشت واقع شده است (طباطبایی، همان، ذیل آیه)). مشهور و موافق علم و لغت این است که آب منی از بین ستون فقرات پشت و دو استخوان ران پا (محل آلت تناسلی) خارج می شود. (معرفت، همان، 6، 64؛ دیاب و قرقوز، همان، 32).قرآن برای حفظ عفت کلام، بعضی از مسائل جنسی را با کنایه، تشبیه و تمثیل بیان می کند و از طرح مستقیم آن خودداری می ورزد. از این رو برای پرهیز از بردن نام آلت تناسلی، به صورت کنایه واژه «ترائب» یعنی دو استخوان جلوی بدن مرد را به کار برده است.

برخی صاحب نظران درباره منشاء منی می گویند: «وقتی به کتب لغت مراجعه می کنیم، محل منی را صُلب و ترائب می دانند که مربوط به قسمت پشتی و قدامی ستون فقرات است، یعنی جای اولیه ای که بیضه و رحم قرار می گیرند. (قبل از شش ماهگی جنین، بیضه و تخمدان هر دو در پشت قرار دارند و پس از شش ماهگی در جنس نر هر دو به پایین کشیده شده و در پوسته بیضه قرار می گیرند و به وضع عادی در می آیند و در جنس ماده نیز مختصر جابجا شده و در دو طرف پهلو محاذی لوله های رحم جایگزین می شوند» (پاک نژاد، همان، 1، 240).

برخی دیگر می نویسند: «منی مرد که از میان صُلب و ترائب (استخوان پاها) او خارج می شود، در تمام نقاط و مجاری عبور منی ـ از نظر کالبد شکافی ـ در محدوده صُلب و ترائب (استخوان پاها) قرار دارند. غدد کیسه ای پشت پروستات (که ترشحات آن ها قسمتی از منی را تشکیل می دهد) نیز در این محدوده قرار دارند، پس می توان گفت منی از میان صلب مرد به عنوان یک مرکز عصبی ـ تناسل امر کننده ـ و ترائب او به عنوان رشته های عصبی مأمور به اجرا، خارج می شوند» (دیاب و قرقوز، همان، 32، با تلخیص).

نتیجه

با توجه به کتب لغت، نظر مفسران و دیدگاه های دانشمندان، می توان گفت «صلب» به معنای پشت مرد، به عنوان یک مرکز عصبی، و «ترائب» به معنای ما بین دو استخوان ران است که کنایه از دستگاه تناسلی مرد می باشد، پس آیه «صُلب وترائب» با نظرات دانشمندان جنین شناسی و سایر رشته های علوم پزشکی روز همخوانی دارد. پس تعارضی بین یافته های علوم پزشکی با آیه صلب و ترائب وجود ندارد.

با این حال آیا می توان آن را «اعجاز علمی» دانست؟

به نظر می رسد مسئله خروج منی از بدن انسان و دستگاه تناسلی که بین پشت و دو استخوان جلوی بدن است، تا حدودی برای بشر حس پذیر بوده است، لذا آیه بالا را نمی توان در ردیف اعجاز علمی قرآن دانست، بلکه یکی از «اشارات علمی قرآن» است (رضایی اصفهانی، محمدعلی، همان، 2، 445 ـ 457).

4.امکان آگاهی از جنس جنین در قرآن و علم

ظاهر بعضی آیات گویای این است که آگاهی از جنس جنین مخصوص خداوند است (رعد/ 8) و انسان قادر نیست از آن اطلاعی پیدا کند، در حالی که امروزه با پیشرفت علم پزشکی، تشخیص آن برای انسان ممکن است، پس در این مورد بین علوم و قرآن تعارض وجود دارد.

بررسی

قرآن آگاهی از جنس جنین در رحم را مخصوص خدا می داند، و می فرماید: یعْلَمُ مَا تَحْمِلُ کلُّ أُنثَی (رعد/ 8) «(تنها) خدا می داند آن چه را هر ماده ای [در رحم] بار گیرد»؛ وَیعْلَمُ مَا فِی الْأَرْحَامِ (لقمان/ 34) «(و خدا) آن چه را که در رحم هاست، می داند». در عصر ما آگاهی از جنس جنین امری عادی و طبیعی است و علاوه بر سونوگرافی، دانشمندان با خارج کردن مقداری از مایع آمینوتیک (مایع درون جفت که جنین را احاطه کرده است) و آزمایش آن، در اوایل شکل گیری جنین، به جنسیت جنین پی می برند (دیاب و قرقوز، همان، 52)، حتی امکان انتخاب نوع نوزاد را به والدین نوید می دهند و گام های مؤثری هم در این زمینه برداشته اند. آنان در مورد خرگوش موفقیت هایی داشته اند و می گویند این ترکیبات یک عمل شیمیایی است و از این پس تعیین نوع جنس بر اساس توافق پدر و مادر خواهد بود (پاک نژاد، همان، 1، 255).

از سوی دیگر بشر توانسته است به ماهیت جنین، حتی قبل از شکل گیری و موقع لقاح، دست یابد. آیا می توان این تناقض را پذیرفت؟ برای حل این مشکل توجه به مطالب زیر ضروری است:

1 ـ برای آیه وَیعْلَمُ مَا فِی الْأَرْحَامِ («آن چه را که در رحم هاست، می داند» (لقمان / 34)) دو احتمال ذکر شده است؛

الف) حرف «ما» در آیه موصوله است که نشان از عمومیت دارد و علم به تمام خصوصیات و سرنوشت نهایی انسان منحصر در خداست و آگاهی انسان به بعضی از خصوصیات، ضرری به انحصار نمی زند.

ب) با توجه به کلّ آیه، خداوند آگاهی از «قیامت، نزول باران و علم به ارحام» را ذکر کرده است. بعضی از مفسران علم به ارحام و نزول باران را جمله معترضه می دانند، یعنی علم به آن دو مخصوص پروردگار نیست و انحصار آن از آیه استفاده نمی شود. با توجه به احتمال دوم، هر انسانی می تواند با دقت و کاوش در واکنش شیمیایی کروموزوم ها و سلول های جنین و تاثیر غذا و دارو به جنس جنین پی ببرد (دیاب و قرقوز، همان، 55 ـ 52؛ نجفی، همان، 103 ـ 102؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 10، 133 و 17، 99؛ همو، پیام قرآن، 2، 88؛ طبرسی، همان، 324؛ رضایی، محمد علی، همان، 2، 523 ـ 518).

2ـ بعضی از علوم مختص خداست، مانند قیامت، بهشت، جهنم و.... بعضی دیگر در گرو اختیار خداوند است و علم آن را کسی نمی داند؛ مگر این که خداوند به وی آموخته باشد، مانند مسئله شفاعت، توسل، شفا مریض از سوی ائمه یا افراد عادی و.... بعضی از علوم نیز در انحصار خدا نیست. به این معنا که خدا می فرماید: «من آگاهی از آن دارم» و این گویای آن نیست که کسی نمی تواند از آن اطلاع داشته باشد و به عبارت دیگر علم دیگران را از آن نفی نکرده است.

3ـ آگاهی خدا از آن چه در رحم است، به جنسیت محدود نمی شود، بلکه جنین خصوصیات دیگری دارد که انسان نتوانسته است به آن دست پیدا کند، مانند: سعادت و شقاوت طفل، استعدادها، ذوق ها، مدت عمر. هر چند بشر می تواند بعضی از صفات مانند شکل ظاهری، طول جسم.. . را کشف نمایند، اما آگاهی از صفات روحی و غیره، منحصر در خداوند است. خداوند می فرماید: من از آن چه در رحم است (با تمام خصوصیات) آگاهی دارم، اما اطلاع انسان از جنس مذکر و مونث ضرری به انحصار علم خدا در مورد جنین (با تمام خصوصیات) نمی زند.

4ـ علم خداوند به واسطه نیاز ندارد، اما آگاهی بندگان به واسطه و ابزار نیازمند است.

نتیجه: با در نظر گرفتن تمام احتمال ها و تفاسیر، آیات مطرح شده تناقضی با یافته های جنین شناسی ندارند.

از مطالب گذشته برداشت می شود که قرآن حق است، و باطل (در حوزه اعتقادی و فرهنگی یا علمی) را در خود نپذیرفته است. آن چه برخی ها را واداشته است تا اتهام تناقض گویی را در حوزه علوم پزشکی به قرآن نسبت بدهند؛ عدم فهم تفسیر قرآن بوده است، لذا با اندک تأملی در آیات محل مناقشه نه تنها تناقض ظاهری رفع می گردد، بلکه هم سویی قرآن با علوم پزشکی روز نیز روشن می شود، مانند خلقت انسان، آگاهی خداوند از جنس جنین، منشاء نطفه و....

منابع

1.ابن منظور، لسان العرب، دارالفکر، بیروت، 1990 م، چ اول.

2.اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، ترجمه غلامرضا سعیدی، انتشارات برهان، بی تا.

3.اهتمام، احمد، فلسفه احکام، اسلام، اصفهان، 1344 ش.

4.بسام دفضع، الکون و الانسان بین اسلام و القرآن، مطبعه الشام، بی جا، بی تا.

5.بوکائی، موریس، مقایسه ای بین تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1365.

6.بی آزار شیرازی، عبدالکریم، قرآن و طبیعت، چ 2، بی جا، بی تا.

7.همو، گذشته و آینده، قم، انتشارات طباطبایی، 1349 ش، چ 2.

8.پاک نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، مکتب اسلامیه و بنیاد فرهنگی شهید، تهران، 1363، چ 1.

9.توماس لانگمن، رویان شناسی، ترجمه دکتر بهادری و شکور، شرکت سهامی چهر، 1370، چ 6.

10.حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تصحیح ربانی شیرازی، فرهنگ اسلامی، تهران، 1374، چ 7.

11.الحویزی، عبدالعلی العروسی، نورالثقلین، المطبعه العلمیه، قم، 1383 ق.

12.دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن، ترجمه چراغی، انتشارات حفظی، تهران، بی تا.

13.راغب اصفهانی، ابوالقاسم الحسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، المکتبه الرضویه، تهران، 1332 ش.

14.رجحان، محمد صادق، بافت شناسی انسانی پایه، انتشارات چهره، تهران، 1370، چ 10.

15.رضایی، حسن رضا، قرآن و فرهنگ زمانه، مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه علمیه، قم، 1383، چ اول.

16.همو، شگفتی های آیات پزشکی در قرآن، پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، قم، 1387، چ 1.

17.رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، مبین، رشت، 1382، چ 4.

18.همو، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، انتشارات اسوه، قم، 1365، چ 1.

19.زمانی، مصطفی، پیشگویی های علمی قرآن، پیام اسلام، قم، 1350ش.

20.سحابی، یدالله، خلقت انسان، شرکت سهامی، تهران، 1351 ش، چ 13.

21.شریف، عدنان، من علم الطب القرآن، دار علم ملابین، بیروت، 1995م، چ دوم.

22.شیرازی، نیازمند، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، میهن بی جا، بی تا.

23.طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه نوری همدانی، قم، بنیاد علمی و فکری علامه، 1366.

24.طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، مکتبه الاسلامیه، تهران، 1395 ق، چ 5.

25.علامه مجلسی، محمد تقی، بحار الانوار، المکتبه الاسلامیه، تهران، 1385 ه‍. ق.

26.قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، دارالکتب الاسلامیه، تهران.

27.الکیس کارل، انسان موجود ناشناخته، ترجمه دبیری، اصفهان، بی تا، 1354.

28.مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، انتشارات در راه حق، قم، 1367 ش.

29.مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران، 1371.

30.معرفت، محمد هادی، التمهید، انتشارات التمهید، قم، 1377 ش.

31.مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، جامعه مدرسین، قم، 1377، چ 5.

32.همو، تفسیرنمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1371 ش، چ 26.

33.یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی، تهران، 1343.