در کشور ما علاوه بر مناطقی که با اسامی پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت شده به عنوان نمونه هایی از طبیعت این مرز و بوم در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارند.
این سازمان در راستای بخشی از وظایف قانونی خود مبنی بر حفاظت از تعادل بوم‌شناختی طبیعت، جلوگیری از انقراض نسل گونه‌های مهم گیاهی و جانوری و نیز ایجاد محیط مساعد برای تکثیر و پرورش گونه‌های زیستی کمیاب، وظیفه دارد سایر مناطق طبیعی مستعد و ارزشمند کشور را نیز شناسایی نموده و بر چگونگی بهره برداری از منابع موجود در آنها نظارت نماید.
در اجرای این وظیفه مهم، هم اکنون بیش از 50 منطقه با عنوان شکار ممنوع تحت نظارت سازمان محیط زیست قرار دارند که کرکس یکی از زیباترین آنهاست.
کوههای بلند و تودرتوی کرکس با دره‌های پر پیچ و خم و سرسبز آن، مجموعه زیبایی را پدید آورده که همسایگی آن با کویر، زیبایی آن را دو چندان ساخته است.
کوهستان کرکس، با آن همه گستردگی و بلندی، و با آن همه عظمت و اهمیت چنان که باید و شاید شناخته شده نیست. متأسفانه اطلاعات مربوط به شرایط طبیعی این توده عظیم کوهستانی به ویژه اقلیم، پوشش گیاهی و حیات وحش آن بسیار اندک می باشد. امید است که دانش پژوهان و دوستداران جای این مرز و بوم با انتشار این گزارش، کرکس را نیز از یاد نبرده و در جهت شناخت بهتر و بیشتر آن همت گمارند.
کوهستان کرکس
یکی از مهمترین چهره‌های ناهموار طبیعت ایران رشته کوههای مرکزی است که بصورت دیواره‌ای بلند و گسترده و بطول صدها کیلومتر از استان همدان در جهت جنوب شرقی تا شیرکوه در یزد و نهایتاً تا ناحیه بلوچستان کشیده شده است. کوهستان بلند و پرآوازه کرکس، بخشی از نیمه شمالی رشته کوههای مرکزی ایران است که از شمال غربی شهرستان کاشان تا جنوب شرقی شهرستان نطنز ادامه دارد. کوه کرکس حاصل گدازه‌هایی است که از راه شکاف‌های موجود در سطح زمین به بیرون راه یافته اند.
ویژگیهای منطقه
موقعیت طبیعی
منطقه شکار ممنوع کرکس، بخشی از جنوبی ترین منطقه کوهستانی کرکس است که شهر نطنز در دامنه شرقی آن قرار داشته و راه ارتباطی این شهر به کاشان و اصفهان به ترتیب از شرق و جنوب آن می‌گذرد. این منطقه از سمت جنوب شرقی به کویر بزرگ اردستان و از سمت غرب و جنوب غربی به بیابانهای حدفاصل شهرهای اصفهان و میمه مشرف است.
موقعیت جغرافیایی
منطقه مورد نظر در حدفاصل 33 درجه و 25 دقیقه تا 33 درجه و 40 دقیقه عرض شمالی و 51 درجه و 25دقیقه تا 52 درجه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد.
مساحت
سطح زیر پوشش کوهستان کرکس در استان اصفهان بالغ بر 300 هزار هکتار است که 7/97 هزار هکتار آن به عنوان منطقه شکار ممنوع انتخاب و اعلام شده است.
شرایط اقلیمی
آگاهی از شرایط اقلیمی هر محل مستلزم وجود ایستگاههای هواشناسی است که این منطقه کوهستانی فاقد آن است. آنچه درباره منطقه کرکس می‌توان گفت این است که این منطقه جزو مناطق خشک و نیمه خشک با میانگین دمای سالانه 5 تا 15 درجه سانتی‌گراد بوده و میزان بارندگی آن بین 200 تا 400 میلیمتر است.
بلندی از سطح دریا
منطقه شکار ممنوع کرکس شامل کوه معروف کرکس و منظومه‌ای از ارتفاعات پیرامون آن است که بلندترین آنها عبارتند از:
کرکس 3895
غلبه شاه 3493
لالیوان 3350
ارشد 3199
قلعه تایین 2700
کمرسیاه 3630
زیرپل 3630
هشاش 3210
ریزنده 2980
کش قبله 2600
پیشینه حفاظت از منطقه
این منطقه از شهریور ماه سال 1371 تاکنون با عنوان « شکار ممنوع » تحت کنترل و نظارت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. مسؤولیت اصلی و مستقیم نظارت بر این منطقه به عهده اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان می‌باشد که بدین منظور یک واحد محیط بانی در شهر نطنز احداث شده است.
پوشش گیاهی
قله های کوهستان کرکس به علت ارتفاع زیادی که دارند تقریباً در نیمی از سال پوشیده از برف بوده و منبع اصلی چشمه‌های متعددی است که در دامنههای این کوهستان جریان دارند.
دامنههای کرکس به دلیل وجود منابع آب کافی و نیز اعتدال شرایط اقلیمی و رویش انواع گیاهان مرتعی، زینتی و تجاری در ردیف مراتع نسبتاً خوب منطقه و کشور است. پوشش گیاهی منطقه بیشتر شامل گیاهان بوته‌ای ( انواع گندمیان، درمنه، گون، گیاهان دارویی و … ) و درختچه‌هایی است که به صورت پراکنده دیده می‌شود.
حیات وحش
موقعیت جغرافیایی و شرایط زیستی منطقه کرکس به گونه‌ای است که امکان وجود انواع جانوران وحشی اعم از خزندگان، پرندگان و پستاندارانی نظیر کل وبز، قوچ و میش وحشی، آهو، گراز(خوک وحشی)، گرگ، شغال، روباه، کفتار، گربه وحشی، پلنگ، تشی، پایکا ( نوعی موش صحرایی که در ارتفاعات زیست می‌کند ) و غیره در آن وجود دارد.
بر اساس گزارش های موجود، هم اکنون مواردی از آنچه نام برده شد به ویژه کل و بز، قوچ و میش وحشی، گراز، گرگ و پایکا در منطقه قابل مشاهده و بررسی است. منطقه کرکس، در صورت حفاظت کامل از آن می تواند در شمار بهترین و مستعدترین مناطق حفاظت شده کشور قرار گرفته و بهترین نمونه‌های جانوران وحشی را برای استفاده پژوهشی و آموزشی عرضه نماید. هم اکنون دامنههای کرکس به ویژه دره‌های پردرخت آن محیط مساعدی برای تکثیر گراز شده است. در ساله ای اخیر به لحاظ وجود جمعیت فزاینده گرازها خسارت ها و هراس زیادی متوجه روستاییان منطقه شده بطوری که اداره کل حفاظت محیط زیست اصفهان ناگزیر گردیده از طریق صدور پروانه شکار برای اقلیتهای دینی و یا معدوم نمودن گرازها به کمک میرشکاران محلی، اقدام به تعدیل جمعیت این حیوان بنماید.
قابلیتهای منطقه
منطقه کرکس علاوه بر ارزشهای زیستی(بیولوژیک) به دلیل برخورداری از شرایط آب و هوایی مساعد و دامنههای سرسبز خود محل استقرار باغ ها و روستاهای خوش آب و هوایی است که تعدادی از آنها مانند ابیانه، هنجن، فریزهند، بیدهند، طامه و اوره برای دوستداران طبیعت ایران کاملاً آشنا و شناخته شده‌اند. این روستاها هرسال و در فصل های بهار و تابستان پذیرای جمعیت زیادی هستند که از شهرستان های کاشان و نطنز به دیگر نقاط کشور مهاجرت نموده و در آنجا سکونت گزیده‌اند. اینان هر سال در فرصتهای مناسب به شهر و دیار خود بازگشته و برای چندین روز و حتی چندین ماه از امکانات طبیعی محل استفاده می‌نمایند.
جاذبه‌های طبیعی و حتی انسانی منطقه کرکس به حدی است که حتی در سایر نقاط نقاط کشور نیز دوستداران خاص خود را دارد. روستای قدیمی ابیانه با موقعیت طبیعی چشم‌نواز و نیز معماری و فرهنگ منحصر به فرد خود از جمله دیدنی‌ترین نقاط کشور است که در یکی از زیباترین دره‌های واقع در دامنه کوهستان کرکس قرار دارد. با توجه به قابلیتهای یادشده، منطقه زیبا و کوهستانی کرکس در صورت مدیریت و حفاظت به مفهوم واقعی آن می‌تواند محل مناسبی برای انجام کارهای تحقیقاتی، آموزشی، فرهنگی و تفریحی باشد.
اهداف حفاظت از منطقه
منطقه کرکس با توجه به شرایط خاص جغرافیایی و زیستی موجود در آن از قابلیتهای زیادی برای حفاظت از پوشش گیاهی و جانوری غنی و متنوع برخوردار است و بی توجهی به آن به ویژه از نظر انقراض گونه‌های جانوری می‌تواند جبران ناپذیر باشد.
بخش هایی از این منطقه به ویژه برخی دامنههای واقع در ارتفاعات بالای 2000 متر آن هم اکنون در شمار دست نخورده ترین مناطق طبیعی کشور است که تا این زمان به علت دشواربودن دسترسی به آنها از دخالت های انسانی به دور مانده‌اند.
البته طی سال های اخیر در نتیجه رونق فعالیتهای معدنی در منطقه٬ جاده‌هایی در گوشه و کنار آن احداث گردیده که این جاده‌ها دسترسی برخی افراد و گروه های ناآشنا و بی‌علاقه به طبیعت را به منطقه ممکن ساخته یا خواهند ساخت. اساساً گسترش فعالیت های انسانی در مناطق طبیعی اعم از جنگل ها، مراتع، دریاچه‌ها و نظایر آن با تخریب یا آلودگی برای این مناطق همراه است مگر آنکه این فعالیت ها در چهارچوب قوانین صورت گرفته و از طریق برنامه‌های حفاظتی، کنترل و هدایت شوند.
منطقه کرکس نیز از این قاعده مستثنی نیست یعنی به موازات توسعه فعالیت های انسانی و نیز تخلفات ناشی از شکار یا چرای بی‌رویه در منطقه، توسعه امکانات حفاظتی آن اجتناب ناپذیر است.
فعالیت های انسانی در منطقه
قمصر، کاشان، نطنز، اردستان و میمه در زمره بزرگترین مراکز جمعیتی شهری واقع در دامنههای کوهستان کرکس قرار دارند. شهر کاشان مهمترین قطب اجتماعی و اقتصادی منطقه است که فعالیت غالب آن خدماتی و صنعتی است. سایر مراکز شهری صرف نظر از برخی فعالیت های کارگاهی و خدماتی موجود در آنها عمدتاً بافتی روستایی داشته و اقتصاد آنها مبتنی بر باغداری، دامداری و برخی فعالیت های کارگاهی و معدنی است.
کلام آخر اینکه در حال حاضر آنچه وضعیت و امنیت منطقه کرکس را تهدید می‌نماید در وهله نخست مربوط به فعالیت های معدنی و تخلفات ناشی از شکار غیر مجاز و در مرتبه بعد مربوط به تعلیف غیر مجاز و بوته‌کنی است.
فعالیت های معدنی، تعلیف و بوته‌کنی معمولاً توسط افراد بومی صورت گرفته و لیکن شکار غیر مجاز موضوعِی است که هم از ناحیه افراد محلی و هم توسط افراد غیر بومِی محیط زیست منطقه را تهدید می‌نماید.
حفاظت از منطقه کرکس نیز در وهله اول مستلزم شناسایی کامل منطقه و در مراحل بعدِی، شناسایی عوامل تخریب و اجرای برنامه‌های حفاظت و کنترل است. در شرایط کنونی به نطر می‌رسد که تبدیل این منطقه به منطقه حفاظت شده راه را برای حفاظت کامل تر آن هموار سازد.
