آدرس : ارگ تهران، از شمال به میدان و خیابان امام خمینی (ره)، از شرق به خیابان ناصر خسرو، از غرب به خیابان خیام و از جنوب به خیابان پانزده خرداد محدود می‌شود.
افغان‌ها پس از تصرف تهران در سمت شمال این محوطه پلی ساختند که در مقابل آن دروازه ای احداث شد که آن را ارگ نامیدند. ارگ تهران و برخی از ساختمان‌های درون آن ساخته دوران صفوی و زندیه است. این ارگ در زمان آغامحمدخان تقریباً در شمال تهران آن زمان قرار داشت و یک طرف آن به حصار شهر و طرف دیگرش متصل به شهر بود اما در سال‌های بعد و با توسعه شهر تهران و ایجاد خیابان‌های جدید، ارگ در نقطه مرکزی تهران قرار گرفت.
ارگ ، این محله قدیمی پایتخت، در گذشته ای نه چندان دور وسعت محدودی داشت. در حقیقت وسعت این محدوده از ابتدای شکل گیری، تا سال 1285 هجری قمری که میدان توپخانه جدید در اراضی شمالی تهران قدیم شکل گرفت، ثابت ماند و در این سال به واسطه ایجاد میدان توپخانه جدید و احداث خیابان شرقی _ غربی باغ شاه، اراضی محله ارگ در ضلع شمالی گسترش یافت و منطبق بر خیابان و میدان امام خمینی فعلی شد. این محدوده هم اکنون حدود 45 هکتار وسعت دارد.آثار پا بر جا از مجموعه تاریخی ارگ تهران، عمارت رادیو، کاخ
دادگستری، قسمت اصلی کاخ دارایی، سر در قورخانه، ساختمان دارالفنون، ساختمان کلانتری ارگ، بانک ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت کشور است.
این میدان وسیع که از دوره زندیه به جای مانده بود ، در زمان فتحعلی شاه «ارگ» نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه ، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان پانزده خرداد می‌شناسند. در اطراف ارگ خیابان هایی نیز وجود داشت که مهمترین آنها خیابان ناصریه ( خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران ، خیابان جباخانه ( خیابان بوذرجمهری – پانزده خرداد) ، خیابان جلیل آباد ( خیابان خیام) ، میدان توپخانه ( امام خمینی) و خیابان مریضخانه ( خیابان امام خمینی) بود.
میدان تاریخی ارگ تهران، اولین و قدیمی‌ترین میدان پایتخت بود. حوض آبی هم که در روزهای گذشته در این میدان تخریب شد، دست‌کم 140 سال پیش و در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شده بود.
مجموعه تاریخی ارگ تهران، ده هزارمین اثر ثبت شده در فهرست آثار تاریخی کشور است که حافظه نیرومندی از گذشته تاریخی تهران محسوب می‌شود
نخستین تغییراتی که به واسطه شهرنشینی و توسعه شهری در محدوده ارگ تهران آغاز شد به نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری باز می‌گردد. نخستین طرح سامان دهی بافت شهری تهران در این محدوده، با پر کردن خندق‌های اطراف آن و احداث خیابان‌های جدید آغاز شد و به تدریج سبک‌های جدید معماری در کاخ‌های اطراف ارگ رونق پیدا کرد و این محل که یادگار دوره صفویه است، تغییر شکل یافت. محله ارگ تهران حافظه تاریخی قوی برای ثبت رویدادهای گذشته ایران بوده است.
بر اساس مستندات تاریخی، دارالفنون نخستین مدرسه علوم جدید، در این محل تاسیس و نخستین پارک عمومی تهران نیز در این محدوده ساخته شد.
شمس العماره که زمانی مرتفع‌ترین ساختمان تهران بود، در محله ارگ استوار شد و نخستین موزه عمومی تهران و نیز تکیه دولت مهمترین بنای مذهبی شهر نیز در این محدوده استقرار یافت. بر همین اساس ارگ تهران مهمترین محله تهران قدیم محسوب می‌شد که مجموعه ای از دستگاه‌ها و ارگان‌های مهم دولتی را در خود جای داده بود.
بر اساس شواهد و مدارک تاریخی موجود، ارگ تهران نیز همانند سایر قلعه‌های شهری دارای تاسیسات دفاعی جداگانه ای بوده است، لبه‌های حصار و برج‌های اطراف ارگ تهران از معماری ویژه ای برخوردار بود و چنانچه از عکس‌های تاریخی بر می‌آید،
آن طور که از گفته ها، تصاویر و نقشه‌های تاریخی بر می‌آید ظاهراً سر در عمارت شمس العماره از داخل خیابان ناصریه (1305 ه.ق) را باید ظاهراً چهارمین راه ارتباطی با عرصه‌های پیرامون تصور کرد. این راه ارتباطی، رابطه مجموعه کاخ‌های سلطنتی و بافت مسکونی جنوب ارگ و تکیه دولت از داخل ارگ را با محله موسوم به حیاط شاهی و با بازار مروی و بازار کنار خندق در خارج از ارگ برقرار می‌کرد.
علاوه بر این چهار راه که راه‌های نفوذ ارگ به اطراف بود، به نظر می‌رسد راه‌های دیگری نیز به تدریج بر این تعداد افزوده شده باشد. وجود راهی به بیرون در قسمت جنوبی ارگ در انتهای کوچه تکیه دولت و راه دیگری در سمت غرب در انتهای خیابان در اندرون تا پیش از دهه 1280 ه.ق نیز احتمال دارد اما آنچه از نقشه‌ها مشخص است این راه‌ها نیز ارتباط ارگ را با عرصه پیرامون در این زمان (1309 ه.ق) برقرار می‌کرده اند. بنابراین می‌توان تصور کرد که پس از طرح‌های شهرسازی دهه 1280 ه.ق تاسیسات دفاعی ارگ بیشتر متوجه کاخ‌های سلطنتی می‌شده است.
حالا دیگر از این همه قدمت و تاریخ در محدوده ارگ تهران چیزی باقی نمانده و تنها آثار پا بر جا از مجموعه تاریخی ارگ تهران، عمارت رادیو، کاخ دادگستری، قسمت اصلی کاخ دارایی، سر در قورخانه، ساختمان دارالفنون، ساختمان کلانتری ارگ، بانک ملی شعبه بازار، مسجد ارگ و ساختمان سابق وزارت کشور است.
این ساختمان‌ها هر چند در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از جمله میراث فرهنگی حفاظت شده تهران محسوب می‌شوند، اما هویت گذشته تهران قدیم رنگ باخته و حال و هوای ارگ قدیم تهران دگرگون شده است و به نظر می‌رسد تنها احیای این محدوده تاریخی به شکل گذشته آن می‌تواند بخشی از فضاهای هویت بخش پایتخت را دوباره زنده کند. امروزه اما از خیل خاطرات گذشته ارگ تهران، جز چند عکس، چند نام و تعداد محدودی ساختمان که در مجموعه کاخ گلستان قرار گرفته، ردی باقی نمانده است.
میدان ارگ، که از دوره زندیه به جاى مانده بود، در زمان فتحعلى‌شاه، ارگ نام گرفت. این میدان را سپس میدان شاه، میدان توپخانه و باغ گلشن نامیدند و امروزه آن را به نام میدان 15 خرداد مى‌شناسند. در اطراف ارگ خیابان‌هایى نیز وجود داشت که
مهمترین آنها خیابان ناصریه (خیابان ناصرخسرو) به عنوان اولین خیابان تهران، خیابان جباخانه (خیابان بوذر جمهری-پانزده خرداد)، خیابان جلیل‌آباد (خیابان خیام)، میدان توپخانه (امام خمینی) و خیابان مریضخانه (خیابان امام خمینی) بود.
منابع:
خبرگزاری میراث فرهنگی روزنامه شرق – سایت تبیان – سایت آفتاب
