خانواده، مهمترین رکن اجتماعی

مقدمه

هدف اصلی این نوشتار شناسایی آسیب های نهاد خانواده، شیوه های تحکیم آن و همچنین بررسی و واکاوی آثار فردی و اجتماعی یک خانواده مطلوب است. مفروض اصلی در این نوشتار آن است که علی رغم تغییرات در نقش و ساختار نهاد خانواده طی دهه های اخیر، خانواده همچنان مهم ترین هسته اجتماعی است.
خانواده به عنوان مهم ترین هسته اجتماعی از دیرباز مورد توجه فلاسفه اندیشمندان و دانشمندان بوده و همواره نسبت به اهمیت آن تأکید شده است. قدمای فلاسفه، زندگی خانوادگی را بخش مستقلی از « حکمت عملی » می شمردند؛ به طوری که افلاطون در جمهوریت، ارسطو در سیاست، بوعلی سینا در شفا با چنین دیدی و از این زاویه به زندگی خانوادگی نگریسته اند. افلاطون می گوید: اگر ما بخواهیم جمهوری خوبی را سامان دهیم، باید قوانین اصلی آن جمهوری، قوانینی باشد که بتواند به مسئله زناشویی سامان خوبی دهد. رسو، ولتر و منتسکیو نیز در عقاید و نظریات خود در مورد حقوق فطری و اجتماعی بشر، به شکلی بر این امر صحه گذارده اند ( مطهری، 1365: 14 ). حتی بعضی از دانشمندان، خانواده را بر جامعه ترجیح داده و ابراز داشته اند که بر جامعه نوعی « انضباط خشک و کسالت آور حاکم است، ولی فضای خانواده آکنده از احساس مشترک و آرامش و محیط انسانی است » ( باوم، 1367: 33 ).
دانشمندان مختلف علوم اجتماعی، روانشناسی اجتماعی، جمعیت شناسی، حقوق، تاریخ و حتی مسئولین سیاسی و امنیتی هر یک از زوایای مختلف به مسئله خانواده توجه کرده اند. در باب اهمیت خانواده، در مجموع دو رهیافت نهادگرایی و سیستمی وجود دارد.
رویکرد نهادگرایی، خانواده را واحد اساسی جامعه تلقی می کند و نهاد خانواده را در کنار نهادهای دیگر اجتماعی مورد بحث و مقایسه قرار می دهد. رهیافت سیستمی، مطالعات خانواده را معطوف به کنش های متقابل اعضای خانواده قلمداد می کند. در این دیدگاه، « خانواده، مجموعه ای از اجزای مرتبط است که با محیط خود رابطه متقابل برقرار می کند و در مقابل فشارهایی که از خارج بر آن وارد می شود، مبادرت به حفظ تعادل می کند » ( برناردز، 384: 72 ). کورت لوین، اندیشمند علوم اجتماعی می گوید: « تا زمانی که دارای خانواده های نیک هستیم، می توانیم به نژاد بشر امید ببندیم ». آلن ژیرال نیز معتقد است: « در میان همه مراسم و آداب و مسائل اساسی و حیاتی انسان، ازدواج از اهمیت ویژه ای برخوردار است و هیچ نهادی همانند آن تحت تأثیر دگرگونی های اجتماعی قرار نمی گیرد ».
مهم تر از همه ی این مسائل، بیان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) است که فرمود: « ما بُنی بناء فی الاسلام أحب الی الله عزوجل من التزویج »، به این معنی که: هیچ بنیان و نهادی نزد خداوند، باعظمت تر و محبوب تر از بنیان و بنیاد خانواده نیست ( عاملی: 14 ). به این ترتیب مشاهده می شود این هسته و بنیاد که جامعه، کشور و امت از همین هسته اصلی نشئت می گیرند، آنقدر اهمیت دارد که پیامبر آن را محبوب ترین بنا نزد خداوند می داند. در این راستا، رایج ترین مفهومی که از خانواده به دست می آید، بدین صورت است: « خانواده را می توان یک گروه نهادی شده زیستی- اجتماعی تعریف کرد که متشکل از چند بالغ ( که دست کم دو تای آنها بدون داشتن پیوند خونی و از دو جنس مخالف، ازدواج کرده باشند ) و فرزندانی که زاده پیوند ازدواج افراد بالغ هستند » ( گولد، 1376: 381 ).
به گفته ی ویل دورانت، فیلسوف و نویسنده، معروف کتاب تاریخ تمدن: « اگر فرض کنیم در سال 2000 مسیحی هستیم و بخواهیم بدانیم که بزرگ ترین حادثه ربع اول قرن بیستم چه بوده، متوجه خواهیم شد که این حادثه، جنگ و یا انقلاب روسیه نبوده، بلکه همانا دگرگونی وضع زنان بوده است. تاریخ چنین تغییر تکان دهنده ای را در مدتی به این کوتاهی کمتر دیده است. خانه مقدس که پایه نظم اجتماعی ما بود، شیوه زناشویی که مانع شهوت رانی و ناپایداری وضع انسان بود، قانون اخلاقی پیچیده ای که ما را از توحش به تمدن و آداب معاشرت رسانده بود، همه آشکارا در این انقلاب پرآشوبی که همه رسوم و اشکال زندگی و تفکر ما را فراگرفته است، گرفتار شده اند ». اکنون نیز به تعبیر استاد مطهری، متفکران غربی از به هم خوردن نظم خانوادگی و سست شدن پایه ازدواج، از شانه خالی کردن جوانان از قبول مسئولیت ازدواج، از منفور شدن مادری، از کاهش علاقه پدر و مادر و بالاخص علاقه مادر نسبت به فرزندان، از ابتذال زن دنیای امروز و جانشین شدن هوس های سطحی به جای عشق، از افزایش دائم التزاید طلاق، از زیادی سرسام آور فرزندان نامشروع، از نادرالوجود شدن وحدت و صمیمیت میان زوجین، بیش از پیش احساس نگرانی می کنند ( مطهری، 1365: 37-36 ). موضوع خانواده علی رغم آن همه اهمیت، متأسفانه کمی غریب واقع شده است و ضرورت دارد بیش از این به بحث خانواده، آسیب های این نهاد مهم، تحکیم خانواده و همچنین آثار فردی و اجتماعی یک خانواده مطلوب پرداخته شود و در این زمینه بحث و تلاش علمی عمیق تری صورت گیرد.

1- تعریف خانواده

گرچه تعریف خانواده در طول زمان با تغییراتی همراه شده، اما عموماً خانواده و آنچه که به عنوان میثاق زناشویی از آن یاد می شود، عبارت است از: « پیوند قانونی دو جنس مخالف بر پایه روابط پایا، تقدس مذهبی، روابط عمیق عاطفی که با نوعی قرارداد اجتماعی و آثار مهم فرهنگی همراه است » ( Engels, 1973: 171-205 ). به این ترتیب معنای اصلی خانواده، همواره با یک قرارداد اجتماعی، پیوند حقوقی، اجتماعی و عاطفی همراه است. کارلسن می گوید: « ازدواج فرآیندی است از کنش متقابل دو فرد که با شرایط قانونی و طی مراسمی تشکیل می شود و به طور کلی عمل آنان مورد پذیرش قانون قرار گرفته است » ( karlsson, 1963:31 ). در گذشته خانواده بسط بیشتری داشت و حداقل دو نسلی و گاهی سه نسلی بود؛ به این معنی که خود زوجین به عنوان مرکز خانواده و فرزندان، پدر و مادر زوجین و حتی گاه خانواده فرزندان آنها در کنار همان خانواده اصلی و چه بسا حتی در داخل یک خانه با یکدیگر زندگی می کردند. اما امروز معمولاً خانواده ها به سمت خانواده حداقلی در حرکت هستند و فرزندان به محض اینکه ازدواج می کنند، هم از لحاظ مکانی و هم از لحاظ اجتماعی و شغلی از پدر و مادر فاصله می گیرند و خانواده در حدّ خانواده حداقلی باقی می ماند ( Engels, Op. cit: 94-146 ). حجم تغییر و مدت تغییر در این راستا از اهمیت ویژه ای برخوردار است و گولد، تغییرات را ساختی و تغییر در کارکردها می داند. او نتیجه ی تحول اجتماعی را تفاوت مشهودی می داند که در حالات، ساخت اجتماعی، نهادها و عادت ها وجود دارد ( گولد، پیشین: 226 ).
امروزه جدال بر سر تعریف خانواده عمدتاً به دو مبحث « ساختار » و « کارکرد » معطوف است؛ به عبارت دیگر، سؤال اینجاست که آیا در تعریف خانواده حتماً باید به ساختار یعنی وجود پدر، مادر یا والدین مجرد و فرزندان روابط خونی، ازدواج و فرزندخواندگی توجه داشت و یا اینکه می توان افراد غیرمرتبط به لحاظ خونی، ازدواج و فرزندخواندگی ساکن در یک خانه را به سبب کارکردهای مشابه، « خانواده » دانست؟ یونسکو در سال 1992 بین واحد خانواده (2) و اعضای یک خانه (3) تمایز قائل می شود و پنج گونه متمایز خانواده را تعریف می کند، شامل: خانواده هسته ای (4) یعنی خانواده متشکل از دو نسل پدر و مادر و فرزندان یا والدین مجرد و فرزندانشان؛ خانواده بنیادین (5) یعنی خانواده متشکل از سه نسل شامل پدر، مادر، فرزندی که ازدواج کرده، همسر و فرزندان او؛ خانواده ی عمودی پشت در پشت (6)، خانواده مشترک یا بسط یافته (7) و خانواده پیچیده (8) نیز به خانواده ای اطلاق می شود که دو خانواده بعد از طلاق گرد هم می آیند.
امروزه در جوامع غربی، تعاریف جدیدی برای خانواده مطرح شده که با معنای سنتی خانواده متفاوت است، به طوری که حتی زندگی دو نفر را نیز که در یک خانه با یکدیگر هم خانه اند- نه به عنوان همسر- جزو خانواده به حساب می آورند. در بعضی از کشورها نیز با رواج بحث همجنس گرایی، آنها را هم جزو خانواده قلمداد می کنند. علی رغم تعاریف متعدد و متفاوت در معنا و مفهوم خانواده، آنچه اهمیت دارد این است که ساخت اخلاق اجتماعی، هنجارها و رفتارهای اجتماعی و حتی ارزش هایی که ساخته می شوند، از منشأ خانواده و تربیت خانوادگی نشئت می گیرد. به طوری که کاردینر معتقد است: « در جامعه ای که تربیت کودک با بازی و مدارا و ملاطفت آمیخته، شخصیت اساسی افراد به نرم خویی و آسان گیری مقرون می شود و جامعه پر از رحمت و شفقت و مدارا خواهد بود، اما تربیت سخت گیرانه افراد جامعه را تندخو بار خواهد آورد » ( راسخ و جمشید، 1347: 45 ). اریش فرم نیز می گوید: « خشونت پدر، کودک را ضعیف کش و او را در برابر قوی تسلیم محض بار می آورد و در برابر ضعفا قدرتخواه و دنبال تسلط بی چون و چرا خواهد بود ( ساروخانی، 1370: 13 ). به همین جهت، علم ضعیف کشی برخی از افراد را باید در خانواده های آنها و رفتار پدر و مادر با آنها جستجو کرد.

2- انگیزه تشکیل خانواده

نظریه های مختلفی نسبت به انگیزه ی اصلی تشکیل خانواده مطرح شده است. برخی معتقدند: اساس تشکیل خانواده از مسئله « خدمت » نشئت می گیرد؛ به عنوان مثال: خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق ناصری با تأکید بر اصل « استخدام » بر اجتماعی شدن انسان به انواع همکاری و همیاری اشاره می کند و می گوید: عناصر و نبات و حیوان هر سه کمک به نوع انسان از همه لحاظ می باشند، ولی انسان به آنها یاری نمی رساند: « همچنان که انسان به عناصر و مرکبات محتاج است تا هر سه نوع معونت او دهند، به نوع خود نیز محتاج است تا به طریق « خدمت » یکدیگر را معاونت کنند... » ( طوسی، 1364: 248 ). وی در جای دیگری می گوید: اما به حسب تبقیه ی نوع نیز به جفتی که تناسل و توالد بر وجود او موقوف باشد، احتیاج بود، پس حکمت الهی چنان اقتضاء کرد که هر مردی جفتی گیرد تا هم به محافظت منزل و مافیه قیام نماید و هم کار تناسل به توسل او تمام شود و چون توالد حاصل آید و فرزند بی تربیت و حضانت پدر و مادر بقا نمی یابد و به نشر و نما نمی رسد، تکفل امور او نیز واجب گشت ( همان: 206-205 ). خواجه گرچه در پیدایش جامعه به مفاهیم و عناصری چون نیاز به غذا و نیاز جنسی به عنوان امور مادی توجه کرده، اما برای تداوم جامعه به عنصری کاملاً معنوی و فرهنگی یعنی « محبت » توجه کرده است ( همان: 209-207 ). همچنین در زمینه محبت نیز به محبت طبیعی مانند محبت مادر به فرزند و محبت ارادی اشاره دارد ( همان: 260-259 ).
تمامی اندیشمندانی که به اتوپیا روی آورده اند، بر خانواده و اهمیت حیاتی آن برای جامعه تأکید ورزیده اند، بدین معنا که نهاد خانواده وظیفه تولیدمثل، نگهداری، پرورش فرزندان و اجتماعی کردن آنها را به عهده دارد تا از این طریق افراد جامعه آماده انجام وظایف و مسئولیت های متنوع تر و پیچیده تری در جامعه شوند. خانواده در شکل گیری دیدگاه ها، ارزش ها و باورهای کودک نقش اصلی را به عهده دارد و بر نوع روابطی که فرد با عوامل و نهادهای اجتماعی دیگر دارد، تأثیر می گذارد ( کوئن، 1373: 180-179 ).
برخی از روانکاوان چون « فروید » کوشیده اند تمامی میل ها و کشش های زنان و مردان به جنس مخالف را در غرایز جنسی محدود و محصور کنند. اما در برابر این تصور و انگاره، پاره ای دیگر از روانشناسان محبت میان همسران را گاه « عشق » و گاه « نوعی احساس » نامیده اند. دکتر ژ. آ. هدفیلد روانکاو، تفسیر فروید از واژه عشق را چنان بیان می کند: « فروید عقیده دارد که معنا و مفهوم کامل عشق در غریزه جنسی خلاصه شده است و در حقیقت کلمه عشق را از بین می برد و به جای آن غریزه تناسلی می گذارد و به ندرت فرقی بین غریزه مرد و زن می گذارد؛ بلکه فقط می گوید: مرد از راه غریزی تحریک می شود و زن از راه عشق. » سپس نظر خود را در این باره می آورد: « نظر من این است که عشق یک غریزه ساده مثل غریزه تناسلی با خشم، غضب و یا ترس نمی تواند باشد، بلکه احساسی و در حقیقت مجموعه هیجاناتی است که نسبت به یک چیز یا شخص در وجود آدمی به وجود می آید مثلاً وطن پرستی همان طور که از اسمش پیداست، احساسی است که در آن تمام هیجانات در اطراف کشورمان دور می زند. بدین طریق عشق عبارت است از: احساسی است که در آن عده زیادی از هیجانات مانند فداکاری، احترام، تهور در دفاع از معشوق، نرمی و ملاطفت به خصوص در عشق مادر به فرزندش، پذیرش خواهش ها و تحسین معشوق، همگی همکاری نزدیک دارند » ( هدفیلد، 1366: 163 )
علامه مرتضی مطهری نیز می گوید: « عجیب است که بعضی از افراد نمی توانند میان شهوت و رأفت فرق بگذارند، خیال کرده اند آن چیزی که زوجین را به یکدیگر پیوند می دهد، منحصراً طمع و شهوت است، در حالی که حس استخدام و بهره برداری است، یعنی همان چیزی که انسان را با مأکولات و مشروبات و ملبوسات و مرکوبات پیوند می دهد، آنها نمی دانند که در خلقت و طبیعت علاوه بر خودخواهی و منفعت طلبی، علایق دیگری هم هست که آن علایق ناشی از خودخواهی نیست، بلکه از علاقه مستقیم به غیر ناشی می شود » ( مطهری، 1375: 180 ).
برخی از صاحب نظران، اساس تشکیل خانواده را « نیاز »، بعضی دیگر « احترام به قراردادهای اجتماعی » و برخی « تولیدمثل » دانسته اند. اما آنچه قرآن بر آن تأکید دارد، « نظریه آرامش » است. قرآن به آرامش در کنار همسر و به تشکیل خانواده تأکید دارد. قرآن مجید می گوید: شما در کنار همسر می توانید آرامش را به دست آورید ( روم: 21 ). جوان پسر و دختر بعد از تشکیل خانواده، احساس آرامش می کنند. سپس می گوید: « خداوند بین زوجین علاقه ی دوستی و مهربانی قرار داد »، یعنی اساس تعامل با یکدیگر باید بر اساس دوستی، مودت، مهربانی و رحمت باشد. بدین سان، کانون خانواده از آن روی که بزم محبت و مودت است، اکسیر آرام بخشی و « سکون » برای هر دو همسر را در خود دارد. رهیافت به این واقعیت کارکردی خانواده، آشکارا اعتراف به این واقعیت نیز هست که هرگاه خانواده از محبت و مودت تهی گردد، شالوده آن سست و لغزنده می شود و هر آن احتمال فروپاشی و گسست آن می رود و این یکی از اسباب و عواملی است که خانواده امروز غربی را در سراشیب سقوط و نابودی قرار داده است. شرط قرار دادن رضایت و خواست زن و شوهر در هنگام ازدواج، در آموزه های عرفی و شرعی اسلامی، گذشته از مصلحت سنجی های دیگر، گویی به این موضوع نظر داشته است که ازدواج بدون رضایت و دلدادگی هر یک به همسر خویش، بنایی را می ماند که در مسیر طوفان تند و بنیاد برانداز پی ریزی شده باشد.
پس لازم است آغازین سنگ بناهاهای این بنیاد، بر شالوده محبت و دوستی- و نه صد البته شور غرایز عشق نما و زودگذر شهوانی- گذاشته شود. همچنان که در فراز و فرود زندگی زناشویی نیز این اکسیر بقا و پایداری، نه تنها مصون و محفوظ بماند، بلکه بر اثر اخلاق کریمانه و آشنایی دو همسر نسبت به یکدیگر و تولد فرزندان، این محبت و دوستی ریشه دارتر و راسخ تر شود تا بنای قدسی خانواده استحکام بیشتری یابد. تأکید افزون و رهنمودهای متون دینی بر تعامل و معاشرت کریمانه و صمیمی زن و شوهر با یکدیگر را می توان ناظر بر این موضوع اساسی قلمداد کرد. سنت اسلامی، کمترین رفتار و سخنی را که از آن بوی بی مهری استشمام شود، از زن بر شوهر و از شوهر بر زن برحذر می دارد و آن را نکوهش می کند.
یکی دیگر از ویژگی های پراهمیت موضوع خانواده، کارکرد کودک زایی و کودک پروری است. کودکان در خانواده می آموزند تا راه و رسم زندگی والدین را در جامعه پی گیرند و در واقع والدین، واسطه ی انتقال آرمان های اجتماع به کودک هستند. کودکان در خانواده اجتماعی می شوند. اجتماعی شدن در خانواده، موضوعی بیش از صرف مسئله آموزش های خانگی، فراگرفتن معدودی قاعده و قبول یا طرد ضمانت های اجرایی خانواده است. این فرآیند در واقع سرآغاز درونی کردن فرهنگ جامعه توسط خانواده است که کودک از آن فرهنگ به طور کلی جدا نمی شود و در تمام عمر همراه او خواهد بود. به عبارت دیگر، فرد در خانواده علاوه بر هنجارهای خانواده، هنجارهای جامعه را نیز درونی می کند و جزئی از شخصیت وی می شود ( فلیچر، 1966: 36 ). علاوه بر این، چگونگی برخورد با کودک، زمینه ساز شکل گیری و پرورش شخصیت اوست. بسیاری از جامعه شناسان ادعا کرده اند که تأثیر تجربه های دوران کودکی به نوعی است که برخی از جنبه های آن به رفتار « ثابت یا طبیعت ثانویه » تبدیل می شود ( اعزازی، 1382: 63 ).

3- خانواده و تغییرات جدید

خانواده به عنوان نهاد در عصر حاضر با شرایط جدیدی مواجه و دستخوش تغییرات وسیعی شده که نه تنها با قرن های گذشته، بلکه با دهه های گذشته نیز شکل کاملاً متفاوتی یافته است. این تغییرات عبارتند از:

3-1. حاکمیت « اقتصاد خانوادگی » به جای اقتصاد فردی و مشارکت همه اعضای خانواده در کسب درآمد به دلیل فشارهای اقتصادی

بی تردید کارکردها و وظایف خانواده بسیار تغییریافته و تحولات اقتصادی و صنعتی تأثیر فراوانی بر آن گذاشته است. با سه عنصر زمان، فرهنگ و نیازهای زمانه می توان تغییرات را مورد مطالعه قرار داد. در گذشته، بسیاری از مشاغل، خانوادگی و فامیلی بود و خانواده در محیط محدودی مستقر بود و همواره نظارت همه فامیل و طایفه را در کنار خود داشت. همه اعضای خانواده معمولاً در یک خانه با پدر و مادر زندگی می کردند و خاله، عمه، عمو، دائی و سایر بستگان نزدیک هم در همسایگی آنها زندگی می کردند و همه در یک محله سکونت داشتند؛ لذا افراد فامیل بر اعضای خانواده ی جوان، نظارتی دائمی داشتند. اما اکنون شرایط کاملاً متفاوت شده و صنعتی شدن، نظام خانواده و حتی نظام شغل و کار را هم تغییر داده است. تا آنجایی که یک خانواده در آپارتمانی زندگی می کند که حتی همسایه ی دیوار به دیوار خود را هم نمی شناسد. وجود نقش های ثابت در خانواده های سنتی مانند خانه داری و بچه داری به شدت متحول شده است. درگذشته، خانواده ی سنتی جنبه اقتصادی داشت و از این رو، تعداد فرزندان اهمیت داشت که هم اکنون این گونه نیست.
نهاد خانواده رو به برابری، استقلال، احترام و فارغ از خشونت و نوعی دموکراسی احساسات در حرکت است ( گیدنز، 1373: 104-100 ). بنابراین، دنیای صنعتی، شکل خانه و خانواده را کاملاً تغییر داده است. تشکیل مؤسسات عظیم اقتصادی، کارخانه های بزرگ، ایجاد شهرهای بزرگ، کلان شهرها و مهاجرت های وسیع، از پیامدهای صنعتی شدن هستند که آثار قابل توجهی را بر خانواده گذاشته اند. در مجموع، در نظم جدید اقتصادی میان محیط کار و خانواده فاصله زیادی افتاده، در حالی که در گذشته چنین نبوده است.

3-2- ظهور ارزش های جدید فرهنگی در خانواده مانند تحصیل ( برای دختران )، فراگیری زبان خارجی

دومین موضوعی که باید مورد توجه قرار گیرد، تحصیلات، به ویژه تحصیلات زنان جامعه است که به شدت سبک زندگی را تغییر داده است. درگذشته در یک روستا حداکثر یک مکتب خانه وجود داشت و عده ای از دختران برای آموزش قرآن و زبان فارسی در حدی که بتوانند متن قرآن را قرائت کنند و متونی چون گلستان سعدی را بخوانند، در آنجا تحصیل می کردند. اما با توسعه آموزش و پرورش و آموزش عالی و حضور زنان در این مراکز علمی، شرایط کاملاً تغییر کرده است. به ویژه در دهه ی اخیر، بخش قابل توجهی از دانشجویان در مراکز علمی و آموزشی، خانم ها هستند؛ حتی در کنکور، ورودی زنان به دانشگاه ها از پنجاه درصد فراتر رفته و در بسیاری از رشته ها تعداد قبولی دختران بیش از پسران است. بی تردید، تحصیلات، آشنایی با افکار و نظریات جدید و خلق ارزش های جدید، در زندگی اجتماعی و خانوادگی افراد بسیار تأثیرگذار خواهد بود.
از سوی دیگر، ارتباطات جهانی نیز کاملاً متحول شده به طوری که امواج رادیو، تلویزیون، ماهواره و اینترنت، نه مرزی را می شناسد و نه چهاردیواری را می فهمد، در همه جا نفوذ و رسوخ پیدا می کند و روز به روز هم این نفوذ عمیق تر و وسیع تر می شود و در زندگی افراد و خانواده ها بسیار تأثیرگذار شده و شرایط جدیدی را بر خانواده ها به وجود آورده است.

3-3- کاهش جدی حمایت های مالی، مادی و عاطفی خانواده ها نسبت به فرزندان

تضعیف مسائل اخلاقی و معنوی و سست شدن روابط عاطفی در جامعه، بر مسئله تقدس خانواده نیز تأثیر منفی گذاشته است. خانواده از دیدگاه اسلام و فرهنگ ایرانی به عنوان کانونی مقدس بود که متأسفانه به تدریج شکل و ابعاد آن در حال تغییر است. تقدس زدایی می تواند خطری برای استحکام خانواده باشد. عواطف و علائق در بین اعضای خانواده نه تنها زیربنای استحکام خانواده است، بلکه رشد صحیح کودکان نیز در چنین محیطی امکان پذیر خواهد بود. یکی از دلایل اصلی این موضوع کاهش تقدس ازدواج است که در گذشته هم تراز بودن، هم طبقه بودن و هم صنف بودن در آن اهمیت داشت و والدین و جغرافیای زندگی در آن تعیین کننده بود، اما هم اکنون ازدواج یک قرارداد است تا یک امر مقدس که نهاد خانواده را تشکیل می دهد ( سگالن، 1370: 128 ). شهید مطهری در این زمینه می گوید: « دست توانای خلقت برای ایجاد، بقا و تربیت نسل های آینده، علائق نیرومند زن و شوهری را از یک طرف و علائق پدر و فرزندی را از طرف دیگر به وجود آورده است، عواطف اجتماعی و انسانی در محیط خانوادگی رشد می کنند و محیط فطری و طبیعی پدر و مادر روح کودک را نرم و ملایم می کند. وقتی می خواهیم عواطف دو نفر را نسبت به یکدیگر تحریک کنیم، می گوییم افراد یک ملت برادر یکدیگرند یا می گوییم همه افراد بشر عضو یک خانواده اند؛ به طوری که در قرآن کریم نیز آمده: « إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ »، عواطف برادری تنها از همخونی و خویشاوندی پیدا نمی شود؛ عمده آن است که دو برادر در یک کانون محبت بزرگ می شوند » ( مطهری، 1378: 649 ).

3-4- کاهش مرجعیت والدین در خانواده و انتقال سایر نهادها مثل رسانه ها یا اقتدار سیاسی و اساساً تغییر کارکرد خانواده

جامعه شناس معاصر- تی. بی. باتامور- کارکردهای خانواده را به چهار حوزه: « کارکرد جنسی، کارکرد اقتصادی، کارکرد تولید مثل و کارکرد تعلیم و تربیت » تقسیم کرده و از منظر دیگر، مجموع آنها را به دو نوع روانی و اجتماعی بخش پذیر دانسته است. برخی دیگر از جامعه شناسان، چهار کارکرد عمده اجتماعی برای خانواده تشخیص داده اند: « تولیدمثل، نگهداری ( کودکان نابالغ )، کاریابی، جامعه پذیرکردن » ( باتامور، 1357: 190 ). همچنین « ویل دورانت » در کتاب لذات فلسفه می نویسد: « کار خاص زن، خدمت به بقاء نوع است و کار خاص مرد، خدمت به زن و کودک. ممکن است کارهای دیگری هم داشته باشند، ولی همه از روی حکمت و تربیت تابع این دو کار اساسی است » ( دورانت، 1373: 136 ). آموزه های دینی و از جمله آیات قرآنی نیز بر کارکرد خانواده به ویژه والدین به عنوان دو عنصر اصلی شکل دهنده، صیانت گر و تداوم بخش نهاد خانواده اهتمام زیادی ورزیده و کارکرد پدر و مادر را در حراست از کیان خانواده بسی مهم و تعیین کننده قلمداد کرده است.
اما مقایسه کارکرد فعلی خانواده باگذشته، کاملاً متفاوت است. در گذشته، خانواده هم مرکز کار و هم مرکز تولید و مصرف و در نهایت یک واحد اقتصادی بسته بود. اعضای یک خانواده نیازمندی های خودشان را خود تأمین می کردند. در کنار محل سکونت خانواده، مکان نگهداری احشام بود که از شیر و گوشت و پوست و پشم آنان استفاده می کردند. غلات و میوه و سبزیجات مورد نیاز را هم از مزرعه و باغ خودشان تأمین می کردند. خانواده تنها مرکز تربیت و عاطفه و آرامش نبود، بلکه مرکز تلاش، کار، تولید و مصرف هم بود. کانون گرم و عاطفی در خانواده نیز کاملاً مشهود بود. به تعبیر یک محقق، جامعه سنتی از ثبات برخوردار است، معطوف به زندگی در حدّ معاش است و محور آن خانواده و اساساً جامعه ای مذهبی است ( واترز، 1381: 81 ). اما امروزه معمولاً خانه مکان مصرف خانواده است تا تولید. از طرفی حتی شرایط مصرف هم تغییر کرده است، به طوری که در شرایط فعلی اکثر کارمندان و کارگران، ناهار و حتی گاه صبحانه را هم خارج از خانه صرف می شود. بنابراین، شکل مصرف هم با گذشته کاملاً متفاوت شده است.

3-5- نظام جدید ارتباطات و رسانه ها

نظام ارتباطی جدید مانند اینترنت و تلویزیون موجب شده اعضای خانواده هر کدام « فردی » زندگی کنند. هرکس با یک تلویزیون یا کامپیوتر برنامه خاصی را می بیند و همه خانواده یک جا جمع نمی شوند؛ درگذشته اعضای خانواده کنار هم جمع می شدند، با هم درد دل می کردند و به هم مشورت می دانند، اما وسائل ارتباط جمعی جدید اعضای خانواده را از هم جدا کرده و هر یک از اعضای خانواده در گوشه ای از منزل سرگرم رسیدگی به کار خود ( با کامپیوتر، تلویزیون و ... ) می باشد. به تدریج ارتباط اعضای خانواده در داخل خانه روزبه روز ضعیف تر می شود. البته در شرایط امروز گاهی خانه تا حدی کارکرد آموزشی خود را حفظ کرده است، البته نه به صورت گذشته؛ چه اینکه بسیاری از آموزش ها و مهارت های زندگی را نیز از طریق ماهواره، اینترنت، تلویزیون و رادیو در داخل خانه کسب می شوند. هم اکنون، عمده منابع شکل دهنده هویت از طریق شبکه ارتباطات با جامعه و شبکه مشاغل شکل می گیرد. در جامعه جدید تکنولوژیک، از وحدت مذهبی و اخلاقی که مشخصه ی جامعه سنتی بود، اثری نیست ( روشه، 1375: 101 ). بنابراین، آن آمیختگی گذشته در داخل خانه از بین رفته و فاصله ها در شرایط جدید اضافه شده است و بسیاری از ارزش های حیاتی که قبلاً از خانواده صادر می شدند، هم اکنون وارد خانواده می شوند؛ یعنی درگذشته خانواده صادرکننده ارزش های اساسی فرهنگی، معنوی و اخلاقی بود، ولی با گذشت زمان در بسیاری از موارد واردکننده و مصرف کننده است و هر یک از اعضای خانواده از بیرون منزل، مثلاً از دبیرستان، دانشگاه، جامعه و اینترنت، ارزش های جدیدی را با خود وارد خانه می کند. به این ترتیب، شرایط امروز و کارکردهای خانواده با گذشته کاملاً متفاوت شده است.

3-6- افزایش ازدواج های برون فامیلی در دوران معاصر

در شرایط گذشته، ازدواج های معمولاً فامیلی و از یک طایفه و حتی از یک خانواده بزرگ بود، اما امروزه بسیاری از ازدواج ها برون همسری و برون فامیلی است و درون همسری به تدریج رو به کاهش است. دانشگاه می تواند مرکزی برای آشنایی پسر و دختر و ازدواج آینده باشد؛ همچنین اداره، کارخانه، محل کار، مکان های ورزشی و فرهنگی، پارک ها و دیگر مراکز اجتماعی نیز می تواند چنین کارکردی داشته باشند.
سن ازدواج نیز با گذشته کاملاً متفاوت شده و مشکلات اقتصادی در این زمینه بسیار تأثیرگذار است. هرچقدر جامعه از لحاظ اقتصادی با مشکلات بیشتری مواجه شود، سن ازدواج بالاتر می رود و به ازدواج های دیررس منجر می شود. وقتی در جامعه ای رونق اقتصادی وجود دارد و وضع مردم از لحاظ معیشتی مناسب است و شغل به راحتی در دسترس است، ازدواج هم آسان می شود؛ چه اینکه بالاترین تشویق برای ازدواج مسئله اشتغال است. اما متأسفانه در شرایط فعلی یکی از مشکلات مهم اقتصادی و اجتماعی، مسئله بیکاری به ویژه بیکاری افراد تحصیل کرده است. وقتی رشد اقتصادی تنزل می کند، فرصت های شغلی هم کاهش می یابد و زمانی که بیکاری گسترش یابد، خودبه خود ازدواج هم از جذابیت کمتری برخوردار خواهد شد.
البته متون دینی برخلاف باورهای موجود و حتی اعتقادات اکثر مسلمانان که نداشتن مسکن، درآمد ثابت، شغل و کار مشخص را از بهانه های ترک ازدواج و مجرد زیستن می انگارند، بر آن است که تشکیل خانواده خود یکی از عوامل رهایی از فقر و از جمله اسباب دسترسی به امکانات و رفاه بیشتر زندگی است. قرآن می گوید: « مردان و زنان بی همسرِ خود را همسر دهید، همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را؛ اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود آنان را بی نیاز می سازد؛ خداوند گشایش دهنده و آگاه است » ( نور: 32 ). چنان که پیداست، آیه شریفه در پی برجسته نمایاندن کارکرد اقتصادی خانواده است و تشکیل خانواده و ازدواج را در ثروت افزایی مؤثر می شناسد و با دو بیان مؤکد « به زودی خداوند آنان را بی نیاز می کند » و « خداوند گشایش دهنده و دانا است »، برآورده شدن نیازهای مالی خانواده را تضمین می کند.

3-7- تبدیل روابط آمرانه و مردسالارانه به روابط عرفی، منطقی و عقلانی ( و نه الزاماً زن سالارانه ) و کاهش قدرت مرد

روابط داخل خانه نیز در زندگی جدید با گذشته کاملاً متفاوت شده است. درگذشته معمولاً روابط، مردسالارانه و آمرانه بود، ولی روابط زناشویی نوین کم کم به سمت روابط منطقی و عقلانی پیش می رود. ساختار جدید اقتصادی و اجتماعی، مرزبندی های جنسیتی بین مرد و زن و پسر و دختر را نسبتاً کاهش داده است؛ اگرچه این تغییر می تواند مبارک باشد، اما گاهی خود تبدیل به معضل و مشکل نیز می شود. افزایش سطح سواد زنان و اشتغال به تحصیلات بر جهان بینی و نگرش و شخصیت و رویکرد آنان به زندگی و خانواده و ازدواج تأثیر گذاشته است. علاوه بر این، تحصیلات زمینه ساز و مشوق اشتغال به کار زنان در بیرون خانه شده و روابط زنان و تغییر در نظام توزیع قدرت در خانواده، تحت تأثیر شناخت، مطالعات و تحصیلات زن قرار می گیرد. در گذشته حاکمیت اقتصادی خانواده با مرد بود، مرد را نان آور خانواده می نامیدند و او مسئولیت اقتصادی خانواده را برعهده داشت؛ ولی در شرایط فعلی به جای اقتصاد فردی، اقتصاد خانواده به تدریج با مشارکت زوجین سامان می یابد. نه تنها مرد و زن کار می کنند، بلکه حتی گاهی مرد خانه ناچار است در دو نوبت کار کند تا قادر به تأمین مخارج زندگی باشد. بنابراین، شرایط زندگی نسبت به گذشته بسیار متفاوت شده است.

3-8- کاهش جدی مرزبندی ها و تفکیک جنسیتی بین دختر و پسر و زن و مرد

3-9- تغییر مناسبات خانوادگی

کاهش و تغییر چشمگیر مناسبات بین خانواده ها که خود ناشی از مهاجرت های روستاییان، شهرنشینی و صنعتی شدن است، به تضعیف روابط خویشاوندی منجر شده است.

3-10- جهانی شدن، شیوع فرهنگ همسان جهانی و خلق هنجارهای جدید در سایه تأثیر و تأثر

متأسفانه جامعه و خانواده از مسائل اخلاقی، معنوی، تعهد و اخلاق اسلامی فاصله گرفته که خود از عواملی اصلی معضلات خانواده امروزی است. برخی از دانشمندان اجتماعی پیش بینی می کنند که تا دهه های بعد، شرایط و شکل خانواده مخصوصاً در غرب کاملاً تغییر خواهد کرد. تافلر می گوید: « در آینده به جای خانواده ی امروزی، شاهد پیوندی صرفاً موقت خواهیم بود » ( Toffler, 1970: 223 ). تضعیف این پیوند می تواند خطری تکان دهنده باشد، ولو اینکه این خطر فعلاً برای غرب است و از جوامع ما کمی فاصله دارند؛ اما بر اساس فرهنگ جهانی شدن و نزدیکی جوامع به یکدیگر، بعد از چند یا چندین سال مسائل و مشکلات غرب به جامعه ما نیز سرایت خواهد کرد. در این راستا، موج نوگرایی، آموزش همگانی و گسترش رسانه های جمعی، موجب افزایش دانستنی ها و آگاهی های عمومی نسل جدید شده و حوزه ارتباطات انسانی و اجتماعی آنها را وسیع تر کرده است. جدی ترین نتیجه این فرآیند آن است که نسل جدید، نسلی است که اولاً بسیار باشتاب، اجتماعی می شود و ثانیاً در مسیر اجتماعی شدن، تنها منبع ارزشگذار، دیگر خانواده و سنت حاکم بر خانواده نیست، بلکه با فضاهای جدید اجتماعی و فرهنگی آشنا می شود که ارزش های متفاوتی نسبت به خانواده به او تزریق می کنند و عامل ایجاد نیازهای جدید می شوند ( صالحی، 1388: 144 ).

4- خانواده و دغدغه های نوین

به موازات تحولات و تغییرات مثبت یا منفی که در وضع خانواده به وجود آمده، دغدغه های زیادی هم اکنون در میان اعضای خانواده وجود دارد که می توان آنها را چنین برشمرد:

4-1- نگرانی درباره آینده فرزندان

دغدغه و احساس ناامنی والدین درباره آینده فرزندان ( مانند تحصیلات عالی، ازدواج، اشتغال و ... ) وجود دارد، در حالی که خانواده در جوامع صنعتی کمتر نگران این امور هستند. اولین دغدغه ی والدین حداقل در داخل خانواده، احساس ناامنی نسبت به فرزندان است. به محض اینکه فرزند به سن آموزش ابتدایی می رسد، پیدا کردن مدرسه ای مناسب برای وی اولین دغدغه خانواده است. پس از ثبت نام در یک مدرسه مناسب- اگر محل آموزش با خانه فاصله داشته باشد- نحوه ی رفت و آمد دانش آموز بین خانه و مدرسه، دغدغه دوم خانواده است. وضع درسی فرزندان، محیط ناامن مدرسه از لحاظ اخلاقی، همکلاسی ها و دوستانی که دارای ناهنجاری های رفتاری هستند و ده ها نگرانی دیگر تا پایان دوره ابتدایی و متوسطه از دغدغه های اصلی والدین است. در سنین بالاتر بعد از پایان تحصیلات متوسطه نیز مهم ترین دغدغه ورود به دانشگاه است، رشته و محل تحصیل، شهرستان نزدیک یا دور و شرایط تحصیل نگرانی مهم والدین است. دغدغه بعدی شغل است که می توان گفت اشتغال جوانان اصلی ترین دغدغه خانواده هاست. پس از آن مسئله ازدواج است، اینکه با چه کسی ازدواج می کند، چه زمانی، از کدام خانواده و ... و همه این دغدغه ها می تواند به نوعی آرامش، امنیت و صمیمیت اعضای خانواده را تهدید کند.

4-3- احساس زنان نسبت به عدم حمایت حقوقی و قضایی و قانونی

دغدغه دیگری که وجود دارد، دغدغه های حقوقی زنان جامعه ماست. اکثر خانم ها چه دختری که می خواهد ازدواج کند و چه خانمی که ازدواج کرده است، نسبت به عدم حمایت کافی حقوقی، قضائی و قانونی نسبت به خود احساس ناامنی می کنند و باور دارند که قانون آنچنان که باید حامی آنها نیست. البته قوانین کشور ما در سی و چند سال اخیر نسبت به گذشته با تغییرات مثبتی همراه بوده است. عقدنامه های جدید و تعهد و امضائی که شوهر نسبت به شروط 12 گانه می دهد، در واقع بخشی از دغدغه های زنان را مرتفع می کند، به طوری که در آن موارد، زن می تواند در صورت نیاز از دادگاه ها تقاضای طلاق داشته باشد. اما همچنان خانم ها این احساس را دارند که هنوز حمایت و توجه کافی حقوقی و قانونی نسبت به آنها وجود ندارد.

4-3- دغدغه اوقات فراغت

فقدان برنامه ریزی برای اوقات فراغت خانواده موجب گرایش فرزندان به سیگار و اعتیاد می شود.

4-4- عدم رابطه بین نهاد خانواده و نظام فرهنگی

خانواده دیگر توانایی جامعه پذیری کامل فرزندان را ندارد و این خلأ هنوز پر نشده است. وسایل ارتباطی جدید ضمن سهولت کارها و مزایای فراوانی که به همراه دارد، هم زمان موجب بروز دغدغه ها و نگرانی های والدین نسبت به فرزندانشان نیز شده است. به عنوان مثال، استفاده نوجوانان و جوانان از وسایل ارتباطی نظیر موبایل، اینترنت، ماهواره و غیره، همواره نگرانی هایی را برای خانواده های آنها به همراه دارد.

4-5- تأثیر منفی گرایشات افراطی سیاسی در جامعه بر خانواده

مهم ترین دغدغه ای که وجود دارد مربوط به مسائل و معضلات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که وارد فضای زندگی می شود، چرا که ارتباط تنگاتنگی بین خانواده و جامعه وجود دارد و خانواده نمی تواند از جامعه جدا باشد. گاه مسائل قطبی و رادیکال شده سیاست بیرونی وارد محیط خانواده می شود و فضای صمیمیت را مختل می کند. تا زمانی که اختلافات و رقابت های سیاسی در چارچوب قواعد بازی باشد، نه تنها مشکل آفرین نیست، بلکه حتی ممکن است برای جامعه مفید نیز باشد. اما گاه اختلافات سیاسی در جامعه تند و شدید می شوند و از قواعد بازی پیروی نمی کنند و از مرز اخلاق عبور می کنند و در آن زمان پیامدهای بسیار خطرناک و نگران کننده ای برای نهاد خانواده به همراه خواهند داشت. گروه ها وقتی رادیکال می شوند و رودروی هم قرار می گیرند، آرامش جامعه را به هم می زنند و مشابه این حالت ممکن است گریبانگیر اعضای خانواده شود. در برخی خانواده ها این حالت دو قطبی موجب اختلاف، جدایی، نوع قطع رحم و حتی جدایی شده است. این گونه مسائل سیاسی می تواند تأثیر زیادی بر روابط عاطفی خانواده و آرامش خانواده داشته باشد و به جای آنکه خانواده محل امن و راحت و وسیله ی آرامش همه اعضا باشد، به محل بحث و جدل، درگیری و دعوا و اختلافات تبدیل می شود.

5- خطرات پیش روی خانواده

زمانی که شکاف های اجتماعی موجود در جامعه تبدیل به گسست می شوند، می توانند به وحدت و انسجام اجتماعی و اعتماد عمومی ضربه بزرگی وارد سازند. این شرایط اجتماعی می تواند در خانواده ها هم تأثیرگذار باشد و هرگاه این شکاف ها وارد خانواده ها شوند، می توانند مشکلات فراوانی را برای آن به وجود آورند. یک مشکل خیلی روشن و مطرح در این زمینه، اختلافات و دعواهای خانوادگی است که می تواند به روابط سرد اعضای خانواده و یا حتی طلاق منجر شود که اساس و بقای خانواده را تهدید می کند. بعضی از این تهدیدات کیفیت یا ارزش های خانواده و یا تقدس خانواده را تهدید می کنند، ولی برخی دیگر اصل و بقای خانواده و استمرار آن را مورد تهدید قرار می دهند.
در کشورهای غربی آمار طلاق بالاست، برای مثال در آمریکا آمار طلاق در ازدواج اول 50 درصد، در ازدواج دوم 67 درصد است ( smith, 1998: 1- 5 ). در اتحادیه اروپا، گرچه در مجموعه ی اتحادیه، آمار طلاق 34 درصد است، اما در اروپای غربی این رقم بالاتر است (9). در سال 2005 در انگلستان، 45 درصد ازدواج ها به طلاق منجر شده است (10). در بعضی از جوامع که به سنت ها و آداب و رسوم سنتی بیشتر احترام می گذارند، رقم طلاق پایین تر است، برای مثال در ژاپن آمار طلاق 27 درصد است که نسبت به غرب شرایط بهتری را تجربه می کند (11). در جامعه ایران هم متأسفانه به تدریج آمار بالای طلاق را در کلان شهرها، به ویژه در تهران و بالاخص در شمال تهران شاهد هستیم. در شمال تهران، این رقم به مرز 25 درصد رسیده است که می تواند تبعات بسیار خطرناکی به همراه داشته باشد.

6- راهبردهایی جهت تحکیم خانواده

1- اولین قدم برای تحکیم خانواده، پیشگیری است، یعنی انتخاب صحیح، عقلانی و منطقی همسر. همسرگزینی حساب شده، دقیق و با بررسی کافی، اولین قدم در جلوگیری از تزلزل خانوادگی است. آنچه امروزه عالمان علوم اجتماعی از آن به « همسان همسری » تعبیر کرده اند و در تعالیم دینی نیز از آن به عنوان « کفو »، همتا و همطراز یاد شده است. البته همسان همسری از مسئله دین، قومیت، فرهنگ و تحصیلات شروع می شود و مسائل ظاهری و منزلت های اجتماعی را دربرمی گیرد. به این ترتیب مشاهده می شود که کفو بودن یک اصل مهم و قابل ملاحظه در انتخاب همسر است که اسلام نیز بر آن تأکید کرده است. وقتی در انتخاب همسر تفاوت های زیادی از لحاظ فکری، فرهنگی و مسائل اجتماعی وجود داشته باشد، زندگی مشترک خانوادگی با مشکلات فراوانی همراه خواهد شد. بنابراین، اولین مسئله دقت در انتخاب همسر است.
2- دومین مورد، ضرورت های آموزشی است. آموزش دانش آموزان و دانشجویان در سطوح دبیرستان و دانشگاه باید در حدّ لازم صورت گیرد؛ به طوری که وجود برخی واحدهای درسی در دبیرستان و دانشگاه در زمینه مسائل خانوادگی و آموزش های لازم در ابعاد مختلف برای زندگی آینده جوانان و انتخاب درست همسر یک ضرورت است و این امر باید مورد توجه دولت و نظام آموزشی قرار گیرد. در کنار مراکز آموزشی، رسانه ها نیز وظیفه سنگینی بر عهده دارند. رسانه های گروهی به ویژه رسانه ملی باید توجه بیشتری به مسائل خانواده داشته باشد و فیلم ها و سریال هایی ساخته شوند که بتوانند زمینه های ایجاد استحکام خانواده را بهتر آموزش دهند.
3- شناخت زن و مرد نسبت به تفاوت های روحی، اخلاقی و جسمی یکدیگر از اهمیت به سزایی برخوردار است؛ چراکه با شناخت دقیق تفاوت ها، قبول وظایف و مسئولیت ها توسط هر یک از زوجین و تقسیم درست کار در خانواده، می توان بروز اختلاف در زندگی خانوادگی را کاهش داد.
4- انسان ها در مسیر زندگی، نیازمند الگویی برای شکل دادن به زندگی خود هستند و در امر ازدواج و تشکیل خانواده نیز پیروی از الگویی از خانواده که مظهر عاطفه، محبت، سعادت و توفیق باشد، امری ضروری است. چه خوب است جوانان جامعه ما، خانواده نمونه صدر اسلام ( یعنی علی و فاطمه ) را الگوی خود قرار دهد.
5- یکی از اهداف تشکیل خانواده به دنیا آوردن فرزند برای تداوم نسل است. مسئولیت پذیری مشترک زوجین در تربیت، نظارت و مراقبت بر رفتار و اعمال فرزندان و تأمین نیازمندی های آنان برای ایجاد ثبات و آرامش در خانواده امری ضروری است. چه بسا گاهی سرنوشت فرزندان و عملکرد آنها ممکن است بنیان خانواده را از هم بپاشد و به جدایی منجر شود. اجرای دستورات دینی در خصوص تربیت فرزندان صالح و تعمیق مبانی عقیدتی و ارزش های دینی در خانواده به استحکام آن کمک شایانی خواهد کرد.
6- وفاداری زن و شوهر به همدیگر و رعایت حقوق طرفین و احترام متقابل که در آیات و روایات اسلامی بر آن تأکید شده نیز امری واجب و ضروری است. حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: « جهادالمرئة حسن التبّعل » به این معنی که: جهاد زن، شوهرداری مطلوب و نیکو است. و « الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله »؛ یعنی کسی که برای تأمین نیازمندی های خانواده تلاش می کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می کند. لذا وقتی دیدگاه های زن و مرد بر این مبانی استوار باشد، شالوده خانواده هر روز محکم تر از روز پیش خواهد بود و خطری آن را تهدید نخواهد کرد.
7- میانه روی، اعتدال و قناعت در زندگی و جلوگیری از اسراف و تبذیر در زندگی خانوادگی باعث حفظ اعتبار و آبروی خانواده و تداوم عزت آن و همچنین درسی برای فرزندان در آینده خواهد بود.
8- آسیب شناسی و ارزیابی مستمر عملکرد خود و فرزندان و آگاهی یافتن از خطراتی که در کمین خانواده می باشد، همواره باید مدنظر بوده و کوچک ترین غفلتی در این خصوص صورت نگیرد. باید اشتباهات و لغزش های اعضای خانواده را سریعاً شناسایی و با تفاهم حل و فصل کرد. تمام معروف ها و منکرها و اوامر و نواهی که در قالب دستورالعمل ها و احکام دینی وارد شده باید ملاک عمل قرار گیرد و رفتار اعضای خانواده با آنها سنجیده شود. لذا چنین خانواده ای قطعاً از تزلزل و از هم پاشیدگی به دور خواهد بود.
9- در خانواده های ایرانی بعضی اوقات ممکن است بین سنت های ایرانی و ملاک های دینی و اعتقادی تقابل و تضاد ایجاد شود که نقش خرده فرهنگ ها در آن مشهود است. باید با روشن نگری و واقع بینی بین این دو دیدگاه، اصلاح و آشتی ایجاد کرد و بدون طرد معیارهای فرهنگ ایرانی، آنها را در قالب دستورات دینی قرار داد که برای تمام نسل ها و عصرها پویایی و پایداری داشته باشد و به عنوان نقشه راه خانواده در مقابل دیده گذاشت و از آنها تخطی و غفلت نکرد.
10- نکته مهم دیگر، مسئله تسامح به معنی عدم سخت گیری و گذشت در مسائل فکری و اعتقادی است. بیان قرآن در این زمینه چنین است: « ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ کَفَرُوا اِمْرَأَةَ نُوحٍ وَاِمْرَأَةَ لُوطٍ کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَیْنِ فَخَانَتَاهُمَا فَلَمْ یُغْنِیَا عَنْهُمَا مِنَ اللَّهِ شَیْئًا » ( تحریم: 10 ). خداوند برای کسانی که کفر ورزیدند، همسر نوح و همسر لوط را مثال می زند که تحت زوجیت دو بنده ی صالح از بندگان ما بودند، به شوهرانشان خیانت کردند و همسر پیامبر بودن در عذاب آنها تأثیری نداشت. قرآن به مسئله بسیار مهمی اشاره و از همسران دو پیغمبر یاد می کند. نوح پیامبر و لوط پیامبر که از پیامبران بزرگ الهی بوده اند، اما همسران آنها کافر بودند و به راه حق ایمان نیاوردند. یک پیغمبر خدا با زنی زندگی می کند که در اصولی ترین مسئله یعنی مسئله دینی و اعتقادی اختلاف عمیقی با او دارد و قرآن می گوید اینها کفر ورزیدند و اصلاً ایمان نیاوردند.
به این ترتیب مشاهده می شود که در داخل خاندان رسالت تا این حد تسامح بوده و پیغمبر خدا با زنی که اساساً کفر می ورزیده و کافر بوده، در داخل یک خانه زندگی می کرده است. این مسئله نشان می دهد که بحث تسامح چه جایگاهی در داخل خانواده ها دارد. از سوی دیگر قرآن مثال دیگری دارد: « وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِّلَّذِینَ آمَنُوا اِمْرَأَةَ فِرْعَوْنَ إِذْ قَالَتْ رَبِّ ابْنِ لِی عِندَکَ بَیْتًا فِی الْجَنَّةِ وَنَجِّنِی مِن فِرْعَوْنَ وَعَمَلِهِ » ( تحریم: 11 ). خداوند برای کسانی که ایمان آورده اند، زن فرعون را مثل می زند که از خداوند می خواهد او را از فرعون و کارهای وی رهایی بخشد و بهشت را نصیب او کند. زنی در داخل خانه فرعون به عنوان همسر آن حاکم ستمگر زندگی می کرده که با ایمان و معتقد بوده و از خداوند تقاضای نجات خود را دارد، ولی سال ها این بانوی مؤمنه با شوهری چون فرعون زندگی کرده است. به این ترتیب می بینیم که در قرون گذشته در داخل یک خانه افراد با ایمان در زمینه مسائل فکری و اعتقادی، بالاترین تسامح و گذشت را داشته اند.
در بافت زندگی های جدید، تحمل طرفین از تفاوت هایی که به طور طبیعی وجود دارد، کاهش یافته، در حالی که قرآن به نمونه های والایی از تسامح اشاره کرده است. وفاداری، تعهد، گذشت و عشق پایه های اصلی استحکام خانواده است و طبق آیه شریفه قرآن باید مودت، رحمت و محبت در خانواده ها شکل بگیرد.
11- فعالیت تشکل های غیردولتی در زمینه مشاوره های قبل و بعد از ازدواج ها و کمک های حمایتی آنها نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است که البته در سال های اخیر این تشکل ها فعالیت های خوبی داشته اند.

پی‌نوشت‌ها:

1. سخنرانی افتتاحیه دکتر حسن روحانی رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک، در همایش « راهبردهای تحکیم نهاد خانواده در ایران »، مورخ 1388/10/2.
2. Family Unit
3. Household
4. Nuclear family
5. Stem family
6. Lineal family
7. Extended
8. Compound family
9. www.eurofound
10. www.statistics
11. www.divorcerate

منابع تحقیق:
الف) منابع فارسی
1. اعزازی، شهلا، جامعه شناسی خانواده، تهران: انتشارات روشنگران، 1382.
2. باتامور، بی. تی، جامعه شناسی، ترجمه سیدحسن منصور، تهران: انتشارات فرانکلین، 1357.
3. برناردز، درآمدی بر مطالعات خانواده، ترجمه حسین قاضیان، تهران: نشر نی، 1384.
4. دورانت، ویل، لذات فلسفه، ترجمه عباس زریاب، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1373.
5. راسخ، شاپور و بهنام جمشید، مقدمه ای بر جامعه شناسی ایران، تهران: 1347.
6. ساروخانی، باقر، مقدمه ای بر جامعه شناسی خانواده، تهران: انتشارات سروش، 1370.
7. سگالن، مارتین، جامعه شناسی تاریخی خانواده، ترجمه حمید الیاس، تهران: نشر آرام، 1370.
8. صالحی، سیدرضا، الگوهای سبک زندگی ایرانیان، تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، 1386.
9. طوسی، خواجه نصیرالدین، اخلاق ناصری، تنقیح و تصحیح: مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران: انتشارات خوارزمی، 1364.
10. عاملی، حر، وسائل الشیعه، بیروت: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 30 جلدی، جلد 20.
11. قرآن مجید.
12. کوئن، بروس، مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلامعباس توسلی، تهران: انتشارات سمت، 1373.
13. گولد، جولیوس، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه باقر پرهام و دیگران، تهران: نشر مازیار، 1376.
14. گیدنز، آنتونی، جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر نی، 1373.
15. مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، تهران: انتشارات صدرا، 1365.
16. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران: انتشارات صدرا، جلد 9، اخلاق جنسی، 1378.
17. واترز، مالکوم، جامعه شناسی و جامعه مدرن، ترجمه منصور انصاری، تهران: نقش جهان، 1381.
18. هدفیلد، ژ، آ، اخلاق و روان شناسی، ترجمه علی پرویز، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، 1366.
ب) منابع لاتین
1. Engels, F, The Origin of the Family, Private Property and the State, New York: International Publishers, 1973.
2. Feltcher, Vide, The Family and Marriage in Britain. London: Penguin Books, 1966.
3. George p. Smith, Family Values and the New Society: Dilemmas of the 21st Century, Westport: PraegerPpublishers, 1998.
4. http://www.divorcerate.org/divorce-rate-japan.html
5. http://www.eurofound.europa.eu/areas/qualityoflife/eurlife/index.
php?template= 3&radioindic= 54&idDomain=5
6. http://www.nationmaster.com/red/graph/pro_div_rat-trends/PT131MarriagesEndingInDivorce.pdf
8. Karlsson,G, Adaptability and Communication in Marriage, Ottawa: ( N.J ) Bedminster Press,2nd edition, 1963.
9. Toffler, A, Le Choc du Future, Paris, Denoel, 1970.
منبع مقاله :
امیری، صالح؛ (1389)، مجموعه مقالات همایش ملی راهبردهای تحکیم نهاد خانواده، تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام، مرکز تحقیقات استراتژیک، چاپ اول