قناعت، سبب آرامش در زندگی زناشویی

از دیگر صفاتی که تضمین کننده ی آرامش و سازگاری همسران بوده و نبود آن زمینه ساز سلب آرامش خانوادگی می شود، ویژگی قناعت است. در این بخش از نوشتار، نقش قناعت در استحکام پیوند خانوادگی را بررسی می کنیم و آن را با مفهوم شناسی قناعت آغاز می کنیم:

مفهوم قناعت

قناعت در لغت، به معنای تنازل است تا آن جا که فرد حیات خود را با امکاناتی که در دست دارد، منطبق سازد، و از مصداق های آن، رضایت دادن به چیزی است که به او می رسد. (1) در علم اخلاق نیز ملکه قناعت، ضد « حرص » و حالتی نفسانی دانسته شده است که باعث می شود آدمی به قدر حاجت و ضرورت اکتفا کند و در تحصیل فضول از مال زحمت نکشد. (2)

اهمیت قناعت

قناعت از چنان اهمیتی در زندگی برخوردار است که امام زین العابدین (علیه السّلام) در پاسخ به فردی که از ایشان جویای برترین اعمال شده بود، فرمودند: « هو ان یقنع بالقوت ...؛ (3) برترین عمل این است که به آنچه در دست تو است، قانع باشی ». در روایتی دیگر، قناعت باعث سعادت انسان دانسته شده است. (4)
این صفت، از صفات ممتاز اخلاقی به شمار می آید و به حسن رابطه ی فرد با مولای خود می انجامد. علاوه بر این در استحکام بنیاد خانواده اهمیّت خاصی دارد و آثار مهمی بر آن مترتب می شود که در این قسمت به آن می پردازیم:

آثار قناعت در زندگی خانوادگی

مهم ترین نتایج ارزشمند قناعت که بر آرامش همسران نیز سایه گستر می شود، عبارت است از:

أ. آسایش

اولین ثمره ی شیرین قناعت، آسایش و راحتی فردی است که به این صفت متصف می شود. هنگامی که فرد به آنچه در اختیار دارد، بسنده کرده و زندگی خود را با توجه به امکانات موجود سامان می دهد، سختی های بسیاری را از سر می گذراند و از فعالیت های طاقت فرسا، نگرانی از کمبودها، اظهار نیاز به دیگران و ... آزاد می شود؛ از این رو رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) قناعت را عین راحتی دانسته و فرموده اند: « القناعة راحة؛ (5) قناعت راحتی است ». و امیرالمؤمنین (علیه السّلام) راحتی را ثمره ی قناعت به شمار آورده و فرموده اند: « ثمرة القناعة الراحة؛ (6) آرامش، نتیجه ی قناعت است ».
در بُعد خانوادگی نیز اکتفا کردن فرد به امکانات موجود، بسیاری از نگرانی ها را از زندگی مشترک دور می سازد. مرد یا زنی که به همسر خود به عنوان دارایی موجود خود نگاه می کند و او را بدون مقایسه با نقاط قوت دیگران می نگرد، در حقیقت آرامش خود را تأمین کرده است. همچنان که افرادی که تنها نقاط ضعف همسر خویش را در نظر می گیرند و آن را با نقاط قوت دیگران مقایسه می کنند، همواره روحی ناآرام دارند. دیگر امکانات زندگی نیز، همین طور است. کسانی که به آنچه دارند، راضی اند و خود را برای تحصیل آن چه ندارند، به زحمت نمی اندازند یا در افسوس نداشتن آن به سر نمی برند، زندگی را با روحی آرام و به دور از نگرانی می گذرانند. در حدیثی از امیرمؤمنان (علیه السّلام) آمده است: « الرضا ینفی الحزن؛ (7) رضایت و قناعت اندوه را از بین می برد ».

ب. برخورداری از زندگی گوارا

آسایشی که از قناعت سرچشمه گرفته است، زمینه ی برخورداری همسران از زندگی دلپذیر و گوارا را فراهم می سازد. این نتیجه ارزشمند در روایات با تعبیرهای گوناگونی بیان شده است. در روایتی از آن به زندگی گوارا تعبیر شده است:
عن الصادق (علیه السّلام): خمس من لم یکن فیه لم یتهنأ العیش الصحة و الا من و الغنی و القناعة و الانیس الموافق؛ (8) کسی که پنج چیز در او نباشد، زندگی برایش گوارا نیست؛ سلامت، امنیت، بی نیازی، قناعت و همسر موافق.
در بعضی از روایات حتی به این حد نیز بسنده نشده است؛ بلکه قناعت را گواراترین زندگی به شمار آورده است: « عن علی (علیه السّلام): القناعة اهنأ العیش؛ (9) گواراترین زندگی قناعت است ». در روایتی دیگر قناعت مصداق حیات طیبه دانسته شده است:
سئل علی (علیه السّلام) عن قوله تعالی فلنحیینّه حیاةً طیبةً فقال: هی القناعة؛ (10) از امیر مؤمنان (علیه السّلام) درباره ی سخن خداوند متعال که فرمود: ما به او حیات طیبه عطا می کنیم، پرسیده شد. پس حضرت فرمودند: حیات طیبه، قناعت است.
نه تنها قناعت حیات طیبه است؛ بلکه پاک ترین زندگی قناعت است: « عن علی (علیه السّلام): اطیب العیش القناعة ». (11) و در جای دیگر حضرت امیر (علیه السّلام) زیبایی زندگی را قناعت دیده و فرموده اند: « جمال العیش القناعة؛ (12) قناعت زیبایی زندگی است ».
همه ی این تعبیرها نشان می دهد که فرد قانع، از همسر، از امکاناتی که در اختیار دارد و از همه مهم تر از خدای خود راضی است و بر اساس این رضایت، ضمن آن که باطنی آرام دارد، اعضا و جوارح خود را نیز برای دسترسی به آنچه ندارد، به زحمت نمی اندازد. آیا حیات طیّبه چیزی جز این است؟

ج. عزت

عزّت و نفوذ ناپذیری، دیگر اثر ارزشمند قناعت است. فردی که به آنچه دارد قانع نیست، همواره درصدد آن است که کمبودهای مادّی خود را برطرف سازد. می دانیم که این کمبودها بی انتهاست. از طرف دیگر تأمین این نیازها در موارد زیادی، درخواست از دیگران را در پی دارد؛ از این رو دست یافتن به آنچه که فرد در اختیار ندارد، مستلزم ابراز نیاز مداوم به دیگران است و این همان چیزی است که عزّت و نفوذ ناپذیری فرد را به شدّت به خطر می اندازد. به همین دلیل، در روایات بسیاری قناعت سبب عزّت دانسته شده است؛ از جمله:
- « عن امیرالمؤمنین (علیه السّلام): من تجلبب الصبر و القناعة عزّ و نبل؛ (13) هر کس لباس صبر و قناعت بر تن کند، عزیر و با فضیلت می شود »؛
- در روایت دیگری حضرت می فرمایند: « القناعة تؤدی الی العزّ؛ (14) قناعت به عزّت منتهی می شود »؛
- بعضی از روایات حتی از این مرحله نیز فراتر رفته و قناعت را پایدارترین نوع عزت بر شمرده اند: « القناعة ابقی عزّ؛ (15) پایدارترین عزت قناعت است »؛
- به همین جهت، وقتی به امام باقر (علیه السّلام) گفته شد: عظیم ترین انسان ها کیست؟ حضرت فرمودند: « مَن لم یبال الدنیا فی ید من کانت؛ (16) کسی که توجه نداشته باشد به این که دنیا در دست کیست ».
روشن است که عزّت، مهم ترین سرمایه ی زندگی مشترک است و با وجود آن، می توان بسیاری از کمبودهای زندگی را نادیده گرفت و زمینه ی آرامش و سازگاری خانوادگی را فراهم ساخت.

د. اصلاح نفس

علاوه بر آثار فردی قناعت که به آن اشاره شد، این صفت از مهم ترین زمینه های خودسازی قلمداد می شود. صفت ناپسند حرص که سرچشمه بسیاری از رذایل اخلاقی است، با قناعت درمان می شود. ریشه کن کردن حرص، نقطه ی آغازی برای آراسته شدن به مکارم اخلاق خواهد بود. بر این اساس، امیرالمؤمنین (علیه السّلام) قناعت را عامل مقابله با حرص شمرده و فرموده اند:
انتقم من حرصک بالقنوع کما تنقم من عدوّک بالقصاص؛ (17) از حرص خود با قناعت انتقام بگیر همان گونه که از دشمن خود با قصاص انتقام می گیری.
در جایی دیگر، از قناعت به عنوان بیشترین یاری دهنده فرد در جهت اصلاح نفس یاد کرده اند: « اعون شییء علی صلااح النفس القناعة؛ (18) کمک کارترین عامل بر اصلاح نفس قناعت است ». مسلّم است فردی که توفیق خودسازی پیدا کرده و از نفس صالحی برخوردار شده است، می تواند در خانواده آرامش ایجاد کند و تنش ها و ناسازگاری ها را به حداقل برساند.
دقّت در آثار ارزشمند فردی و اجتماعی که برای قناعت بر شمرده شد، ما را به این نتیجه رهنمون می سازد که برای برخورداری از زندگی راحت، طیّب، زیبا، همراه با عزّت و صلاح نفس، باید هم خود قناعت پیشه کنیم و هم فرد قانعی را به همسری برگزینیم. این ایده آل ترین شرایطی است که طبق آن می توان اهداف فوق را دنبال کرد و به آن دست یافت.
در روایت است که فردی به نام ابراهیم کرخی به حضور امام صادق (علیه السّلام) رسید و عرضه داشت: همسر موافقی داشتم که از دنیا رفت و اینک قصد ازدواج دارم. حضرت فرمودند:
انظر این تضع نفسک ... و هن ثلاث فامرأة ولود ودود تعین زوجها علی دهره لدیناه و آخرته و لا تعین الدهر علیه و امرأة عقیم لا ذات جمال و لا خلق و لا تعین زوجها علی خیر و امرأة صخّابه و لّاجة همّازه تستقّل الکثیر و لا تقبل الیسیر؛ (19) ببین خود را کجا قرار می دهی ... زنان سه دسته اند: زن زایای مهربان که شوهر خود را در کار دنیا و آخرتش یاری می رساند و روزگار را بر او سخت نمی کند و زن نازا و بی بهره از زیبایی که شوهرش را در امور خیر یاری نمی رساند و زن پر سر و صدا، پا به در و عیب جو که زیاد را اندک می شمارد و کم را نمی پذیرد.
از مجموع این روایات اهمیّت انتخاب همسر قانع روشن می شود. فراز آخر روایت اخیر تصریح می کند زنی که خدمات زیاد همسر را کم به شمار آورد و خدمات کم او را نپذیرد، شایستگی همسری را ندارد و ازدواج با او کمتر به آرامش و سازگاری می انجامد؛ بنابراین مهم ترین اقدام در این جهت، انتخاب همسر قانع و قدرشناس است. وقتی می شنویم حضرت صدیقه طاهره (علیها السلام) نهایت قناعت را در زندگی خانوادگی به نمایش گذاشته است، در می یابیم انتخاب درست همسری که چنین صفتی دارد، تا چه اندازه است. در روایتی آمده:
اصبح علّی ذات یوم فقال: یا فاطمة عندک شییء تغذینیه؟ قالت: لا و الذی اکرم ابی بالنبوة و اکرمک بالوصیة ما اصبح الغذاة عندی شییء اغذیکه و ما کان عندی شییء منذ یومین الّا شییءٌ کنت اوثرک به علی نفسی و علی ابنی هذین حسن حسین فقال علی (علیه السّلام): یا فاطمة الا کنت اعلمتنی فابغیکم شیئاً فقالت: یا ابالحسن انّی لاستحیی من الهی ان تکلف نفسک ما لا تقدر علیه؛ (20) یک روز صبح علی (علیه السّلام): به فاطمه (علیها السّلام) فرمود: آیا غذایی نزد تو هست تا از آن تناول کنیم؟ حضرت فاطمه (علیها السّلام) گفت: قسم به آن کسی که پدرم را با نبوّت و تو را با وصایت و خلافت گرامی داشت، چیزی نزد من نیست تا آن را در اختیار تو بگذارم. دو روز است که آنچه داشتیم، به رغم نیاز خود و حسن و حسینم به دیگران داده ام. پس علی (علیه السّلام) فرمود: ای فاطمه، چرا مرا از این قضیّه آگاه نکردی تا غذایی برایتان تهیه کنم؟ حضرت فاطمه (علیها السّلام) گفت: ای ابا الحسن، من از خدای خود حیا دارم که تو را بر کاری تکلیف کنم که بر آن قادر نیستی.
از این حدیث ارشمند روشن می شود که کتمان نیازها و بازگو نکردن آن نزد همسر، به ویژه هنگامی که توانایی تأمین آن را ندارد، از مصداق بارز قناعت است و سبب آرامش هر چه بیشتر زندگی مشترک خواهد بود. علاوه بر این، گاهی مناسب است که فرد با درک مشکلات همسر خویش، نه تنها از او درخواستی نکند، بلکه بکوشد او را در بحبوحه ی مشکلات معیشتی دلداری دهد و او را با توجه به عنایات خداوند متعال و توکل بر او ترغیب کند.
مردی به حضور رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) شرفیاب شد و عرض کرد: همسری دارم که هرگاه وارد منزل می شوم، به استقبال من می آید و چون خارج می شوم، بدرقه ام می کند و هرگاه مرا غمگین می بیند، می گوید چرا ناراحتی؟ اگر برای روزی خود نگرانی، دیگری ( خداوند ) عهده دار آن است و اگر برای آخرت خود بیمناکی، خداوند دل مشغولی تو را بیشتر سازد. پس رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
ان لله عمالاً و هذه من عمّاله لها نصف اجر الشهید؛ (21) به درستی که برای خدا کارگزارانی است و این زن از کارگزاران خداست که برای او نیمی از پاداش شهید است.
چنین همسر قانعی نه تنها خود با مشکلات کنار آمده است و توقعی از همسر خود ندارد، بلکه زمینه ی بروز هرگونه ناراحتی در زمینه ی معیشت را از همسر خود دور می کند.
پرسش مهمی این جا مطرح می شود: چنانچه این دقت در گزینش همسر به خرج داده نشد و فرد با همسری حریص ازدواج کرد و یا فرد در ابتدای زندگی مشترک قانع بود، ولی در ادامه با مشاهده زندگی دیگران زمینه های حرص در او پدیدار شد، چه باید کرد؟

مهارت های تعامل با همسر حریص

برخی از شیوه های مواجهه با همسری که به امکانات موجود قانع نیست، عبارت است از:

أ. اعطای بینش

ارائه اطلاعات عمیق و گسترده درباره ی پیامدهای حرص و قناعت که بخشی از آن در روایات پیشین مطرح شد، عامل مؤثری است که می تواند حرص و رغبت همسر به امور مادی را تا حد زیادی کاهش دهد.

ب. موعظه

موعظه که به معنای ارشاد به سوی حق با تذکّرات مفید و آگاهی های مناسب است. (22) تأثیر بسزایی در فرونشاندن آتش حرص دیگران دارد. امیرالمومنین (علیه السّلام) از این شیوه برای درمان حرص و دعوت به قناعت استفاده کرده و فرموده اند:
ان کنت ترید من الدنیا ما یکفیک فان ایسر ما فیها یکفیک و ان کنت انما ترید ما لا یکفیک فان کلّ ما فیها لا یکفیک؛ (23) ای انسان ها، اگر از دنیا به اندازه ی کفایت بخواهید، کمترین اندازه شما را کفایت خواهد کرد و اگر بیش از آن بخواهید، همه ی آنچه در دنیا است نیز شما را کفایت نخواهد کرد.

ج. اعطای اختیار

اگر اجرای مراحل قبلی سود نبخشید و همسر همچنان بر نیل به خواسته های مادّی خود تأکید داشت و به قناعت رغبت نشان نداد، می توان او را مخیّر ساخت که زندگی زناشویی توأم با قناعت و اکتفا به امکانات موجود را ادامه دهد و یا به گونه ای پسندیده از همسر خود جدا شود. پس از بازگشت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) از جنگ خیبر همسران حضرت درخواست کردند. گنجینه های « آل ابی الحقیق » که مسلمانان به غنیمت گرفته بودند، تقدیم آنان شود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بر اساس دستور خدای متعال، این اموال باید میان همه مسلمانان تقسیم گردد. همسران به سبب این سخن، از آن بزرگوار به خشم آمدند و مطالب ناپسندی را به زبان راندند. در این هنگام خدای متعال آیات 28 و 29 سوره ی احزاب را نازل فرمود و آنان را مخیّر ساخت که یا دنیا و تجمّل آن را بر همسری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ترجیح دهند و از حضرت جدا شوند و یا خدا، رسول و زندگی جاوید را بر بهره ی اندک دنیا برتری دهند و با قناعت و پرهیز از رفاه زدگی، به زندگی ساده خود یا رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) ادامه دهند:
یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ إِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَأُسَرِّحْکُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا
وَإِن کُنتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنکُنَّ أَجْرًا عَظِیمًا
؛ (24) ای پیامبر، به همسرانت بگو: اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می خواهید، بیاید شما را با هدیه ای بهره مند سازم و شما را به سبک نیکویی رها سازم و اگر شما خدا، پیامبر و سرای آخرت را می خواهید، خداوند برای نیکوکاران شما پاداش بزرگی آماده ساخته است.
البته این برخورد سبب تنبه آنان شد و ابتدا امّ سلمه و به دنبال او دیگر همسران عرضه داشتند: ما خدا و رسول را بر می گزینیم، و با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از در آشتی در آمدند. (25)

فنون دستیابی به زندگی زناشویی همراه با قناعت

أ. مقایسه های خوش بینانه و پرهیز از مقایسه های بدبینانه

مطالعه در زمینه ی نحوه ی مقابله افراد با تعارضات زناشویی نشان می دهد که افراد به طور معمول برای کنار آمدن با اختلاف های زناشویی چهار راهبرد را به کار می برند. یکی از این چهار راهبرد، مقایسه های خوش بینانه است. مقایسه خوش بینانه، به معنای قدر دانستن روابط زناشویی خود در مقایسه با دیگران و متقاعد ساختن خود مبنی بر این است که به مرور زمان، روابط زناشویی بهتر خواهد شد. (26)
در موضوع قناعت نیز یکی از عواملی که باعث می شود تا همسران از موقعیّت اقتصادی خانوادگی خود احساس رضایت کنند و با کمبودهای احتمالی به گونه ای مطلوب کنار بیایند، مقایسه ی موقعیت اقتصادی خود با کسانی است که به لحاظ ویژگی های مالی با مشکلاتی به مراتب بیشتر دست و پنجه نرم می کنند. این مقایسه زمینه رضایت از موقعیت اقتصادی فعلی و پرهیز از بلندپروازی ها را فراهم می کند. در منابع دینی نیز به این مقایسه خوش بینانه به عنوان راهی برای رضایت مندی از وضعیّت اقتصادی اشاره شده است. امام صادق (علیه السّلام) می فرمایند:
انظر الی من هو دونک فی المقدرة ... فان ذلک اقنع لک بما قسّم الله لک؛ (27) از نظر امکانات، به کسی بنگر که فروتر از تو است ...، چرا که این امر تو را به روزی مقدّر از جانب خداوند قانع تر می سازد.
به همین دلیل، در روایات ما به همنشینی با فقیران سفارش شده و به عنوان راهی برای شکر و قناعت بر آن تأکید شده است: « عن علی (علیه السّلام): جالس الفقراء تزدد شکراً؛ (28) با فقرا هم نشینی کن تا شکرت فزونی یابد ».
همان گونه که مقایسه نقاط مثبت زندگی زناشویی خود با افرادی که از مشکلات اقتصادی رنج می برند، باعث احساس رضایت مندی از موقعیت اقتصادی می شود و به شکر و قناعت می انجامد، مقایسه های بدبینانه که در آن فرد نقاط ضعف اقتصادی زندگی خود را با نقاط قوت دیگران از جهت اقتصادی می سنجد، باعث ناخشنودی از موقعیت زناشویی خود می شود و به حرص و فاصله گرفتن از قناعت می انجامد. بر این اساس، پرهیز از مقایسه های بدبینانه یک مهارت مؤثر در قانع سازی خویش به زندگی زناشویی و حفظ روحیه شکرگذاری به شمار می رود. با توجه به این نکته، در منابع دینی به پرهیز از مقایسه خود با افرادی که به لحاظ اقتصادی برتر محسوب می شوند، امر شده است:
عن الصادق (علیه السّلام): لا تنظر الی من هو فوقک فی المقدورة، فان ذلک اقنع لک بما قسّم لک؛ (29) به افرادی که از نظر امکانات مادّی از تو برترند، نظر نیفکن؛ چرا که این امر تو را به آنچه از سوی خدا برایت مقدر شده است، قانع تر خواهد ساخت.
شاید از همین روست که هم نشینی با اغنیا مذموم دانسته شده است. (30) امام باقر (علیه السّلام) نیز در تحلیل این موضوع به مردی فرمودند:
لاتجالس الاغنیاء فان العبد یجالسهم و هو یری ان الله علیه نعمة فما یقوم حتی یری ان لیس لله علیه نعمة؛ (31) با ثروت مندان همنشین مباش؛ چون هنگامی که بنده ای در کنار آنان می نشیند، خود را مشمول نعمت خداوند می داند؛ اما از کنار آنان بر نمی خیزد تا این که می پندارد خداوند هیچ نعمتی به او نداده است.

ب. آینده نگری

نمی توان جلو تجارب منفی گذشته را گرفت؛ ولی همیشه امیدی به آینده بهتر وجود دارد. آینده به شما فرصت می دهد تا با استفاده از تجربه های یادگیری و مهارت های مقابله ای خود، اشتباهات گذشته خویش را بهبود بخشید و رضایت بیشتری کسب کنید. انتظار آینده، امید و خوش بینی را درباره فرصت های جدید برای اعمال تسلط و کفایت به شما القا می کند. (32) یکی از عواملی که باعث می شود تا فرد بتواند با دشواری های اقتصادی حاکم بر زندگی کنار آید و بر آن ها غلبه کند، زنده نگه داشتن امید به آینده بهتر است. او باید بداند که مشکلات همیشگی نیست و با مقاومت می توان بر آن ها فایق آمد و دوران سخت را پشت سر نهاد. همچنان که خداوند متعال می فرمایند: « إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً ؛ (33) مسلّماً با سختی آسانی است ».
برای این منظور فرد می تواند دوران سخت خود یا دیگران را یاد کند که با مقاومت به پایان رسید و به راحتی و آسایش مبدّل شد. در قرآن کریم نیز خداوند متعال حکمت نقل داستان پیامبران را برای رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) آن معرفی می کند که به او این اطمینان را بدهد که سختی ها همیشگی نیست:
وَکُلاًّ نَّقُصُّ عَلَیْکَ مِنْ أَنبَاء الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِهِ فُؤَادَکَ؛ (34) ما سرگذشت های انبیا را برای تو بازگو کردیم تا قلب تو آرام ( و اراده تو قوی ) گردد.

ج. تنظیم بودجه

تنظیم بودجه، عبارت است از یک برنامه مشخص و منظم که به شما کمک می کند تا از درآمد و پولتان حدّاکثر استفاده را ببرید. بودجه ای که با تدبیر تنظیم شده باشد، شما را به هدف ها و آرزوهایتان می رساند. هنگامی که شما حساب شده خرج کردید و مخارج هر ماه را آخر همان ماه از نظر گذراندید، به چشم خود می بینید که برای هر چیز چه مبلغ پول داده اید و اگر بعضی مخارج در نظر شما زاید باشد، آن را حذف می کنید تا اعتبارش به مصرف چیزهای مهم و لازم برسد. اگر صورت حساب خرج ماهیانه را با دقت مرور کنید، بهترین و صمیمی ترین دوست و مستشار اقتصادی را با خود همراه کرده اید و بدون شک راهنمای خرج پس انداز شما خواهد بود.
مستشاران علم اقتصاد معتقدند که طرح و تنظیم بودجه، همیشه باید با حضور و همکاری تمام اعضای خانواده باشد. همچنین اگر هر چند وقت یک بار جلسه ای تشکیل دهید و در خصوص بهبود اوضاع اقتصادی خانواده با بچه ها صحبت کنید، روح همکاری را در آن ها ایجاد کرده اید. در این صورت آن ها روی بیشتر توقعات خود قلم می کشند و از این که از بعضی چیزها محروم شده اند، عصبانی و بداخلاق نمی شوند. (35)
باید توجه داشت که در تنظیم بودجه لازم نیست ریز هزینه ها بسیار دقیق مورد توجه قرار گیرد؛ چون این امر دشوار است و گاه اصل تنظیم بودجه را نیز مشکل می کند؛ بلکه مهم آن است که خط مشی کلّی درآمدها و هزینه ها تنظیم شود تا از این راه مخارج اولویّت بندی شود و درآمدها به مخارج ضروری تر اختصاص یابد.
امام باقر (علیه السّلام) نیز در خصوص اهمیت برنامه ریزی در زندگی، آن را یکی از سه عامل نیل به کمال دانسته و فرموده اند:
الکمال کل الکمال ... و تقدیر المعیشة؛ (36) تمام کمال در سه چیز است که یکی از آن ها، برنامه ریزی درباره ی معیشت است.
امام صادق (علیه السّلام) نیز رفق و لطافت در برنامه ریزی اقتصادی را بهتر از توسعه ی مالی دانسته و فرموده اند: « الرفق فی تقدیر المعیشه خیر من السعة فی المال ». (37)
دلیل این امر نیز روشن است. همچنان که السی استاپلتون ( یکی از بزرگ ترین متخصصان علم اقتصاد که چندی مستشار اقتصادی تجارت خانه های بزرگ بوده است ) عقیده دارد که غالب مردم وقتی پولشان زیادتر شد، خرجشان را بالا می برند و در نتیجه باز با بی پولی و کمبود دست به گریبان هستند. (38)

د. حرف زدن با خود

چه با صدای بلند با خودتان حرف بزنید و چه آهسته، در هر حال، می توانید با استفاده از این توانایی، خود را برای مقابله با مشکلات آماده کنید. سه روش ذیل به شما کمک خواهد کرد که این کار را به طور مؤثر انجام دهید. این روش ها، آماده شدن در مقابل مشکلات، مواجه شدن با آن ها و تأمّل در آموخته ها را شامل می شود:

1. آماده شدن در مقابل مشکلات

شما می توانید از راه حرف زدن با خود به شیوه ای که کنترل شما را بر اوضاع افزایش دهد، خودتان را برای مبارزه با مشکلات آماده کنید. تهیه فهرستی از جملات تقویت کننده می تواند به شما کمک کند. از جملات زیر استفاده کنید:
- « نشستن و نگران شدن هیچ کمکی نخواهد کرد »؛
- « خودم را ناراحت نخواهم کرد »؛
- « با استفاده از مهارت های مسئله گشایی خودم نقشه ای را تهیه می کنم »؛
- « تجربه خوبی برای من خواهد بود؛ »
- « مشکلات اقتصادی چیزی نیست که بتواند مرا از پای درآورد »؛
- « در برابر شرایط سخت تر از این نیز مقاومت خواهم کرد ».
شما همچنین می توانید در ذهن خود نتیجه ی خوشایند مقابله را مجسم کنید و بدین ترتیب خود را برای مقابله با مشکل آماده کنید.

2. مواجه شدن با مشکلات

وقتی مشکلی پیش می آید، آن قدر خود را از نظر روانی تقویت کنید تا احساس کنید از عملکرد خود راضی خواهید شد. به خود بگویید که شما یک مبارز هستید و می دانید که چگونه از مهارت های مقابله ای خود استفاده کنید. یاد بگیرید به شیوه ی زیر با خود درباره ی مشکلات حرف بزنید:
- « من یک مقابله گر هستم و می دانم که می توانم از عهده این مقاومت برآیم »؛
- « نمی گذارم اضطراب و خشم بر من مسلط شود »؛
- « اگر طوری عمل کنم که انگار بر همه چیز کنترل دارم، راه حلّ مشکل را پیدا می کنم »؛
- « با مواجهه با این موقعیت دشوار، توان مقابله ای خود را افزایش می دهم »؛
- « ناآرامی در برابر مشکلات اقتصادی، کار را از این که هست بدتر می کند ».

3. تأمل درباره ی آموخته ها

هنگامی که مشکلی را از سر راه برداشتید، برای مدتی درباره ی آنچه از آن آموخته اید، تأمل کنید. بهتر است به اشتباهات خود پی ببرید و از خودتان بپرسید که چه طور می توانید از اشتباهات خود کمال استفاده را ببرید. با ارج نهادن به کارهای درست و نیز با تصحیح خطاهای خود می توانیم تجربه هایمان را شکل دهیم. مدّتی روی عملکردتان با گفتن این عبارت ها تأمل کنید:
- « زندگی پر از مشکلات است و من می توانم یاد بگیرم با آنها مقابله کنم »؛
- « عملکرد نسبتاً خوب بود، می توانم حتی در دفعه های بعد بهتر از این عمل کنم »؛
- « مشکلات زندگی فرصتی به من می دهد تا مهارت های مقابله ای خود را به کار ببرم »؛ (39)

هـ . الگوپذیری

برخی قناعت را سرلوحه ی زندگی خویش قرار داده اند و با آن که می توانند زندگی مرفّهی داشته باشند، نیل به ارزش های معنوی را هدف نخست خود می دانند. اینان از امکانات بسیاری که در اختیار دارند، به مقدار ضرورت اکتفا کرده و بقیه را به نیازمندان بخشیده اند. در نظر داشتن این الگوها، مهارت دیگری است که روحیه قناعت را تقویت و در بحبوحه سختی های معیشتی، فرد را از ناشکیبایی باز می دارد.
امام علی (علیه السّلام) در نامه ای به عثمان بن حنیف انصاری، فرماندار بصره که در مهمانی یکی از ثروتمندان بصره شرکت کرده بود، فرمودند: آگاه باش! هر مأمومی امام و پیشوایی دارد که باید به او اقتدا کند و از نور دانش او بهره گیرد. بدان امام شما به همین دو جامه کهنه و از غذاها به دو قرص نان اکتفا کرده است، آگاه باش! شما توانایی آن را ندارید که چنین باشید، امّا مرا با ورع، تلاش، عفّت، پاکی و پیمودن راه صحیح یاری دهید. (40)
با پیروی از این الگوها می توانیم راهی را برای قناعت بیابیم تا زمینه سازگاری در زندگی را بیشتر فراهم کنیم.

و. همخوان سازی خواسته ها و انتظارات

از آفت هایی که هر خانواده ای را تهدید می کند، رشد خواسته ها و انتظارات همسران از یکدیگر است، به گونه ای که این قبیل توقّعات به مرزی غیرمنطقی می رسد و با مطرح شدن آن ها، آرامش زندگی به هم می ریزد. همسران جوان غالباً از این جنبه آسیب می بینند که مرز منطقی و غیر منطقی بودن انتظاراتشان از یکدیگر مشخص نیست و احساساتشان در این رهگذر جریحه دار می شود. نقطه بحران در زندگی زمانی فرا می رسد که انتظارات غیرمنطقی و تأمین نشده بر روی هم انباشته شود، مقاومت زن و شوهر به تدریج کمتر گردد و در یک لحظه غیرقابل پیش بینی، درگیری به وجود آید. خانواده ای که قناعت پیشه کرده باشد، با تنظیم و تدوین انتظارات و توقعات، راه را بر ورود هر عامل تفرقه و تزلزل در زندگی می بندد و خواسته ها را در قالب بایسته ها می ریزد و روح تفاهم و همدلی را به زندگی تزریق می کند. این مهم زمانی رخ می دهد که همسران از حقوق خود به خوبی آگاه باشند.

پی‌نوشت‌ها:

1. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 9، ص 327.
2. ملااحمد نراقی، معراج السعادة، ص 397.
3. میرزا حسن نوری، مستدرک الوسائل، ج 15، ص 232.
4. عبدالواحد آمدی، غرر الحکم، ص 391.
5. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 74، ص 185.
6. عبدالحمید بن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 20، ص 296.
7. عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 103.
8. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 1، ص 83.
9. عبدالواحدآمدی، غررالحکم، ص 103.
10. همان، ص 393.
11. همان، ص 391.
12. همان.
13. همان، ص 284.
14. همان، ص 392.
15. همان.
16. تاج الدین شعیری، جامع الاخبار، ص 109.
17. عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 391.
18. همان.
19. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 27.
20. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 37، ص 103.
21. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 32.
22. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج 13، ص 149.
23. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 139.
24. احزاب، 28 و 29.
25. علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج 2، ص 192.
26. کریس، ال. کلینکه، مهارت های زندگی، ترجمه شهرام محمدخانی، ج 2، ص 15.
27. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 242.
28. عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 430.
29. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 242.
30. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 35.
31. همان.
32. کریس ال. کلینگه، مهارت های زندگی، ترجمه شهرام محمدخانی، ج 2، ص 222.
33. انشراح، 6.
34. هود، 120.
35. دورتی کارنگی، آئین همسرداری، ترجمه مهستی شهلایی، ص 264.
36. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 32.
37. همان، ج 2، ص 119.
38. دورتی کارنگی، آئین همسرداری، ترجمه مهستی شهلایی، ص 257.
39. همان، ص 107.
40. نهج البلاغه، نامه 45.