خانواده محوری استراتژی راهبردی دوران غیبت

در آیات قرآن و سخنان اهل بیت (ع) تا حدود زیادی شرایط و هنجارها و ناهنجارهای دوران غیبت مورد بررسی قرار گرفته و برای دوستداران اهل بیت (ع) به عنوان یک سلسله اخبار غیبی و پیش بینی های اخلاقی -اجتماعی گزارش شده است. از سوی دیگر برای حفظ شیعه و اصالتهای انسانی الهی او، از جانب پیشوایان دین رهنمودهایی صادر شده است که به عنوان برنامه و استراتژی راهبردی در این دوران باید مورد توجه خاص قرار گیرد.
بطور نمونه یکی از برنامه های فرهنگی و راهبردهای عصر غیبت، توجه به کتاب، کتابخوانی و نوشتن کتاب است. امام صادق (ع) می فرمایند:
* (احتَفِظُوا بِکُتُبِکُم فَانَّکم سَوفَ تَحتاجونَ إلَیهَا). (1)
«نوشته های خود را نگه دارید زیرا بزودی به آنها نیازمند خواهید شد.»
* (اُکتُب و بُثَّ عِلمَکَ فی إخوانِکَ فَإن مِتَّ فأَورِث کُتُبَکَ بَنیِکَ فانهُ یَأتِی عَلَی النّاس زمانُ هَرجٍ لایَأنَسونَ فِیه إلاّ بِکُتُبهِم) (2)
«علم خویش را بنویس و میان برادرانت انتشار بده و پس از خود کتابهای خود را برای فرزندانت به ارث باقی بگذار، زیرا که زمانی پر آشوب خواهد آمد که مردم به چیز دیگری جز کتاب اُنس نمی یابند.»
از دیگر برنامه ها و راهبردهای دوران غیبت که مربوط به مباحث خانوادگی است توجه به خانه و خانواده و ملازم بیت بودن در این دوران است.
امام صادق (ع) می فرمایند: (کُفّوا ألسِنَتِکُم وَالزَمُوا بُیُوتَکُم...) (3)
«در دوره ی غیبت زبان های خود را نگهدارید و ملازم خانه های خویش باشید...»
حضرت جواد (ع) می فرمایند:
(و قبلَ ذلک فتنهُ شرٍّ یُمسِی الرَّجُلُ مُؤمِناً و یُصبِحُ کافِراً و یُصبِحُ مؤمناً و یُمسِی کافراً، فَمَن أدرکَ ذلک الزَّمانِ فَلیتَّقِ اللهَ وَلیکُن أحلاسِ بَیتهِ.) (4)
«و قبل از فرا رسیدن ظهور ، فتنه ی جانکاهی پدیدار می شود که در آن، انسان با ایمان روز را به پایان می رساند و صبح (فردا) کافر می شود، و صبح مؤمن است و شب کافر می شود، پس هر کس چنین زمانی را درک کرد باید تقوی پیشه کند و چون گلیمی از گلیم های خانه اش باشد.»
امام صادق (ع) نیز در روایتی می فرمایند: (إذا کانَ ذلک فَکونُوا أحلاسَ بُیُوتِکُم حَتّی یَظهَرَ الطاهِرُ بن المُطَهَّرِ ذوالغَیبَه.) (5)
«هنگامی که چنین زمانی فرا رسد، گلیم (مقیم و ملازم) خانه ی خود باشید تا اینکه آن امام غائب پاک سرشت و پاکزاد، ظاهر گردد.»
و امیرالمؤمنین (ع) در روایت دیگری می فرمایند:
(... وَاتَّخِذُوا صَوامِعَکم بُیُوتَکُم و عَضُّوا عَلی مِثلِ جِمرِ الغَضا وَاذکُرُوا اللهَ کثیراً...) (6)
« در دوران غیبت خانه هایتان را محل عبادت و صومعه خود قرار دهید و آتش غضا را لای دندان بگذارید (کنایه از حفظ زبان از خطر است) و خدا را بسیار یاد کنید...»
از اینگونه روایات دوگونه برداشت می توان نمود:
1. توصیه به جامعه گریزی، انزوا، بی تفاوتی و بی خبری نسبت به حوادث دوران غیبت.
2. توصیه به هوشیاری نسبت به حوادث دوران غیبت و توجه به بیت و خانواده محوری در این دوران، همراه با توجه به جامعه و جامعه گرائی.
پر واضح است با توجه به سیره ی اهل بیت (ع) و با نگاهی به سایر وظایف ایمانی و انسانی یک مؤمن راستین، معنای دوم و برداشت دوم مورد نظر ائمه اطهار (ع) می باشد و تأکید و اصرار اهل بیت (ع) بر خانواده محوری و ملازم خانه و خانواده بودن حاکی از توجه داشتن به اهمیت این نهاد بنیادین اجتماعی و تشکیل هسته های صالح و سالم برای تأسیس و تشکیل جامعه مهدوی است.
لذا حضرت باقر (ع) در سخنی دیگر می فرمایند:
(تزاوَروُا فیِ بُیوتکُم فَإنَّ ذلک حیاه ٌ لأمرِنا رَحِمَ الله عبداً أحیَا أمرَنا.)(7)
« در خانه هایتان به دیدار یکدیگر بروید که این کار باعث حیات أمر ماست، رحمت خدا بر آن بنده ای که أمر ما (اهل بیت) را إحیاء کند.»
بنابراین احیاء أمر اهل بیت (ع) و حفظ مکتب و مرام آنان، وابسته به حفظ بیوت، برقراری ارتباطات و محافل خانگی و تقویت و استحکام این نهاد مقدس است.
آری در دیدگاه اسلام و نبی مکرم (ص) خانه نه فقط جایگاهی برای استراحت و خوابیدن و یا امور دنیائی است، بلکه پایگاهی برای عبادت، تحقیق، تفکر و حصنی برای اولیاء الهی است.
از نبی اعظم اسلام (ص) در خصوص علم آموزی و شرائط آن آمده است:
(لا تَعلَّمُوا العلمَ لِتَعارَوُا بِه السُّفَهاءَ و تُجَادِلُوا بِه العُلَمَاءَ وَ لَتصرِفُوا وُجُوهَ النَّاسِ إلَیکُم و ابتَغُوا بِقَولِکُم ما عِندَاللهِ فَانَّهُ یَدومُ وَ یَبقی و یَنفَدُ ماسِواهُ کُونوا یَنابیعَ الحِکمَهِ مَصابیحَ الهُدی أحلاسَ البُیوتِ (8) سُرُجَ الَّلیلِ جُدُدَ القُلُوبِ خُلقَان الثِّیابِ تعُرفُونَ فیِ أهل السَّماءِ و تُخفُونَ فیِ أهلِ الارض.) (9)
«علم و دانش را نیاموزید که با سفیهان و نابخردان درافتید و با دانشمندان به جدال و ستیز برخیزد و یا نظر مردم را به خود معطوف سازید بلکه در گفتار خویش، پویای همان اهدافی باشید که در پیشگاه خداوند متعال و در نزد او باقی و پایدار می باشد و ماسوای او دستخوش فنا و نابودی است.
چشمه های حکمت، چراغهای فروزان هدایت، ملازم خانه های خویش (همچون فرش و بساطی ستبر که در خانه گسترده است) مشعلهای تابناک شب، دل زنده و کهن جامعه و ژنده پوش باشید تا میان اهل آسمان معروف و در میان اهل زمین، گمنام باشید.

اهمیت و جایگاه خانه

از دیدگاه قرآن و اهل بیت (ع) و نیز از منظر کارشناسان مسائل تربیتی، محدوده ی خانه از قداست و یژه ای برخوردار می باشد که خانه های مهدوی لازم است ضمن آشنایی با این اهمیت و قوانین و آداب خانه، برای اجرای قواعد خانه داری تلاش نمایند.
اهمیت ویژه خانه سبب شده است تا دین برای ساختن خانه، ورود به آن، حضور در آن و خروج از آن قوانین و آداب خاصی را تنظیم کند، همانطور که برای خانه های خداوند (مساجد) در زمین، احکام ویژه ای وضع شده است.

مصادیق اهمیت خانه از دیدگاه اسلام:

1. توجه به جهت قبله در ساختن بنای خانه

قرآن می فرماید: (وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً (10)وَ أَقِیمُوا الصَّلاَةَ.... (11)
«خانه هایتان را مقابل هم (یا رو به قبله) بسازید و نماز به پا دارید...»
در تفسیر نور ذیل این آیه آمده است:
* معماری و شهرسازی اسلامی باید با اهداف مکتبی سازگار باشد و جهت قبله فراموش نشود.
* به گونه ای خانه بسازیم که انجام مراسم مذهبی و اقامه ی نماز در آن عملی باشد.
* خانه افراد مکتبی باید نمازخانه باشد.
در طراحی و مهندسی خانه سازی، جهت قبله علاوه بر نماز برای اموری چون نشستن، خوابیدن و...کاربرد دارد و این همه بیانگر ارتباط تنگاتنگ مهندسی خانه سازی و مسائل تربیتی می باشد.

2. قوانین ورود به خانه و خروج از آن

قرآن می فرماید: (وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا (12).
«نیکی آن نیست که از پشت خانه ها وارد شوید، بلکه نیکی آن است که تقوی پیشه کنید و از درها وارد خانه ها شوید.»
در این آیه شریفه برای خانه به عنوان یک پایگاه مهم تربیتی حرمت و حریم خاصی تعریف شده و از حریم شکنی و نادیده انگاشتن قداست آن پرهیز داده شده است.
ورود به خانه، حضور در خانه و خروج از آن باید بر اساس تقوا و رعایت احکام مربوط به آن باشد.
در روایات برای خروج از خانه اذکار متعددی ذکر شده است:
امام رضا (ع) فرمودند: چون از خانه بیرون می روی بگو: (بسم الله آمنتُ باللهِ توکلتُ علی اللهِ ماشاء اللهُ لا حول و لا قوهَ إلا باللهِ).
قرآن کریم در بیان آداب ورود به خانه می فرماید: (فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَکَةً طَیِّبَةً....(13)
«پس هنگامی که داخل خانه ای شدید، بر خویشتن سلام کنید، سلام و تحیتی از سوی خداوند، سلامی پربرکت و پاکیزه!»
حضرت علی (ع) در تفسیر این آیه شریفه فرمودند:
(إذا دَخَلَ أحدَکُم مَنزلاً فَلیُسَلِّم علی اهله یقول: « السَّلامُ عَلَیکم » فإن لم یکن أهلٌ فَلیَقُل: « السّلام عَلَینا مِن رَبِّنا» و لیَقرَأ قل هو الله أحدٌ حین یدخُلُ منزلَهُ فَإنَّهُ یُنفِی الفَقرَ.) (14)
«چون کسی داخل خانه ای شد بر اهل آن خانه سلام کند و بگوید: «السلام علیکم»، پس اگر کسی در خانه نبود باید بگوید: « السّلام علینا مِن ربّنا» «سلامی بر ما از جانب پروردگارمان» و سوره قل هو الله احد را هنگام وارد شدن بخواند که فقر را بر طرف می کند.»

3. وضع قوانین خاص برای ورود به بیوت الهی

همچنین در قرآن کریم آداب و ضوابط ویژه ای برای ورود به خانه های انبیاء و اولیاء (و حرم معصومین (ع) و زمان و چگونگی حضور در محضر آنان ذکر شده است. خداوند می فرماید: « (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ إِلَى طَعَامٍ غَیْرَ نَاظِرِینَ إِنَاهُ وَ لکِنْ إِذَا دُعِیتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لاَ مُسْتَأْنِسِینَ لِحَدِیثٍ....(15)
« ای کسانی که ایمان آورده اید در خانه های پیامبر (ص)، داخل نشوید مگر اینکه برای صرف غذا به شما اجازه داده شود، به شرطی که (قبل از موعد نیایید و) در انتظار غذا ننشینید، اما چون دعوت شدید داخل شوید و وقتی غذا خوردید پراکنده شوید(و پس از صرف غذا) برای صحبت کردن و بحث ننشینید.
پیامبر اکرم (ص) به میهمان بسیار علاقه داشتند و خانه حضرت میهمانخانه ای برای یاران و اصحاب ایشان بود. پیامبر (ص) می فرمودند:
(کُلَّ بَیتٍ لایدخُلُ فیه الضَّیفُ لا تَدخلُهُ المَلائکهُ.) (16)
«هر خانه ای که میهمان به آن وارد نشود، فرشتگان به آن وارد نمی شوند.»
بُکَیر می گوید: ابوبصیر مردی را ملاقات کردم به من گفت به کجا می روی؟ (قُلتُ: اُریدُ مولاکَ) « گفتم: به دیدار مولای تو می روم»
قال: أنا أتبَعُکَ فَمَضی فَدَخَلنا علیه وَ أحدَّ النَّظرَ إلیه و قال هکذا تدخُلُ بیوتَ الأنبیاءِ و أنت جُنبٌ؟ فقال: اعوذ بالله مِن غَضَب الله و غَضَبِک و قال: استغِفُرالله و لا أعودُ.(17)
(پس گفت، من هم به همراه تو می آیم، پس زمانی سپری شد تا اینکه بر حضرت داخل شدیم در حالیکه حضرت به او توجه کرد و (با عتاب) فرمود:
«این چنین در بیوت و خانه های انبیاء داخل می شوید در حالی که جنب هستی؟! پس ابوبصیر گفت: پناه می برم به خدا از خشم خدا و از خشم شما و گفت: از خدا طلب مغفرت می کنم و دیگر تکرار نمی کنم.»

کارکردها و انواع بهره گیری از خانه

یکی از مشخصات خانواده های الهی، ولائی و امام زمانی بهره گیری حداکثری و چند منظوره از خانه و محیط آن می باشد؛ این دیدگاه بر اساس آموزه ها و سفارشهای اهل بیت (ع) و جزء سیره مبارکه ایشان می باشد.
خانواده های مهدوی باید از خانه به عنوان کانونهای چند منظوره و چند کاره بهره گیری نمایند، یعنی علاوه بر استراحت و خواب و خوراک و تأمین آرامش و آسایش در خانه می توان بهره های دیگری هم گرفت که مهمترین آن تبدیل خانه به پایگاه علم و علم آموزی مکتب تربیتی اهل بیت (ع) و محل رفت و آمد محبان اهل بیت (ع) است. در اینجا به چند نمونه از کارکردهای معنوی خانه اشاره می کنیم:

1. تبدیل خانه به کانونهای ولایت و دین آشنائی

* قال الصادق (ع) (أبلِغ مَوالیَنَا السَّلامَ و أوصِهِم بِتقوَی الله... و أن یَتَلاقَوا فیِ بیوتِهِم ولیَتَفاوَضُوا عِلمَ الدِّین فانَّ ذلک حیاهٌ لأمرنا ، رَحمَ الله عبداً أحیَا امرَنَا.) (18)
«سلام ما را به دوستان و موالی ما برسان و آنها را به تقوی الهی سفارش فرما... و اینکه در خانه هایتان با یکدیگر ملاقت کنید و با یکدیگر راجع به علوم دینی مذاکره و گفتگو کنید، چرا که با این کار، أمر ما اهل بیت زنده و پویا می شود، خداوند بنده ای که أمر ما اهل بیت را احیا کند، رحمت فرماید.»

2. تبدیل خانه ها به کانون دیدار بین محبین اهلبیت با هدف احیاء امر ایشان

* قال الباقر(ع): (تَزاوروا فِی بیُوتِکم فانَّ ذلک حَیاهٌ لأمرِنا، رَحمَ الله عبداً أحیَا أمرَنَا.) (19)
«یکدیگر را در خانه هایتان زیارت کنید، چراکه در این ملاقات و زیارت أمر ما اهل بیت، زنده و پویا می شود، خداوند بنده ای که أمر ما اهل بیت را احیا کند رحمت فرماید.»

3. پایگاه هجرت به سوی خدا (20)

خانه های ایمانی می توانند پایگاهی برای پرواز به سوی خدا و مهاجرت الی الله باشد، همچنانکه نبی مکرم اسلام (ص) در شب معراج از خانه خود به سوی آسمان ها حرکت کردند و نیز حضرت زهرا (س) از خانه ی خویش با عروج الی الله به مقام شهادت نائل آمدند.
(وَ مَن یَخرُج مِن بَیتِه مُهاجراً إلی الله و رَسُوله...) (21) «هر کس به عنوان مهاجرت به سوی خدا و رسولش، از خانه خود بیرون رود...»

4. خانه ها محل تعلیم و تربیت و مذاکرات علمی

* قال لقمان لابنه: (أی بُنیَّ صاحبِ العلماِ و جالِسهُم و زُرهُم فی بیوتهم لَعلَّکَ أن تَشبِهَهُم فَتَکُون َ مِنهُم.) (22)
«لقمان به فرزندش گفت: فرزندم با علماء همراه باش و با آنان نشست و برخاست کن و آنان را در خانه هایشان زیارت کن چرا که شاید با این عملت شبیه آنان شوی و در نتیجه از آنان گردی.»

5. مرکز بهداشت و نظافت

* قال الکاظم (ع): (ملکٌ یُنَادِی فی السَّماء: اللهمّ بارِکٌ عَلَی الخَلاّلین و المُتَخَلِّلین وَهُمُ الَّذین فی بُیُوتِهِمُ الخَلُّ وَالَّذین یَتَخَلَّلون.) (23)
«فرشته ای در آسمان ندا می دهد: « خداوندا! خلالان و متخللان را برکت ده» و. آنان کسانی هستند که در خانه هایشان سرکه «خلّ» هست و کسانی که خلال می کنند.»

6. خانه کانون آرامش زا و سکینه

(واللهُ جَعَلَ لَکُم مِن بُیوتِکم سَکَناً.) (24)
«و خدا برای شما از خانه هایتان محل سکونت (و آرامش) قرار داد.»

7. تبدیل خانه به مسجد

حضرت زهرا(ع) وحضرت علی (ع) در خانه محراب عبادت و اتاقی برای عبادت داشتند و نماز شب و عبادات خود را در آن به انجام می رساندند، هر چند ارتباط ایشان با مسجد نیز قوی ومستمر بود. سایرین نیز علاوه بر شرکت در مساجد برای عبادت جمعی می توانند درخانه محرابی برای عبادت داشته باشند. امام صادق (ع) به مِسمَع فرمودند:
« إنّی اُحِبُّ لَکَ أن تَتَّخِذَ فی دارکَ مسجداً فی بَعضِ بیوتِکَ....) (25)
«من دوست دارم یکی از اتاق های منزلت را مسجد قرار دهی.»
البته به فرموده ی روایات شایسته است نمازهای واجب در مساجد و نمازهای نافله در خانه اقامه گردد، اما زنان نیز می توانند در صورت عدم وجود شرایط حضور در مسجد، خانه ی خویش را مسجد قرار دهند و همان ثواب حضور در مسجد برای ایشان لحاظ می گردد.
* قال رسول الله (ص):
(صَلاهُ المَرأَهِ وَحدَها فیِ بیتها کَفضلِ صَلاتِها فِی الجمع خَمساً و عشرینَ درجه.) (26)
«نماز فرادای زن در خانه اش همانند فضیلت نماز جماعت اوست که بیست و پنج درجه و ثواب دارد.»
همچنین روایت شده که:
* (أنَّ خَیرَ مساجِدِ النِّساءِ البُیُوت...»(27)
«بهترین مسجد زنان، خانه هایشان است.»

8. خانه آموزشگاه علمی قرآن و حکمت آموزی
قرآن می فرماید: (و اذکُرنَ ما یُتلی فی بیوتِکُنَّ مِن آیاتِ الله و الحِکمَه.) (28)
«آنچه که از آیات الهی و حکمت و دانش در خانه های شما خوانده شود را یاد کنید.»

پی‌نوشت‌ها:

1. بحار الانوار، ج 2، ص 152.
2. الکافی، ج 1، ص 52.
3. الغیبه للنعمانی، ص 197.
4. روزگار رهایی، ح 980.
5. همان، ح 981، منظور امام ازاینکه می فرماید: گلیمی ازگلیم های خانه اش باشد» این است که در چنین زمانی در خانه های خود پا بر جا باشید و وارد این فتنه ها نشوید.
6. بحار الانوار، ج 52، ص 267.
7. بحارالانوار، ج 71، ص 352.
8. در بحارالانوار ذیل واژه ی احلاس البیوت می فرماید: (...ولعلَّه کنایهٌ عَنِ التَّواضع و عدم التَشهُّر فی النّاس.) «شاید أحلاس البیوت کنایه از تواضع و عدم شهرت میان مردم باشد.» همچنین شهید ثانی در منیه المرید، (ص 135) می فرماید: (... و من المجاز: کن حِلسَ بیتک أی ألزمه.) « به این معنا که گاهی واژه ی أحلاسَ البیوت در معنای مجازی خود به کار می رود مثلاً وقتی گفته می شود کن حِلسَ بیتک یعنی ملازم خانه ات باش.»
9. بحار الانوار، ج 2، ص 38.
10. (قبله در لغت به معنای متقابل و رو به روست، قاموس)
11. یونس/ 87.
12. بقره/ 189.
13. نور/ 61.
14. تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 182.
15. احزاب/ 53.
16. میزان الحکمه، ح 11105.
17. وسایل الشیعه، ج 2، ص 212.
18. مستدرک الوسائل، ج 17، ص 299.
19. بحار الانوار، ج 2، ص 144.
20. همچنان که پیامبر بزرگوار از خانه به معراج رفتند.)
21. نساء/ 100.
22. بحار الانوار، ج 1، ص 205.
23. وسایل الشیعه، ج 24، ص 422.
24. نحل/ 80.
25. میزان الحکمه، ح 8298.
26. وسائل الشیعه، ج 5، ص 237.
27. همان (البته به فتوای مراجع، امروزه حضور زنان در مساجد رجحان دارد.)
28. احزاب / 53.

منبع:نیلی پور، مهدی؛ (1388)، خانواده مهدوی، اصفهان: مرغ سلیمان، چاپ سوم