شهر دشت حلقه

هیات کاوش های جرجان در بهار سال 1353 هجری ، همزمان با سومین فصل کاوش در خرابه های شهر جرجان ، ضمن بررسی در پیرامون شهرستان های گنبد قابوس و مینودشت ، موفق گردید دو شهر مهم تاریخی قبل از اسلام را کشف و مورد کاوش قرار دهد ، این دو شهر تاریخی به نام های گبری قلعه ( در نزدیکی شهر قدیمی جرجان یا گنبدکاووس فعلی ) و دشت حلقه ( در نزدیکی شهر مینودشت ) نام دارد. موقعیت : شهر تاریخی« دشت حلقه» در 5/2 کیلو متری شمال جاده بین المللی آزادشهر – مینودشت ، 12 کیلو متری غرب شهر مینودشت ، 13 کیلو متری شمال شرقی آزادشهر و 15 کیلو متری جنوب شرقی گنبد کاووس واقع شده است . نام دیگر این محوطه « دشت قلعه »می باشد، که در 500 متری ضلع شرقی آن روستا ی « دشت حلقه هلاکو » از توابع دهستان چهل چای ، بخش مرکزی مینودشت قرار دارد . از نظر جغرافیای طبیعی ، این منطقه در دشت گرگان و بین شهرستان مینودشت و گنبد کاووس قرار گرفته است . این شهر تاریخی در تاریخ 29/10/53 به شماره 1017 با قدمت دوره اشکانی و ساسانی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. پیشینه ی بررسی ها و پژوهش های باستان شناسی : شهر تاریخی دشت حلقه در سال 1353 ، هم زمان با سومین فصل کاوش های باستان شناسی شهر تاریخی جرجان ، توسط آقای « دکتر کیانی » شناسایی و مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است. پس از کاوش در سال 1353 در این محوطه تاریخی تا سال 1379 هیچ گونه بررسی و پژوهشی به انجام نرسید.تنها در سال 1372 سازمان میراث فرهنگی کشور از دفن اموات در این محل ممانعت به عمل آورده بود. در سال 1379 ، پس از دو دهه وقفه در روند مطالعات باستان شناسی دشت حلقه ، بنا به ضرورت و اهمیت دشت حلقه در بین محوطه های تاریخی منطقه ، برنامه ی ساماندهی و حفاظت کارگاه های کاوش در دستور کار قرار گرفت. و در تابستان همان سال ، یک هیئت باستان شناسی به سرپرستی آقای « حمید عمرانی » کارگاه های کاوش شده ی دهه ی پنجاه را پاکسازی ، سازماندهی و خاکبرداری نمودند. در زمان اجرای کار ، هیئت موفق به کشف مطالب و اطلاعات جدیدی در ساختار معماری و جزئیات آن و همچنین کشف مواد فرهنگی گردید ،که در روند مطالعات و روشن شدن شکل گیری دشت حلقه ، نقش بسزایی داشتند. در راستای اهداف پژوهشی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری کشور در استان گلستان و به منظور حفاظت اولیه و سامان دهی و کاوش های باستان شناسی سال 86 ، برنامه بررسی ژوفیزیک محوطه ی باستانی دشت حلقه در اسفندماه سال 1385 توسط یک هیئت کارشناسی از سوی سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری استان گلستان به مدت 20 روز انجام گرفت. شهر سازی دشت حلقه : شهر تاریخی دشت حلقه به صورت 8 ضلعی نامنظم بنا گردیده و اندازه ی 7 ضلع آن به ترتیب : 1677 متر ، 1425 متر ، 994 متر ، 707 متر ، 498 متر ، 346 متر و 238 متر می باشد. دو حصار عظیم داخلی و خارجی که به ترتیب 4 متر و 75/6 متر ارتفاع دارد ، شهر را محصور می کند. در فاصله دو دیوار ، خندقی به عرض 53 متر که در بعضی از قسمت ها به 60 متر نیز می رسد ، حفر گردیده که در قسمتی از آنها هنوز آب جریان دارد. پیرامون ( محیط ) این شهر باستانی 7 کیلومتر و مساحت آن 338 هکتار می باشد. در قسمت جنوب شرقی شهر ، تپه ی مرتفعی به ارتفاع 20 متر ، مساحت 3 هکتار و پیرامون ( محیط) 824 متر وجود دارد ،که به احتمال زیاد ، دژ یا آکروپل شهر بر روی این تپه بنا گردیده است. محوطه باستانی دشت حلقه در اصل یک تپه ی پیش از تاریخ بوده که در دوره تاریخی ، قلعه یا شهری بر روی آن بنا شده است.) پس از بررسی و نقشه برداری در سال 1353 کاوش های باستان شناسی در دو نقطه ی شهر ، یکی در حصار ( با هدف پی بردن به چگونگی ساختار حصار ) و دیگری در آکروپل شهر صورت گرفت. کاوش های باستان شناسی در حصار دشت حلقه : برای پی بردن به چگونگی حصار شهر ، ترانشه ای در ضلع جنوبی آن به طول 3 و عرض 5 متر حفر گردیده و پس از خاکبرداری در سطح حصار در عمق 1 متری ، دیوار قطوری به عرض 20/2 متر از زیر خاک نمایان گردید ،که با آجر مربع شکل به ابعاد 8*38*38 سانتیمتر ساخته شده بود. عملیات خاکبرداری تا عمق 2 متری حصار ادامه یافت ، ولی به علت اتمام فصل کاوش ، هیئت موفق به پیدا کردن بلندی کامل حصار نگردید. به نظر می رسد که دیوار آجری مزبور ، قسمت اصلی حصار را تشکیل داده و در قسمت داخل ، برای احداث بناهای منظم به دیوار از خشت استفاده شده است. آکروپل ( ارگ حکومتی ) که مرتفع ترین قسمت شهر باستانی را تشکیل می دهد، و مشخصات آن قبلا ذکر گردید ، در قسمت شمال شرقی شهر واقع شده است. با مطالعه سفال های به دست آمده از تپه ، مشخص می شود که این تپه در اصل یک تپه ی پیش از تاریخی بوده که در زمان احداث شهر ، آکروپل یا دژ شهر را بر روی آن بنا نهادند. تپه مزبور پس از جدول بندی با مربعاتی به ابعاد 10*10 متر با دو کارگاه شمالی و جنوبی شروع به کار شد . ضمن خاکبرداری در هر کارگاه ، جرزهایی پیدا شد، که با آجر و ملات گچ ساخته شده بود. در کارگاه جنوبی با ادامه ی خاکبرداری در عمق 30/1 متر ، کف اول به عنوان نشانه ی آخرین دوره سکونت کشف گردید. این کف با آجرهای شکسته و نامرتب مفروش شده بود. در این سطح ، مقداری سفال لعابدار مفروش شده بود. در این سطح ، مقداری سفال لعابدر رنگارنگ مربوط به قرن هفتم و هشتم هجری به دست آمد. با مطالعه ی سفال های مزبور ، آخرین دوره ی سکونت که هم زمان با دوران ایلخانیان بوده است ، مشخص گردید. با ادامه ی کاوش و گذشتن از کف اول ، در عمق 20/3 متر به کف دوم و با ادامه ی کار در عمق 94/3 به کف سوم یا کف اصلی رسیدند، که با مقایسه سفال های آن متعلق به دوره ساسانی و پارتی بوده است. ارتفاع پایه ها از کف اصلی 16/4 متر و ضخامت آن 50/3 متر می باشد قرینه جرزهای کارگاه جنوبی به فاصله 30/15 متر در کارگاه شمالی به دست آمد. احتمالا نظیر این پایه ها ضخیم آجری ، در نقاط دیگر تپه نیز وجود دارد که قسمت مرکزی بنا را تشکیل می دهد. ملاتی که در ساختمان این بنا به کار رفته ، مخلوطی از شن و گچ می باشد، که ماده ی بسیار محکمی را به وجود آورده است. آجرهایی که در ساختمان آکروپل یا در دژ شهر به کار رفته ، ابعاد مختلفی داردکه اندازه های آن عموما 10*40*40 ، 9*37*37 ، 8*32*32 ، 7*8*34 سانتیمتر می باشد. با کاوش مختصری که انجام پذیرفت ، مقداری سفال به دست آمد که معرف سکونت های مختلفی است ،که در شهر باستانی دشت حلقه رخ داده است . سفال های مزبور متعلق به 4 دوره به شرح زیر می باشد : 1- سفال خاکستری رنگ ، هزاره ی اول پیش از میلاد ( سه هزار سال پیش ). 2- سفال قرمز رنگ ، دوره اشکانی. 3- سفال قرمز رنگ و ساده ، دوره ساسانی. 4- سفال لعابدار رنگارنگ ، قرن 7 و 8 هجری نتیجه گیری: بر طبق منابع تاریخی و تحقیقات باستان شناسی ، ناحیه ی دشت گرگان از قدیم الایام یکی از حوزه های مهم تمدن پیش از تاریخ و تاریخی ایران بوده است. در دوران هخامنشی نیز گرگان از ایالات مهم به شمار می آمد، و همیشه یکی از افراد معروف خانواده ی سلطنتی به فرمانداری این ایالت برگزیده می شد. پس از استقرار اشکانیان در شمال خراسان کلیه مناطق شمال شرقی ایران از جمله گرگان جزء مراکز سکونت آنان محسوب گردید. اشکانیان در قرن سوم پیش از میلاد بر علیه جانشینان اسکندر برخواستند، و پس از تصرف کلیه نواحی ایران ، دولت مقتدری تشکیل دادند، که مدت پنج قرن در این سرزمین حکومت نمود. از آنجایی که مرکز اصلی اشکانیان مناطق شمال خراسان و گرگان بوده است، از این رو پادشاهان این سلسله همواره علاقه ی زیادی به سرزمین نیاکان خود داشتند. آنها در طول حکومت خویش ، شهرها و قلاع مختلفی در نقاط گرگان بنا نهادند. طبق نوشته های مورخان یونانی ، شهرهای معروف و آبادی چون نسا ( NISA ) ، دارا ( Dara ) تمبرکس ( Tam barax ) ، سیرینکس ( syrinx ) و از همه مهمتر ، شهر صد دروازه ( Hecatompylos ) در شرق ایران بنا گردید. بنابر مقتضیات سیاسی و نظامی ، هر یک از این شهرها در فصول مختلف به عنوان قرارگاه و پایتخت مورد استفاده قرار می گرفت. البته بعضی از این شهرها از دوره ی هخامنشی و سلوکی وجود داشت ،ولی در دوره ی هخامنشی و اشکانی بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. از شهرهای معروف اشکانیان که با کاوش های باستان شناسی شناخته گردید. باید شهرهای معروف نسا ( nisa ) و مرو ( Merv ) را نام برد کوشش صد ساله ی محققان در مورد شهرهای نامبرده ابراز گردیده است به عنوان مثال سایکس ( Sykes ) و شهر دارا ( Dara ) را در نزدیکی آزادشهر و شهر صد دروازه را باید در نزدیکی رود گرگان جستجو نمود ، زیرا عقاید ابراز شده توام با مدارک علمی و کاوش های باستان شناسی نبوده و از حدس و گمان خارج نگردیده است. همانطور که می دانیم گرگان در دوره تاریخی یعنی پارتی و ساسانی بیش از هر دوره ی دیگری اهمیت داشته است. در زمان پارتی ، به علت مرکزی بودن محل این منطقه به عنوان پایگاه اصلی و پایتخت آنان انتخاب گردید. در دوره ساسانی ، علت قلاع زیادی که برای جلوگیری از هجوم هیاطله بنا نهادند – با در نظر گرفتن موقعیت مکانی این دو شهر باستانی در دوره اشکانی در دشت گرگان – احتمال زیادی وجود دارد که این دو. شهر در زمان شاهان اولیه اشکانی احداث گردیده و در دوره های بعد به ویژه در زمان ساسانیان تغییرات عمده ای درآن به وجود آمده باشد. « دشت حلقه » و گبری قلعه » از بسیاری جهات ، از جمله قرار گرفتن آکروپل ، دیوارهای داخلی و خارجی و خندق شباهت زیادی به یکدیگر دارند، و احتمالا گبری قلعه قبل از دشت حلقه به عنوان شهرک و قلعه نظامی بنا نهاده شد. و پس از مدت زمانی کوتاه با روزافزون شدن قدرت اشکانیان و نیاز به احداث یک شهر بزرگ تر در دوره ی اولیه اشکانی ، شهر عظیم دشت حلقه ساخته شد. با توجه به شباهت زیاد دو شهر شناسایی شده در دوره ی اشکانی ، یعنی نسا ( Nisa ) و مرو ( Merv ) به نظر می رسد که شهر باستانی دشت حلقه در واقع مرکز گرگان یا هیرکانیای قدیم بوده است. اگر این گمان درست باشد در حقیقت همان شهری است ،که مورخان یونانی آن را « سیرینکس » ( Syrinx ) نام نهاده و طبق نوشته ی « پولی بیوس » ( polybious ) ، شاهد جنگ در دوران اول با آنیتوخوس سوم ، در سال 206 ق.م بوده است.