خیربروزن(پیر)به مجموعه روستاهایی گفته می شودکه در شمال وشمال غربی استهبان دراستان فارس واقع شده است .بلوک خیراز شمال به دریاچه بختگان ازشرق به روستای رستاق شهرستان نیریزوازغرب به شهرستان خرامه واز جنوب به محور ارتباطی استهبان به شیراز منتهی می شود. دشت حاصل خیز خیربه صورت نوارباریکی درجنوب دریاچه بختگان قرارگرفته است.روستای ماه فرخان با25کیلومترفاصله از مرکز شهرستان استهبان قرار دارد.اگرچه درمیانه ی روستاهای خیر واقع نشده است اما نخستین روستایی است که مستقیمابرآن وارد می شویم. شمالی ترین روستا دستجرد(30کیلومترفاصله از مرکز شهرستان)با طول جغرافیای53درجه و55دقیقه و22ثانیه عرض شرقی و29درجه و16دقیقه و37 ثانیه شمالی. شرقی ترین روستای خیر محمدآباد (34کیلومترفاصله از مرکز شهرستان)باطول جغرافیایی55/53وعرض جغرافیایی10/29درجه وغربی ترین روستای خیر “خانه کت”(با62کیلومترفاصله ازمرکزشهرستان استهبان و37کیلومتراز ماه فرخان )باطول جغرافیایی35/53وعرض جغرافیایی25/29درجه است.وجنوبی ترین روستا هم لای خرمی .بااین احتساب بین شرقی ترین وغربی ترین روستاهای 46کیلومترفاصله است وعرضی حداکثر15کیلومتر بلوک خیر شامل روستاهای زیر است آمار سال 65: -1- سهل آباد(1680نفر) 2- ماهفرخان(1394نفر) 3- بنوان(1421نفر) 4- دستجرد(1070نفر) 5- محمدآباد(1021نفر) 6- خانه کت(645نفر) 7- مبارک آباد(892نفر) 8-قشم قاوی(429نفر) 9- دامنه(355نفر) 10- دهویه(131نفر) 11- دربندان(101نفر) 12- لای خرمی(61نفر).که براساس سرشماری سال 1365مجموعا9200نفرجمعیت داشته است.بلوک خیردرسال1345دارای3912ودرسال1355دارای5707ودرسال1365به9128نفررسیده است.دراین سرشماری بیشترین جمعیت متعلق به سهل آباد بوده است..اماجمعیت خیردر سال 1385به11179نفر رسیده است که16.83%ازجمعیت شهرستان استهبان راتشکیل می دهد که در بین دوازده روستای خیر سهل آباد با1908نفرو17.06%از جمعیت دهستان خیر در جایگاه اول قرار دارد 2. ماه فرخان با1718نفرو15.36%ازجمعیت خیردرجایگاه دوم3.بنوان با1602نفرو13.43%از جمعیت خیردر جایگاه سوم4.دستجردبا1350نفر11.34% ازجمعیت خیردر جایگاه چهارم 5.محمد آباد با1217نفرو10.86%از جمعیت خیر در جایگاه پنجم 6.خانه کت1108 با نفرو9.91%ازجمعیت خیردرجایگاه ششم7.مبارک آباد912با نفر و8.15%ازجمعیت خیردر جایگاه هفتم8.قشم قاوی644 بانفرو5.75%ازجمعیت خیردر جایگاه هشتم 9.دامنه 479بانفرو4.28%ازجمعیت خیردر جایگاه نهم10.دربندان118 بانفرو1.05%ازجمعیت خیردر جایگاه دهم 11.دهویه102 بانفرو0.91% بانفروازجمعیت خیردر جایگاه یازدهم12.لای خرمی با41نفرو0.36%ازجمعیت خیر در جایگاه دوازدهم
خیردرکتاب های تاریخی:
درکتب قدیمی” خیر”بانام های خیره وخیاره هم آمده است. حدودالعالم:خیر کردیان دوشهرکندآبادان وباکشت وبرز بسیار. تاریخ طبری:گویندکه اردشیربابکان دریکی از دهکده های اصطخر تولد یافت به نام طیروده که از روستای “خیر”ازولایت اصطخربود. تاریخ بلعمی:…واصطخررا روستاییست (وآن راروستای خیرخوانندوآنجادهی است )نام وی طیروده اردشیرازآن ده بود. فارسنامه ابن بلخی :خیره و نیریزدوشهرک است ونیریزقلعه ای داردواز آنجاانگوربسیارخیزدوبیشترین انگورآنجاکشمش باشدوهوای معتدل دارد واب روان وبه هردوجای جامع ومنبر باشد وآبادان است.نزدیک ولایت حسویه وبه خیره قلعه ای است برکوه سخت ومحکم. نزهت القلوب:خیرونیریز دو شهرک اند وقلعه ای نیز دارند وآنجا کشمش بسیاربود وهوایش به گرمی مایل است . خاطرات حاج سیاح(اوایل شوال 1295 ق/مهر1257 خ):…بعد ازدوروز توقف درنیریز به عزم شیراز بادونفر که به سروستان می رفتند همراه شده به راه افتادم قدری که رفتیم راه به طرف راست دریاچه ی نیریز وخیلی باصفااست منزل خیر است وارد آن جا شدم .بسیار جای باصفا وباروحی است .یک طرف دریاچه وآب موج زنان یک طرف صحرای سبز نمایان است شبیه بعضی ازجاهای سویس استراحت کردیم.همراهان گفتند :”ماباید خودرازودبه سروستان برسانیم وراه بلد هستیم”.یک ساعت قبل از غروب حرکت کردیم .نصف شب درمیان جنگل وآبادی منزل کردیم .همراهان آشنایان داشتند.لوازم وچراغ گرفته شب را استراحت کرده صبح برخاستم به تماشای باغات واشجار وانهار مشغول شدیم .واقعااز جاهای باروح و دلگشای عالم است. فارسنامه ی ناصری:خیرنام ناحیه ی شمالی اصطهبانات است که دهات شمالی اصطهبانات دراوافتاده است.
دکترعبدالله رازی درپانویس صفحه ی 56کتاب “تاریخ کامل ایران “درمورد بابک پدر اردشیر بابکان و ساسان نیای خاندان ساسانیان چنین روایتی را نقل میکند:پدربابک ساسان نام موبد معبد ناهید درفارس بوده ومادرش دختر حکمفرمای سلسله ی بازرنگی و”رام بهشت “نام داشته.بابک درزمان پدر حکمرانی شهر کوچک “خیر”(بین سروستان ونیریز)راداشته وپسراو اردشیر هم در زمان پدر خویش “ارک پت”دارابگردشد.بابک برعلیه حکمران پارس “گوزهز”قیام کرد وپس از کشتن او از اردوان پنجم درخواست نمود که پسر بزرگ او شاپور رابه حکمرانی آن حدود بشناسد ولی اردوان قبول ننمود .پس از بابک شاپور برخلاف میل اردوان زمام امورآن حدود رادردست گرفت وفوت او (دراثر خراب شدن سرداب قصر)اردشیر راحکمران مطلق آن حدود کرد.
ایران وتمدن ایرانی نوشته ی کلمان هوار:پاپک(به فارسی دری بابک)پسرساسان شاهک شهر کوچک “خیر”بودکه درکناردریاچه بختگان وبرسرراه سروستان به نیریز قرارداشت .
عبدالمجیدارفعیدرمقاله”پارس وشهرهای پارس درگل نبشته های تخت جمشید”صفحه ی71فارس شناخت شماره ی یکم بنیاد فارس شناسی مینویسد:”میان دوشهرخرامه ونیریز شهری جای داشته به نام” “که می بایست شهر”خیر”ازبخش”خیر”بوده باشد ودرسده ی هفتم هنوز منزل گاهی برسرراه شیرازنیریز بوده است .این شهراحتمالا درنزدیکی های “ماه فرخان “سهل آباد”یا “دستجرد”بایستی بوده باشد. لغت نامه دهخدا”خیر.شهرکی است به ناحیت پارس آبادان وبا کشت وبرز زیاد از پسا.(حدودالعالم).نام ناحیه ی شمالی اصطهبانات است که میانه شمال ومغرب اصطهبانات در او افتاده است. (از فارسنامه ٔ ناصری ). نام یکی از دهستانهای بخش اصطهبانات شهرستان فساست. بحدود و مشخصات زیر شمال : دریاچه ٔ بختگان ،جنوب .دهستان حومه اصطهبانات،خاور.دهستان رستاق نی ریز.باختر،دهستان رونیز وجنگل. آب مشروب و زراعی آن از چشمه و قنات است.و از شانزدهابادی ومزرعه تشکیل یافته است. جمعیت آن در حدود 3500نفر و قراء مهم ان عبارت است ماه فرخان ، سهل آباد، دستجرد، میان ده ، محمدآباد. این دهستان را ماه فرخان نیز گویند. ایل شاهسون در این دهستان تخته قاپوشده اند. (از فرهنگ جغرافیایی ایران ج7
درفارسی نامه ناصری:اصطهبانات جزء63بلوک فارس بوده ودارای یک ناحیه که آن ناحیه خیر بوده است. بلوک اصطهبانات:میانه جنوب و شرق شیراز ودرازای ان از قریه ایج تا خان کت سیزده فرسخ-پهنای آن از سجل آباد خیر تا قریه میمون خیر-یک فرسخ ونیم محدود است وهوای آن در کمال اعتدال است نارنج انار وانجیر ومیوههای سردسیری رابه خوبی پرورش می دهد. این بلوک دارای دوازده قریه آباد بوده است:
.1ایج(ایگ) :
2.بارگ:به سکون راه چهار فرسخ میانه شمال ومغرب اصطهبانات.
3.بنوان:چهارفرسخ شمالی اصطهبانات است.
4.خان کت:نه فرسخ میانه شمال ومغرب اصطهبانات است تنباکوی این قریه در خوبی مشهور است.
5.دستجرد: شمالی اصطهبانات به مسافت چهارفرسخ است.
6.سجل آباد: چهارفرسخ شمال اصطهبانات است.
7.سعادت آباد:چهار فرسخ میانه شمال ومغرب اصطهبانات است.
8.صادق آباد: چهار ونیم فرسخ میانه شمال ومغرب اصطهبانات است.
9.گشته کان: فرسخی مغرب اصطهبانات است .
10.ماه فرخان: چهار فرسخ میانه مغرب و شمال اصطهبانات است. 11
.مبارک آباد: شمالی اصطهبانات به مسافت چهارفرسخ است.
12.میمون: سه و فرسخ و نیم شمال ومغرب اصطهبانات است .
در صفحه1306 فارسی نامه ناصری :شماره 25.بلوک خیر:که نوشته شده .خیر:ناحیه ی از اصطهبانات است
وجه تسمیه:
سندی دردست نداریم که بدانیم برچه اساسی روستاها نام گذاری شده اند .ناگزیربرانچه که مردم میگویند استنا می کنیم: mafargunماه فرخان:به گویش مردم “مفرغون بنام “ماه فرخ” “گویادختری زیباروبرآنجاحکومت میکرده است ومقر حکومت اش بربلندای قلات دربندان بوده است. در فارسی نامه ناصری،ماه فرخان:چهار فرسخی میانه مغرب وشمال اصطهبانات است.که چندین اثر به ثبت رسیده ملی هم دارد از جمله انها:چهار طاقی دوره ساسانی،چاه های سنگی کنجدی،گورستان سنگی کوهنارو لغت نامه دهخدا:ماهفرخان. دهی از دهستان خیر است که در بخش اصطهبانات شهرستان فسا واقع شده و317تن سکنه دارد.
بنوان:به گویش مردم “بنون”گویادرخت بنه (پسته وحشی)فراوان داشته است.روایت دیگراین که زنی برآنجاحکومت می کرده که بسیار کدبانو بوده وبانوان بسیاری پیرامون خود گرد می آورد.در فارسی نامه ناصری بنوان در چهار فرسخی استهبان است
دستجرد:به گویش مردم “دستخرد”همان دستگرد بوده است که پس از اسلام هم چون بسیاری از نام ها “گ”به”ج”تبدیل شده است.ولی مردم نه “گ”و نه”ج”به کار می گیرند بلکه با “خ”ادا می کنند.گمان دیگر این که شاید تحریف شده ی “استخر”باشد.زیرادرپاره ای از کتب تاریخی آمده است که “اردشیر بابکان “درهمین روستا “دستجرد”زاده شده است .البته نه همین روستای کنونی بلکه شهری که درزیررسوبات آبرفتی دریاچه ی بختگان پنهان شده است .وپس ازآن این روستا شکل گرفته است. آثاری در پاره ای از زمین های کشاورزی بدست آمده که قدمت زیادی دارد.مثل سنگ دلاکی که ان را به قبرستان دستجرد آوردند. فارسی نامه ناصری،دستجرد:شمالی اصطهبانات به مسافت چهار فرسخ است لغت نامه دهخدا:دستجرد.دَ ج ِ ] (اِخ ) دهی است ازدهستان خیر بخش اصطهبانات شهرستان فسا واقع در32هزار گزی شمال باختری اصطهبانات و3هزارگزی شمال راه شوسمه اصطهبانات به نی ریز وفسا،با 365تن سکنه آب آن از چشمه وراه ان فرعی است. (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج. دین،زبان ونژاد:
دین رسمی مردم خیر اسلام ومذهب آنان شیعه است .زبان غالب ،فارسی است ولی در محمد آباد ترکی صحبت می کنند زیراازنژادترکان شاهسون هستند که پس از صفویان به این مکان کوچ کرده اندوسکنی گزیده اند.تعداداندکی ازخانوارها به زبان عربی تکلم می کنند چون که نوعی وابستگی به اعراب ایل خمسه دارند.آقای دکتر جمشید صداقت کیش براین باورند که تعدادی از کردها درروستاهای شهرکرد ،بوانات،داراب ،آباده،نیریز،ارسنجان،استهبان و شهربابک کرمان پراکنده اند .
طوایف:
زارع: که بیشتر خانوار را در دستجرد و بنوان تشکیل می دهند که به نظر میرسد از طوایف کهن منطقه باشنداما عده ای هم درماهفرخان ولای خرمی هستند که اصالت دستجردی دارند
شاهسون:که بیشتر خانوار رادرمحمدآبادودهویه تشکیل می دهند و ترک زبان اند. اما تعداد خانواری هم در بنوان ومبارک آباد هستند.ولی ترک زبان نیستند بکر:بیش از چند دهه نیست که این طایفه ی کوچ رو در سهل آباد وبیشتر در خانه کت وقشم قاوی زندگی می کنند .
قوهستانی :که بخشی از اعراب ایل خمسه هستند ودربلوک خیر پراکنده اند.
اردال:طایفه ای دیگرند که در روستاهای دامنه وگرده زندگی می کنند.
سون: طایفه ای دیگرند که در روستای بنوان زندگی می کنند.
رنجبر: طایفه ای دیگرند که در روستای سهل آبادوماهفرخان زندگی می کنند
