دکترمحمد حسین صالحی سورمقی
گیاه‌شناسی
سداب گیاهی است علفی و دائمی به ارتفاع تا حدود یک متر. برگ‌ها ضخیم و گوشتدار و بدون دندانه هستند که در قسمت‌های بالای ساقه به صورت ساده و در قسمت‌های پایین چندقطعه‌ای می‌باشند. رنگ برگ و ساقه‌ها سبز مایل به آبی و کدر و رنگ گل‌ها زرد است. میوه سداب به صورت کروی و متشکل از پنج برچه است که درون آن دانه‌هایی به رنگ قهوه‌ای وجود دارد. کلیه قسمت‌های هوایی گیاه بوی نامطبوعی دارد.
سداب بومی نواحی جنوب اروپاست، ولی در حال حاضر در مناطقی از مدیترانه، اروپا و آسیا به وفور پراکنده است و در نواحی شمالی ایران نیز رویش دارد.
نام فارسی: سُداب، سیاب
نام علمی: Ruta graveolens
نام عمومی: Rue
نام انگلیسی: Rue
نام عربی: سُداب (Sodab)
نام فرانسوی: Rue officinale
نام آلمانی: Echte- raute
نام خانواده: Rutaceae (مرکبات)
ترکیبات مهم
ترکیبات مهم قسمت هوایی سداب شامل کومارین‌ها، فورانوکومارین‌ها، آلکالوئیدهای فورانوکینولین، فلاونوئیدها و به‌خصوص روتین، اسیدهای کاپرینیک، کاپریلیک و پلارگونیک، ویتامین K، ویتامین P و اسانس می‌باشد که مهم‌ترین ماده آن متیل نونیل کتون است که در عطرسازی و طعم‌دهنده‌های صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاریخچه
ام Rue از لغت یونانی Reuo به معنی آزاد شدن گرفته شده است. در گذشته دانشمندان زیادی مصرف این گیاه را توصیه می‌کردند و بر این باور بودند که بسیاری از بیماری‌ها را درمان می‌کند. شاید علت نامگذاری گیاه (آزاد شدن) هم همین باشد.
در زمان باستان سداب را در موارد زیادی، از جمله مشکلات قاعدگی، کمی اشتها، اسپاسم، مشکلات گردش خون، مشکلات هضم غذا، تب، پرفشاری خون، دندان‌درد، ضعف قلب، آرتریت، زخم‌ها و بیماری‌های پوستی استفاده میکردهاند.
در کشور عراق آن را برای تلقین و دلگرمی و جرأت، همراه سربازان می‌کردند. کاربرد‌های دیگر سداب در قدیم برای دفع چشم بد، رفع حسادت‌ها، شکستن طلسم و جادو و این گونه موارد بوده است. استفاده مهم دیگری که در قدیم از سداب می‌شد، برای کاهش و تسکین قوای شهوانی بود. به‌خصوص گروه‌های مذهبی برای غلبه بر خواهش‌های نفسانی از این گیاه در غذاهای خود استفاده می‌کردند.
سداب در طب سنتی ایران به عنوان نیرودهنده و بندآورنده خونریزی به صورت خوراکی و به عنوان درمان زخم‌ها و مشکلات پوستی به صورت موضعی مورد مصرف بوده است.
داروشناختی و اثرات مهم
سداب دارای اثرات ضد کرم، ضد اسپاسم، ضدنفخ، قی‌آور، قاعده‌آور، آرامبخش، ضد التهاب، محرک، ضد میکروب، کاهش پرفشاری خون و جلوگیری از باروری است.
در یک گزارش خارجی از کاربرد سداب به عنوان ضد باروری در طب سنتی ایران چنین نقل شده است
در طب سنتی ایران گیاه سداب یکی از گیاهان دارویی ضد بارداری در هر دو جنس مرد و زن بوده است. زنان به دو صورت خوراکی و استفاده در واژن و مردان نیز به دو صورت خوراکی و استفاده موضعی آن را مصرف میکردهاند.
در یک مطالعه جدید کاهش تحرک قابل توجه اسپرم‌ها به وسیله عصاره آبی برگ سداب به اثبات رسیده است.
با توجه به نتیجه اخیر می‌توان گفت که باور مردم باستان در مورد کاهش میل جنسی و قوای شهوانی ممکن است به این مسأله ارتباط داشته باشد.
امروزه در هومیوپاتی از سداب در درمان بیماری‌ها استفاده می‌شود.
طریقه و میزان مصرف
جوشانده: جوشانده 0/5 تا یک گرم از پودر برگ در روز.
عصاره الکلی: 0/5 تا 1 میلی‌لیتر تا سه بار در روز.
احتیاط
حساسیت‌های پوستی حتی ممکن است در اثر تماس گیاه با پوست یا بدن ایجاد شود. همچنین استنشاق بوی گیاه ممکن است باعث حالت تهوع و استفراغ گردد. با توجه به عوارض شدید این گیاه توصیه می‌شود از مصرف خودسرانه آن پرهیز گردد و در صورت موجود بودن داروهای صنعتی این گیاه، از آنها با احتیاط مصرف شود.
سمیت و عوارض جانبی
کلیه قسمت‌های هوایی سداب سمی بوده و مصرف خودسرانه و خارج از حد دارویی می‌تواند خطرات جدی به دنبال داشته باشد. از مهم‌ترین عوارض جانبی گزارش‌شده می‌توان سقط جنین، حساسیت‌های شدید پوستی، مسمومیت کلیوی، مسمومیت کبدی، افزایش ضربانات قلب، افزایش پتاسیم خون و در مواردی مرگ را نام برد.
مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده
سقط‌کننده، آلرژی‌زا، ضد درد، کاهش‌دهنده میل جنسی، ضد باکتری، ضد شکنندگی عروق موئینه، ضدبارداری، ضد حساسیت، حساسیت‌زا، ضد التهاب، ضد اسپاسم، آنتی‌اکسیدان، ضد نفخ، ضد سرفه، قی‌آور، معرق، قاعده‌آور، افزایش‌دهنده حافظه، حشره‌کش، محرک، مقوی معده، کرم‌کش، بندآورنده خونریزی و شل‌کننده عضلات.
ابن‌سینا در کتاب قانون راجع به سداب چنین گفته است
سداب یا فیجن که انواع دارد، بهترین نوع آن کاشتنی است که در همسایگی درخت انجیر است. طبیعت آن گرم و خشک و دارای خاصیت بادشکن می‌باشد. با روغن و عسل قاطی کنند، برای زخم‌ها مفید است. خوردن و یا ضماد آن با عسل برای درد مفاصل سودمند است. با سرکه در بینی کنند، خون دماغ بند آید. آب پشت را می‌خشکاند و قطع می‌کند.
آرزوی جماع را به کلی از بین می‌برد. پیچش و درد روده را علاج است. خاصیت قابض دارد. با عسل مخلوط کنند، زخم معده را شفا دهد. سداب را در روغن زیتون بجوشانند و بخورند، داروی کرم است. با زهرها مقاومت می‌کند. زیاده خوردن آن سم قاتل است.
در کتاب مخزن‌الادویه راجع به سداب چنین آمده است
سداب که به یونانی فیجن گویند، سه نوع است. بهترین آن کاشتنی سبز تازه تندبوست که نزدیک به درخت انجیر روییده باشد. طبیعت آن گرم و خشک است. دارای خواص مقوی معده، ضد نفخ، قاعده‌آور، ادرارآور، خشک‌کننده آب پشت، سقط جنین‌کننده، رفع درد مفاصل، ضد کرم، مقوی هضم، ضد سموم و مانع آبستنی می‌باشد.
مداومت بوییدن آن باعث ضعف بینایی و تاریکی قلب می‌شود و ضماد برگ آن جهت کاهش درد گزیدن عقرب و رتیلا و سگ هار مفید است. جوشانده برگ آن در سرکه و استنشاق آن در بینی (چکاندن در بینی) در بند آمدن خون دماغ سودمند است.