شهر بمپور

شهر بمپور . مرکز بخش (جمعیت طبق سرشماری 1375 ش ، 843 ، 6 تن )، حدود 22 کیلومتری مغرب شهر ایرانشهر، در ارتفاع 360 متری واقع است . فاصلة آن تا جزموریان در مغرب به حدود پنجاه کیلومتر می رسد. از طریق ایرانشهر با دریای عمان ارتباط دارد. فاصله ایرانشهر تا بندر چابهار در جنوب 371 کیلومتر است . گاهی حداکثر مطلق دمای آن به 47 درجه، و حداقل مطلق دمای آن به 5ر1 درجه می رسد (سازمان هواشناسی کشور، ص 230).

قلعة خرابة منسوب به دورة ساسانیان در آن دیده می شود. آب آشامیدنی شهر لوله کشی شده است . شهر بمپور کنونی در پای قلعه (شهر قدیمی ) از دو آبادی باغ و الله آباد تشکیل شده است (ایران . وزارت دفاع . ادارة جغرافیائی ارتش، ج 125، ص 12).

اهالی به گویش بلوچی و زبان فارسی سخن می گویند. در 1347 ش، بر اثر کاوشهای باستانشناسی در سیصدمتری مغرب قلعة بمپور، آثاری به دست آمد که حدوداً متعلق به 2900 تا 1900 سال پیش از میلاد است (عبدالله گروسی، ص 22).

پیشینه . از تاریخچة شهر بمپور و مناطق روستایی آن پیش از اسلام، اطلاع چندانی نداریم، به نوشتة لسترنج (ص 353)، بمپور همان شهری است که مقدسی (ص 475) در قرن چهارم از آن به نام «بَربُور» در مکران نام برده است . در 283، یعقوبی (ص 286) می نویسد: «سپس بسوی بل و فَهرَج » می روند که احتمالاً «بل » همان «بربور» مقدسی و بمپور کنونی است؛ بمپور در حدود شش کیلومتری فهره (فهرج ) قرار دارد. به نوشتة وزیری کرمانی (ج 1، ص 422ـ423)، بمپور پیش از استقرار قراختاییان در کرمان و مکران (619ـ 632)، به دست سپهسالار ملک زوزن شجاع الدین ابوالقاسم اَعور زوزنی افتاد. شجاع الدین هنگام یورش بُراق حاجب به کرمان کشته شد و مکران (از جمله شهر بمپور) به دست قراختاییان افتاد (حمدالله مستوفی، ص 528 ـ529). در 845، ولایت بَن پور (بمپور) را حاجی محمد غارت کرد (عبدالرزاق سمرقندی، ج 2، جزء 2، ص 767). در 1021 گنجعلی خان زیک، حاکم کرمان، به ولایت بَن فَهل (بمپور) لشکر کشید و قلعة بن فهل را، که در آن هنگام دارالملک بلوچستان و مکران شمرده می شد و در دست حاکم محلی بود، تصرف کرد (اسکندر منشی، ج 2، ص 861 ـ 862). ظاهراً از دورة صفویه به بعد، نام بمپور در کتابهای تاریخی مدتی «بُن فهل » ضبط شده است . در 1149، به نوشتة محمود همت، قلعة بمپور هفت رشته قنات و حدود 200 ، 1 خانوار داشته است (ص 192). در این هنگام، بم و مضافات آن در دست حاکمِ نیمه مستقل محلی، ملک شیرخان از نژاد صفاریه، بود (وزیری کرمانی، ج 2، ص 659). در این زمان، شهر عمدة مکران و بلوچستان بمپور، و حاکم آن تابع والی کرمان بود (بارتولد، ص 169). پس از شیرخان پسر او، ملک اردشیر، صاحب بمپور شد، اما سپاهیان نادر بم را محاصره کردند و او ناگزیر تسلیم، و خراجگزار نادر شد (وزیری کرمانی، ج 2، ص 664). پس از قتل نادرشاه در 1160، حاکم بلوچستان نصیرخان پسر دوم عبدالله خان، نخست با احمدخان دُرّانی افغان به جدال پرداخت و پس از شکست از او اقتدار وی را به رسمیت شناخت . اما بعداً قدرتی به هم رساند و اقتدارش تا بمپور توسعه یافت . نصیرخان در 1209 درگذشت و حکومت بلوچستان دوباره خانخانی شد (سایکس، ص 139ـ140).

در 1224، در زمان فتحعلی شاه قاجار نخستین کاشف اروپایی گرانت وارد بمپور شد (گابریل، ص 189ـ191).

در اوایل قرن سیزدهم، بمپور وضع خوبی نداشت و مردم آن در فقر زندگی می کردند. در 1225 پاتینجر می نویسد: «ده بمپور کوچک و بسیاربد ساخته شده است . روزگاری دیواری گلی و کوتاه آن را محصور می کرد که به تناوب بر آن برجهای کوچکی نیز ساخته بودند، ولی در حال حاضر همة آنها در شرف اضمحلال و نابودی است . منظرة ده رقت آور است . خانة رییس (قلعه / ارگ ) بالای توده خاکی عظیم و خارق العاده بنا گردیده است .» و می افزاید که مردم بمپور عمدتاً از بلوچهای رخشانی اند، اما طایفة ناروئی از آنان ثروتمندترند (ص 198ـ199).

در 1255، هنگام سلطنت محمدشاه قاجار قلعة بمپور در تصرف محمدعلی خان نهرویی بود (سایکس، ص 140). در 1257، شورش منطقة بلوچستان را فرا گرفت . در پی آشفتگی ناشی از قیام آقاخان محلاتی (در 1256)، شورش در منطقة بلوچستان فراگیر شد. حبیب الله خان، امیر توپخانه، شورش را در هم شکست و قلعة بمپور را تصرف کرد و جمعی از اهالی را به قتل رساند و برخی را اسیر کرد و به مناطق دیگر ایران کوچاند. برج و باروی قلعة بمپور بر اثر اصابت گلولة توپ و خمپاره آسیب فراوان دید (خورموجی، ص 31؛ سپهر، ج 2، ص 364؛ فرمانفرما، ص 30، پانویس 1). در 1259، عباس قلی خان، اسرای بن فهل (بمپور) را که در بلاد عراق و آذربایجان پراکنده بودند، خریداری کرد و به بمپور فرستاد (هدایت، ج 10، ص 273). در 1260، ابوالحسن محلاتی، برادر آقاخان محلاتی که از کراچی به بلوچستان حمله کرده بود، بمپور را تصرف کرد، ولی پس از مدت کوتاهی شکست خورد و به تهران اعزام شد و بار دیگر قشون ایران بمپور را تصرف کرد (فرمانفرما، همانجا؛ سایکس، ص 141). در 1265، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، خان بمپور به کرمان حمله کرد ولی شکست خورد و بمپور به تصرف قشونی که از مرکز فرستاده شده بود، در آمد (کُرزن، ج 2، ص 311). در 1292، به نوشتة قاینی، بمپور مرکز بلوچستان و ضابط نشین آن بود (ص 196). در 1303 نیز مرکز بلوچستان و ضابط نشین بود و 260 خانوار داشت (حکیم، ص 273ـ274). بنا به نوشتة کرزن، در 1309 در پادگان قلعة بمپور پنجاه نفر توپخانه (شش عراده توپ، سیصد پیاده، و پنجاه سوار مستقر بود، و پانصد تن چریکهای دایمی بلوچ ) در نزدیکی آن به سر می بردند (ج 2، ص 320). زین العابدین شیروانی در 1315، در زمان مظفرالدین شاه (حک : 1313ـ1324) بمپور را بانپور، ضبط کرده و نوشته است : «از بلاد بلوچستان، از توابع کرمان است » (ص 131). در اواخر دورة قاجاریه بلوچستان و مکران دستخوش اغتشاش شد. در 1306ش، قشون مرکزی ایران شورش دولت محمدخان را درهم شکست و در همه جای مکران، از جمله بمپور، مستقر شد. در1309 ش، سردار حسین خان، یکی از سرداران بلوچ و حاکمِ گِه (نیک شهر امروزی )، به سرداری کل مکران منصوب گردید و مقرر شد عموم سرداران مکران تحت اوامر او قرار بگیرند (برقعی، ص 45ـ46، 279ـ280). اراضی دهکده‌های بمپور با بندهایی که بر رود بمپور بسته می شد، آبیاری می شد و قرای مهم آن، همه جزو خالصجات دولتی بود (کیهان، ج 2، ص 261). میان سالهای 1320 تا 1324 ش، قشون انگلیس منطقة جنوب، از جمله بمپور، را اشغال کرد. در دورة نخست وزیری دکتر مصدق (1329ـ 1332 ش )، اهالی مکران، بویژه مردم بمپور، از ملی شدن صنعت نفت دفاع کردند. در انقلاب اسلامی ایران در 1357 ش و در جنگ تحمیلی عراق (آغاز 1359 ش )، اهالی بمپور با راهپیماییها وفاداری خود را به جمهوری اسلامی اعلام کردند.

4) قلعة بمپور. قلعه ای است ویران در شهر بمپور. در گذشته بر تلی ریگی با ارتفاع سی ذرع بنا شده بود، و دور آن حدود 800 ، 2 ذرع، و به قولی حدود 500 ، 1، و ارتفاع آن در شمال 35 ذرع و در جنوب پانزده ذرع بود. برخی بنای آن را از دورة بهمن اسفندیار، گروهی از، هفتواد کرمانی، و دسته ای از اردشیر بابکان می دانند. زیر تل قلعه ریگ نرم و روی تل، خاک خالص و سخت است ( جغرافیا و تاریخ بلوچستان، ص 209؛ ناصرالدوله، ص 69). قلعه دارای دو دروازه و سه ارگ و یک باستیان (یا باستیون : بنای مرتفع نظامی، انبار اسلحه ) بود. دروازة اول قلعه دو برج داشت که در زیر برج چپ گاوچاهی به عمق بیست یا بیست و پنج ذرع قرار داشت . دروازة دوم، بین شمال و مغرب واقع بود. در ارگ اول توپخانه و توپچیان جای داشتند. طول ارگ اول به 123 ذرع و عرض آن به هفت ذرع، و دور آن به 720 ذرع می رسید، و پنج برج و دوازده اتاق داشت . در ارگ دوم انبار غله و محل چند جوخه بود. طول ارگ دوم ، 42 ذرع و عرض آن 27 ذرع بود و دور آن به 150 ذرع می رسید و نُه برج و شانزده اتاق داشت . در ارگ سوم سربازخانه قرار می گرفت، و دروازة آن رو به شمال بود. گاوچاهی بالای ارگ با عمق هشتاد ذرع قرار داشت . طول ارگ سوم شصت ذرع، عرض آن چهل ذرع بود و دور آن به 186 ذرع می رسید. دارای چهار برج و 25 اتاق بود. باستیان در میانة ارگ سوم واقع بود، ارتفاع آن از سر کنگره حدود پنج ذرع و دور آن پنجاه ذرع بود. راهی از سوی شمال داشت که از آنجا توپ را به آسانی بالای باستیان می بردند. باستیان از دور پیدا بود و در حکومت وکیل الملک اول ساخته شده بود (ناصرالدوله، ص 69ـ70).

عمارت و خانة ضابط بلوچستان، و حمام و طویلة اسبان توپخانه در خارج قلعه در سمت مشرق و جنوب بود (همان، ص 70). به طورکلی، قلعه با سه حصار کوتاه و یک حصار بلند و چهار دروازة تودرتو حراست می شد. در 1304، ناصرالدوله محل حکومت بلوچستان را از بمپور به فهرج (سرباز) منتقل کرد (رجوع کنید به همان، یادداشتها و توضیحات، ص 115) و ظاهراً قلعة بمپور پس از آن بتدریج رو به ویرانی گذاشت . تعداد ساکنان دور قلعة بمپور به سه هزار تن می رسید که هزار تن از آنان زارع بودند ( جغرافیا و تاریخ بلوچستان، همانجا).

بر اساس سرشماری سال 1385 جمعیت آن (1٬664 خانوار) 50000 نفر بوده‌است.