تاریخ خبر :1394/03/17-در هر قدمی که برمی‌داری، صدای خرد شدن بقایای سفال‌ها را می‌شنوی، عذاب وجدان اینکه قدم بعدی را باید کجا گذاشت تا بخشی از تاریخ زیر پا صدا ندهد، رهایت نمی‌کند. چاله‌ها و گودال‌های عمیق و نیمه عمیق محوطه “بلقیس” مثل یک بیماری مسری پخش شده، ویروسی که حفاران غیرقانونی ناقل آن بوده‌اند.
باد هر ازگاهی گندم و جوی کاشته شده در اطراف قلعه را تکان می‌دهد. گیاهی که روی زمین سبز شده شاید ریشه‌اش را در بقایای دوره‌ای تاریخی که هنوز کاوش نشده جای داده است. چوپان‌ها، گوسفندان را از همین منطقه عبور می‌دهند تا دام‌شان بقایای محصولات کشاورزی را پاک کنند.
به گزارش خبرنگار میراث فرهنگی ایسنا، شهر “بلقیس” یا “اسفراین” قبل از اسلام، آباد و شکوفا بود. در متون تاریخی به آمدن قباد، پادشاه ساسانی به این شهر اشاره شده، پس از آن اعراب این منطقه را در سال 31 هجری فتح می‌کنند.
این شهر در قرن‌های سوم و چهارم هجری قمری یکی از شهرهای مهم نیشابور بوده و آثار فراوانی از این دوره تاریخی به دست آمده است. طبق کاوش‌های انجام شده، قدمت سکه‌های کشف شده در این شهر به سال 191 هجری قمری بازمی‌گردد. حاکم اسفراین در قرون 3 و 4 هجری قمری ابوالعباس اسفراینی بوده که به دستور او کاخ‌های مجللی در این منطقه ساخته شد.
سرپرست فصل هفتم کاوش قلعه‌ی بلقیس درباره تاریخچه بیشتر این قلعه توضیح می‌دهد: پس از قرن سه و چهار هجری و با روی کار آمدن تُرکان سلجوقی و حمله آنها به اسفراین، ویرانی‌های زیادی بوجود آمد، اما مهاجمان پس از آن به شکوفایی و آبادانی این شهر می‌پردازند. قلعه بلقیس به دوره سلجوقی برمی‌گردد. بهترین آثاری که از کارگا‌ه‌های ذوب فلزات این شهر کشف شده را در بخش اسلامی موزه ترکیه نگهداری می‌کنند. آثار دیگری از هنر فلزکاری از جمله کوره‌های سفالگری که نشان می‌دهد خودشان ظروف سفالی‌شان را تولید میکردهاند نیز به دست آمده است.
سرپرست کاوش قلعه بلقیس
«احمد نیک‌گفتار» ادامه می‌دهد: با حمله مغول‌ها به این شهر از 451 روستا، تنها 51 روستا باقی ماند. اما برای اولین‌بار با ثبات حکومت ایلخانی در این منطقه، سکه ضرب می‌شود. روی سکه‌های کشف شده نام اسفراین به وضوح دیده می‌شود. بعد از ایلخانان، سربداران روی کار آمدند و چون مرکز حکومت آنها سبزوار بوده، به این منطقه هم توجه خاصی داشتند. گچ‌بری‌های نفیسی از این دوره در “تپه منار” به دست آمده است. بعد از این دوره با روی کار آمدن تیموریان مواجه هستیم. در متون تاریخی تیمور گفته است “من به شهر اسفراین حمله کردم و به خاطر مقاومت زیادی که در این شهر وجود داشت، سر 2000 سرباز را بریدم و به روی دیوارهای سبزوار گماشتم، سپس شهر را با خاک یکسان کردم”. با حمله تیمور، تعداد روستاهای این منطقه به 26 روستا کاهش پیدا می‌کند.
او اضافه می‌کند: طبق کاوش‌های صورت گرفته، شهر بلقیس در دوره تیموری متروکه رها شده بود؛ اما در اواخر این دوره، شکوفایی به آنجا باز می‌گردد. در دوره صفویه نیز ازبکان به خراسان حمله می‌کنند. با توجه به اشاراتی که در متون آمده، این قلعه به مدت 6 ماه توسط ازبکان محاصره می‌شود و بیش از شش هزار نفر ازبک در خندق‌های اطراف قلعه کشته می‌شوند. آخرین دوره‌ای که در قلعه استقرار وجود داشته، به سال‌های فرمانروایی نادرشاه افشار بازمی‌گردد که توسط افغان‌ها و سپس زلزله‌ی شدیدی که اتفاق می‌افتد، شهر متروکه و به حال خود رها می‌شود. درباره اینکه چرا به این منطقه و قلعه “بلقیس” می‌گویند، در هیچ متون تاریخی اشاره نشده است.
کارگران مشغول کارند، عده‌ای در حال مرمت دیواره‌های تخریب شده‌ی مربوط به دوره صفوی هستند که با زلزله اخیر اسفراین فروریخته است، عده‌ای دیگر هم در حال الک کردن خاک هستند. گرمای زیاد آفتاب، کارگران را مجبور کرده تا سر و صورت‌شان را حسابی بپوشانند. حفاران غیرقانونی آنقدر خاک‌های قلعه را زیر و رو کرده‌اند که دیگر نمی‌توان از روی آنها چیزی تشخیص داد.
سرپرست کاوش درباره مرمت دیوارها اظهار می‌کند: دیوارها آنقدر در معرض آفتاب بوده که پوک شده‌اند و بخشی از آن که متعلق به دوره صفوی بوده، به خاطر زلزله اخیر فرو ریخته است. اما دیواره‌ی دوره ایلخانی آنقدر محکم بود که بلایی سرش نیامد و حتی کلنگ هم نمی‌تواند آن را خراب کند. هنگام کاوش‌های سال 88 متوجه شدیم تمام دیوارهای دوره صفوی روی نخاله قرار گرفته و پی ندارد و به راحتی فرو می‌ریزد.
مرمت دیواره‌های فروریخته
نیک گفتار بیان می‌کند: به دلیل حفاری‌های غیرمجاز، خاک زیادی از قلعه خارج شده و حتی اوایل انقلاب با کامیون وارد قلعه می‌شدند و از آن خاک خارج می‌کردند تا بتوانند اشیاء نفیس را جدا کنند.
او می‌گوید: قلعه “بلقیس” از دو بخش شارستان و محدوده خود ارگ تشکیل شده است. محدوده ارگ بیش از 200 هکتار و خود ارگ بیش از 5 هکتار وسعت دارد که بیش از 29 برج در اندازه‌های متفاوت پیرامون آن را گرفته بوده است. دو دروازه در شمال و جنوب‌غربی قلعه وجود داشته است. در کنار دروازه شمالی یک اتاق تفتیش وجود داشته تا وقتی وارد می‌شدند، در آن قسمت مورد بازرسی قرار بگیرند. در کنار دروازه ضلع جنوب غربی یک برج دیده‌بانی قرار داشته که ارتفاع آن زیاد بوده است، اما در اوایل انقلاب به خاطر نصب دکل‌های برق آن را تسطیح کرده‌اند. بیرون از آن هم محدوده‌ای وجود دارد که به شکل خندق است. طبق اشاراتی که در متون تاریخ شده، آن قسمت را نقاره‌خانه نامیده‌اند؛ اما مردم امروز به آن قسمت یخچال می‌گویند زیرا بعد از انقلاب یخچال‌های دستکندی برای یخ ایجاد کرده‌اند. محدوده شارستان بیش از 90 برج داشته و دارای 4 دروازه بوده است، دروازه معروف نیشابور است که بیشترین رجال سیاسی اسفراین آنجا مدفون هستند. طبق کاوش‌های انجام شده قدمت شارستان به سال 191 هجری قمری برمی‌گردد. البته سازه‌هایی که خبر از دوره ساسانی می‌دهد هم پیدا شده که البته هنوز کاوش گسترده‌ای روی آنها صورت نگرفته است.
داستان قلعه بلقیس زمانی جذاب‌تر می‌شود که علیرضا نجفی – مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس – از مالکان خصوصی قلعه و سندهایی که دارند می‌گوید: قلعه مالک خصوصی دارد و به نظر می‌رسد زمین‌های اطراف قلعه در اصلاحات ارضی واگذار شده و عقب‌نشینی آن به راحتی امکان‌پذیر نیست. عرصه خود شارستان بعد از نقشه‌برداری 180 هکتار است، اما با آثاری مثل کاروانسرا و یخدان حدود 200 هکتار می‌شود.
او از زبان یکی از مالکان نقل می‌کند: هنگامی که برای برداشت خاک آمدم، این اجازه را به من نمی‌دادند؛ بنابراین مجبور شدم پول یک‌هفدهم قلعه را بپردازم تا بتوانم خاک ببرم. یکی از دروازه را هم برای بردن خاک تخریب کرده بودند. خود ارگ هم مالک شخصی دارد که از خانهای قدیم منطقه بوده‌اند، سند مربوط به قبل از انقلاب است. یکی از دلایل اصلی تخریب ارگ این است که خاک آن را برای کشاورزی استفاده میکردهاند. زیرا خاک بناهای تاریخی برای کشاورزان مثل کود می‌ماند.
مزارع کشاورزی در حریم قلعه
او همچنین درباره کشاورزی در عرصه تاریخی قلعه بلقیس توضیح می‌دهد: کشاورزی و کشت سطحی در عرصه بلامانع است.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس ادامه می‌دهد: بلقیس یکی از شهرهایی بوده که در آن ضرب سکه انجام می‌شده است. سکه‌های کشف شده، در حال حاضر در موزه‌ای در ترکیه نگهداری می‌شوند و جزو شاخص‌ترین کشفیات قلعه بلقیس هستند.
نجفی با بیان اینکه مَشربه فلزی کشف شده نیز یکی از آثار شاخص “قلعه بلقیس” بوده که آن هم در موزه‌ای در ترکیه نگهداری می‌شود، می‌گوید: زمانی که انگلیسی‌ها برای نقشه‌برداری از این منطقه آمده بودند، از اینجا کیسه کیسه سکه می‌برده‌اند. روی ظرفی هم که در موزه ترکیه نگهداری می‌شود “عمل اسفراینی” ثبت شده است.
او نیز درباره حفاری‌های غیرقانونی که در این منطقه انجام شده اظهار می‌کند: حفاری اینجا به حدی بوده که وقتی در زمین‌های کشاورزی قدم می‌زدیم، باید حتما جلوی پایمان را به خوبی نگاه می‌کردیم تا داخل گودال‌ها نیفتیم. سال گذشته که مشغول کار در ارگ بودیم، پیرمردی داخل قلعه شد و گفت، “من در گوشه‌ی قلعه قهوه خانهای داشتم و برای مردمی که به حفاری مشغول بودند چای و غذا آمده می‌کردم”. البته از زمانی که برای این محوطه پایگاه زده شد، حفاری‌های غیرقانونی هم کاهش پیدا کرد و شاید سالی یک یا دوبار با چنین مواردی مواجه شویم.
مدیر پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس اذعان می‌کند: ما از نظر محافظت از قلعه مشکل داریم. گرچه قلعه به دوربین مداربسته مجهز است، اما تنها دو مأمور یگان حفاظت، یکی صبح و دیگری بعد ازظهر از این مجموعه 200 هکتاری محافظت می‌کنند و ما برای حفاظت قلعه به نیروی بیشتری نیاز داریم.
نصب دکل برق در عرصه بنای تاریخی
نجفی همچنین درباره انتقال دکل‌های برق که در عرصه قلعه نصب شده، اظهار می‌کند: موضوع جابجایی دکل‌ها را بارها پیگیری کرده‌ایم. از طریق نماینده استان در مجلس شورای اسلامی هم پیگیر بود‌ه‌ایم، زمانی که قائم مقام وزیر نیرو سال گذشته به استان آمد هم این موضوع پیگیری و گزارشی هم توسط مشاوران او تهیه شد، حدود یک میلیارد و نیم تومان برای جابجایی 50 یا صد متری دکل‌ها هزینه برآورد شده که تاکنون بی‌نتیجه مانده است.
او درباره آسفالت کردن جاده دسترسی به قلعه نیز می‌گوید: بهمن ماه سال گذشته طرح آسفالت کردن جاده دسترسی را در کارگروه گردشگری استان مطرح کردیم و مبلغ 500 میلیون تومان برای آن مصوب شد که این مسیر تا یک کیلومتر و نیم خارج از عرصه آسفالت شود. در حال حاضر نیز به دنبال تأمین اعتبار آن هستیم.
