استفاده از مکمل ها در رژیم های غذایی و تناسب اندام

دکتر محمد رادفر؛ دکترای عمومی داوسازی، متخصص تغذیه و رژیم درمانی

امروزه استفاده از مکمل‌‌ها در کنار رژیم‌‌های مختلف غذایی یکی از مسائل مهم تغذیه ای در سلامت می‌‌باشد.

بسیاری از افراد به منظور تحقق اهداف خاصی اقدام به تهیه و مصرف مکمل‌‌ها می‌‌کنند که ممکن است به صورت مصرف خودسرانه یا براساس تجویز پزشکان یا متخصصین تغذیه باشد.

دلایل استفاده از مکمل‌‌ها در کنار رژیم غذایی وابسته به عملکرد مورد انتظار افراد، متفاوت است.

مکمل‌های رژیمی - غذایی فرآورده‌‌هایی هستند که حاوی مواد مغذی بوده، فقدان و یا کمبود یک یا چند ماده مغذی اولیه در رژیم غذایی را تکمیل می‌‌نمایند و از طریق ارتقاء عملکرد و یا پیشگیری از اختلالات دستگاه‌های مختلف بدن زمینه افزایش سلامت را فراهم می‌‌کنند.

مکمل‌‌ها در تشخیص، کنترل و یا درمان بیماری‌های خاص مورد استفاده قرار نمی‌‌گیرند.

ویتامین‌‌ها، املاح، گیاهان و مواد طبیعی، اسیدهای آمینه، مواد تغلیظ شده، متابولیت‌‌ها، عصاره‌‌ها، پودرهای ترکیبی و هر ماده رژیمی دیگری که به منظور افزایش دریافت کلی روزانه مورد استفاده قرار گیرد در این دسته جای می‌‌گیرند.

غذاهای فرآوری شده

کفایت رژیم غذایی، لزوم مصرف مکمل‌‌ها را تعیین می‌‌کند.

رژیم غذایی سالم مواد مغذی لازم، مایعات، آمینو اسید، اسیدهای چرب، ویتامین‌‌ها و مواد معدنی کافی و همچنین کالری لازم را جهت حفظ و بهبود سلامت عمومی بدن فراهم می‌‌آورد.

عدم برخورداری از تغذیه متعادل، متنوع و متناسب، روش‌های نامناسب نگهداری، فرآوری و طبخ مواد غذایی، تغییر شرایط زندگی و استفاده زیاد از فست فودها، غذاهای آماده و کنسروها، افزایش شمار بیماری‌های مختلف و مزمن و نیز افزایش داروهای مصرفی، بهم ریختگی‌‌های اکوسیستم‌‌های طبیعی و تغییر ترکیبات و کمبود مواد مغذی در خاک‌‌های کشاورزی، تغییر شرایط جوی و آلودگی‌‌های هوا، شیوع بیماری‌های انگلی مختلف و... دلیل عدم کفایت رژیم‌‌های غذایی در تامین نیاز بدن به ریز مغذی‌‌ها و گاها مواد ضروری شده و لزوم استفاده از مکمل‌‌های حاوی انواع ویتامین و املاح معدنی را جهت حفظ سلامت و عملکرد بدن و پیشگیری از اختلالات ناشی از کمبود ریز مغذی‌‌ها را نشان می‌‌دهد.

از طرفی درمان برخی از بیماری‌های مزمن مانند دیابت، اختلالات قلبی عروقی، اختلالات تنفسی و اختلالات استخوانی – عضلانی و حتی چاقی که خود زمینه ساز بسیای از بیماری‌های دیگر است با به کار بردن مکمل‌‌ها تسریع می‌‌شود. در برخی موارد تا حدودی مرز بین مکمل و دارو قابل تشخیص نیست.

بسیاری از ترکیباتی که به عنوان مکمل مورد استفاده قرار می‌‌گیرند در واقع جز ترکیبات دارویی می‌‌باشند که به دلیل اثرات ضعیف دارویی یا عدم قرار گیری در دسته دارویی مشخص، به صورت مکمل یا یکی از اجزای مکمل‌‌ها مورد مصرف واقع می‌‌شوند که از جمله این موارد ترکیبات گیاهی و طبیعی را می‌‌توان مثال زد.

بسیاری از ترکیباتی که در مکمل‌‌ها مورد استفاده قرار می‌‌گیرند در دوز‌‌های پایین به عنوان مکمل محسوب می‌‌شوند در حالی که همین مواد در دوز‌‌های بالاتر اثرات دارویی و گاهی عوارض خطرناک و قابل ملاحظه ای از خود نشان می‌‌دهند که این موضوع اهمیت توجه به دوز مصرفی مکمل‌‌ها را بیشتر نشان می‌‌دهد.

مکمل‌‌های غذایی نمی توانند جانشین وعده غذایی اصلی شده یا به عنوان دارو از آنها استفاده شود.

از موارد مصرف مکمل‌‌ها می‌توان به استفاده در فعالیت‌‌های ورزشی (به ویژه بدنسازی و تناسب اندام)، درمان لاغری مفرط، درمان اختلالات پوست و مو، جلوگیری از انواع سرطان‌‌ها، رفع خستگی و تقویت اندام‌‌های مختلف بدن اشاره کرد.

تهیه مکمل در داروخانه‌ها

 در تهیه و مصرف مکمل‌‌ها توجه به برخی از نکات ضروری به نظر می‌‌رسد. محل عرضه مکمل‌‌ها به جهت جلوگیری از تقلبات و عدم دریافت محصول سالم مهم است.

طبق قوانین وزارت بهداشت و درمان و سازمان غذا و داروی ایران، عرضه مکمل‌‌های رژیمی-غذایی فقط از طریق داروخانه‌‌ها مقدور می‌باشد پس تهیه مکمل‌های غذایی از طریق داروخانه یکی از راههای مطمئن در خریداری مکمل‌ها می‌‌باشد. ارزش محصولات تولید شده در شرکت‌‌های مختلف تولید کننده دارو و مکمل بر اساس کیفیت آنها متفاوت است.

در این رابطه هنگام تهیه مکمل باید نام و شرایط شرکت تولید کننده، مواد موثره مکمل، برچسب مکمل از لحاظ وجود ترکیبات آن ( برخی مکمل‌‌ها شامل ترکیباتی چون گندم، ذرت، تخم مرغ و یا ژلاتین بوده که برای برخی از افراد مصرف کننده آلرژی‌زا هستند) بررسی شود.

سن مصرف کننده مکمل‌‌ها و نیز جنسیت آنها در انتخاب نوع مکمل و شکل دارویی و دوز مصرفی بسیار حائز اهمیت است به طوری که برخی از مکمل‌‌ها فقط در بزرگسالان مجوز مصرف دارند و یا حتی فقط یکی از گروه‌‌های آقایان یا خانم‌‌ها (که در خانم‌‌ها شرایط حاملگی و شیردهی نیز محدود کننده مصرف است) می‌‌توانند از آن استفاده کنند.

بسیاری از ادعاها مبنی بر سالم بودن مکمل‌‌ها بی‌اساس و بدون مستندات کافی است.

علی رغم اینکه شماری از انواع مکمل‌‌ها مورد ارزیابی‌‌های کیفی قرار گرفته اند ولی بیشتر مکمل‌‌های موجود در بازار‌‌های جهانی مورد آزمایش قرار نگرفته اند و مراحل تست‌‌های آزمایشگاهی و بالینی را طی نکرده‌اند بنابراین همه این محصولات اثربخش و مفید نیستند و حتی در برخی موارد بی اثر و یا خطرناک هستند.

علاوه بر عوارض خطرناک مکمل‌‌ها که ممکن است در اثر مصرف مداوم آنها ایجاد شود تداخلات غذا و دارو نیز ممکن است عوارض جبران ناپذیری را در آن مدت برای فرد مصرف کننده ایجاد کند یا بیماری زمینه ای او را تشدید کند به همین دلیل در هنگام مصرف مکمل‌‌ها باید شرایط مصرف کننده شامل سن، وزن، موقعیت‌‌های فیزیولوژیکی رژیم غذایی یا مکمل‌‌های مصرفی حتی اگر مصرف آنها مجاز باشد در نظر گرفته شود.

همواره در افرادی که از رژیم‌‌های خاصی پیروی می‌‌کنند و هدف خاصی مانند چاقی، لاغری، تناسب اندام، افزایش حجم و توان عضلات و موفقیت‌‌های ورزشی و یا کمک به درمان بیماری‌ها را دنبال می‌‌کنند تمایل به مصرف مکمل‌‌ها و حتی داروها جهت دست یابی به نتیجه بهتر و زودتر از موعد مقرر و قابل پیش بینی وجود دارد.

مصرف مکمل در افراد دچار چاقی برای حصول نتایج کاهش وزن و ورزشکاران خصوصا در رشته  بدنسازی و تناسب اندام و فیزیک برای رسیدن به اهداف ورزشی مورد انتظار بیشتر از سایرین است.

مکمل‌‌ها و داروهای مورد استفاده در درمان چاقی اثر پایداری ندارند و باید همراه با یک رژیم کم کالری برای کاهش وزن استفاده شوند هرچند در بیشتر موارد اگر تنها به رژیم غذایی اکتفا شود نتایج لازم را به دست می‌‌آورند، اما گاهی روند درمان چاقی خیلی کند پیش می‌‌رود و یا در برخی از بیماران کاهش وزن دچار توقف می‌‌گردد، همچنین در برخی موارد جهت ایجاد اثرات روانی مثبت در جهت نیل به اهداف درمان و مواردی از این قبیل به تشخیص پزشکان معالج و با همکاری متخصصین تغذیه جهت بهترین مشاوره کاهش وزن، اقدام به اضافه کردن یک یا چند مکمل یا دارو به رژیم کاهش وزن می‌‌گردد.

داروها و مکمل زیادی در کاهش وزن مورد استفاده قرار می‌‌گیرند که برخی از آنها عبارتند از: اورلیستات ( زنیکال یا ونوستات )، لورکارسرین (بلویک یا زنیکال)، سیبوترامین (ریداکتیل یا مریدیلا)، ریمونابانت (آکومپلیا)، متفورمین، پرامیلاتید (سیمیلین)، فنترمین هیدروکلراید، اسیمیا (فنترمین/ توپیرامات)، لوتیروکسین، مکمل‌‌های فیبری، کارنیتین، داروها و مکمل‌‌های ملین، داروهای گیاهی حاوی کرفس، زیره سبز، ترشک، انیسون و چای سبز... مصرف خودسرانه این داروها و مکمل ممکن است عوارض جبران ناپذیری ایجاد کنند بنابراین تنها در صورت ضرورت و عدم پاسخ دهی مناسب و مورد انتظار از رژیم‌‌های غذایی کاهش وزن و فعالیت بدنی، باید با تشخیص و نظر متخصصین مربوطه تجویز و مصرف گردند.

داروها و مکمل‌‌های دیگری هم در این دسته قرار می‌‌گیرند که هیچکدام مورد تایید وزارت بهداشت ایران نبوده و اکثر این مکمل‌‌ها حاوی ترکیبات مخدر، آمفتامین و افدرین بوده و مصرف آنها باعث وابستگی و اعتیاد و یا عوارض ناشی از این ترکیبات می‌‌شود.

تمرینات ورزشی و رژیم غذایی

ورزشکاران به ویژه ورزشکاران حرفه‌ای در کنار تمرینات ورزشی و رژیم غذایی، معمولا دوره‌‌های مشخص استفاده از مکمل‌‌ها را تجربه می‌‌کنند.

از این دسته مکمل‌‌ها می‌‌توان به ترکیبات پروتیین، پروتئین وی، پروتئین کازیین، کراتین، چربی سوزها، افزایش دهنده‌‌های وزن، مولتی ویتامین‌‌ها، املاح، ترکیبات چربی‌‌های غیر اشباع امگا3، اسید‌‌های امینه، هورمون‌‌ها، استروئید‌‌های آنابولیک و .... اشاره کرد که به مقاصد افزایش رشد عضلانی، بهبود عملکرد ورزشی، افزایش انرژی، بهبود تمرکز، افزایش قدرت، بهبود استقامت، افزایش جریان خون عضله، کاهش درد عضلانی، زمان بهبودی سریع تر، کاهش خطر آسیب مفاصل،  افزایش سلامت کلی پس از تمرینات و ... مورد مصرف قرار می‌‌گیرند.

در حالت کلی به منظور به دست آوردن قدرت و ساخت عضله، مکمل لازم نیست زیرا با انجام ورزش مناسب و یک رژیم غذایی خوب، عضلات می‌‌توانند قوی و بدون کمک مکمل‌‌ها رشد کنند اما به دلایل ذکر شده می‌‌توانند مورد مصرف واقع گردند.

در رابطه با مکمل‌‌ها و داروهای مورد استفاده در ورزشکاران سلامت محصولات و تشخیص نیاز مصرف آنها براساس شدت و مدت تمرینات ورزشی از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا تبلیغات بی اساس و غیر علمی و نیز تقلبات موجود در آنها به طرز هولناکی مصرف کنندگان را در معرض خطر قرار می‌‌دهد و ممکن است باعث آسیبهای جدی به ورزشکاران گردند.

مصرف دارو و مکمل

گروهی دیگر از مکمل‌‌ها و داروها در افراد لاغر و دچار کمبود وزن مورد استفاده قرار می‌‌گیرند.

در افراد لاغر ابتدا باید بررسی‌‌های لازم صورت گیرد که مشکلات دیگری از جمله مشکل کبدی، کلیوی و قلب عروق و مصرف داروهای دیگر… وجود نداشته باشد و جنبه روانشناختی بررسی شود که این افراد دچار بی اشتهایی عصبی نباشند که در این حالت تنظیم رژیم غذایی مناسب تا حد زیادی مشکل را برطرف می‌‌کند اما در صورتی که افزایش وزن مورد انتظار ایجاد نشود یا اشتهای فرد افزایش نیافت می‌‌توان از داروها و مکمل‌‌های اشتها آور استفاده کرد.

رفع مشکل زمینه ای ایجاد کننده بی‌اشتهایی و لاغری که گاها با هم ایجاد می‌‌گردد می‌‌تواند باعث افزایش وزن و اشتها گردد و پس از آن با اصلاح برنامه غذایی، افزایش تعداد وعده‌‌ها و کاهش حجم و افزایش کالری غذا و تغییر سبک زندگی وزن فرد افزایش می‌‌یابد.

در حالت کلی مکمل‌‌ها در افرادی که کمبود  نداشته باشند باعث افزایش اشتها نمی شوند ولی در صورت فقدان یا کمبود یک ماده مغذی در بدن ممکن است با جبران آن اشتها و وزن افزایش یابد مثلا کمبود ویتامین‌‌های گروه B و مکمل روی علایمی نظیر کم اشتهایی و بی اشتهایی را به دنبال دارد.

تجویز مکمل‌‌ها و داروهای اشتها آور باید زیر نظر متخصصین مربوطه باشد.

مکمل‌‌های مولتی ویتامین مینرال، مکمل املاح، پودر‌‌های پروتئین ویتامینه، مکمل‌‌های گیاهی حاوی کاسنی، شنبلیله، یونجه، رازیانه، داروهای سیپروهپتادین، داروهای پیشگیری از بارداری، کورتون‌‌ها، داروهای اعصاب (هالوپریدول، لوکساپین، کلوزاپین، کلرپرومازین، فلوفنازین، ریپریدون و کوئتیاپین)، انسولین، داروهای آنتی هیستامین، مجسترول استات، هورمون رشد، استروئید‌‌ها، هورمون‌‌های آندروژنی (تستوسترون)، بنزودیازپین‌‌ها و داروهای آرامبخش. این مکمل‌‌ها و داروها همراه با عوارض جانبی بوده و برخی از آنها تنها برای درمان کم وزنی و کم اشتهایی‌‌ها در موارد خاص مانند بیماران سرطانی و دچار کاشکسی و بیماری‌های خود ایمنی و...کاربرد دارند و نباید به صورت خودسرانه مصرف شوند.

در مجموع در رابطه با لزوم مصرف مکمل‌‌ها و داروها همراه با رژیم‌‌های غذایی و ایجاد سلامت و تناسب اندام، باید نظر متخصصین تغذیه و پزشکان لحاظ گردد و از مصرف خودسرانه این ترکیبات خودداری شود زیرا ممکن است بی‌اطلاعی از نحوه کاربرد، عوارض جانبی، زمان و شرایط درست و متناسب مصرف، آسیب‌‌های جبران ناپذیری را به مصرف کنندگان وارد نماید.