بی اشتهایی عصبی به نوعی از اختلال در خوردن گفته می شود که فرد مبتلا به شدت از افزایش وزن و چاقی واهمه دارد و حتی با داشتن وزن مناسب، باز هم نگران چاقی خود است و همیشه تصور می کند که چاق و بدقواره است. لذا رژیم های خیلی سختی را برای کاهش وزن به خود تحمیل می کند و از خوردن غذاهای پرانرژی و مقوی پرهیز می نماید. اغلب سعی می کند غذاهای فاقد انرژی مثل سبزیجات، بعضی میوه ها، ماست و... بخورد، آن هم به مقدار کم. از خوردن شیرینی و تنقلات و گوشت اجتناب می کند و حتی گاهی بعد از غذا خوردن به دستشویی می رود و عمداً استفراغ می کند تا افزایش وزن پیدا نکند. به خصوص در میهمانی ها که به اصرار دیگران غذا می خورد، پس از غذا با استفراغ تمام غذاهای خورده شده را بر می گرداند.
در بسیاری از موارد اقدام به ورزش های سنگین و طولانی می کند و گاهی از ملین ها و دیورتیک ها ( ادرارآورها ) برای کاهش وزن استفاده می کند. حتی وقتی لاغر است با استدلال و منطق قانع نمی شود و به کاهش وزن خود ادامه می دهد، به طوری که در فاصله ی کوتاهی کاهش وزن شدید پیدا می کند و دچار ضعف و ناتوانی می گردد. این اختلال عمدتاً در سنین بلوغ، به خصوص در دخترها شایع است. و منجر به مشکلات هورمونی و قطع قاعدگی در آن ها می شود. هر روز خود را وزن می نمایند و اگر ذره ای افزایش وزن پیدا کنند به شدت نگران و مضطرب می شوند. بعضی از این افراد افسردگی هم دارند. معمولاً این افراد کمال طلب هستند، یعنی هر چیزی را در بهترین وجه آن برای خود می پسندند و کوچک ترین محرومیت یا شکست را تحمل نمی کنند. به طور کلی بیماران مبتلا به بی اشتهایی عصبی نمی پذیرند که بیمار هستند و رفتارهای خودشان را طبیعی تلقی می کنند و حاضر به درمان نیستند.
علت بی اشتهایی عصبی چیست؟
مجموعه عوامل بیولوژِیک ( زیستی )، عوامل روانی و عوامل اجتماعی - فرهنگی در بروز بی اشتهایی عصبی نقش دارند. اما به طور کلی علت ژنتیکی یا ارثی مشخصی برای آن یافت نشده است. در این افراد و هم چنین در اعضای خانواده ی آن ها افسردگی شایع است. شاید بتوان گفت که اختلال افسردگی با بی اشتهایی عصبی رابطه دارد. یافته های بیوشیمی مؤید علل بیولوژیک این اختلال است. مثلاً واسطه ی شیمیایی نوراپی نفرین در مغز این افراد کاهش و اندورفین افزایش یافته است. اِنکار گرسنگی در این بیماران با افزایش اندورفین رابطه دارد و مصرف مواد ضد اندورفین باعث افزایش وزن می گردد.
گرسنگی با افزایش کورتیزول سرم و کاهش عملکرد غده ی تیروئید ارتباط دارد. در دختران مبتلا به بی اشتهایی عصبی، قطع قاعدگی مشاهده می شود و این عارضه ریشه ی هورمونی دارد ( کاهش هورمون های زنانه ).
در بی اشتهایی عصبی، تغییرات هورمونی دیگری هم مشاهده می گردد. در سی تی اسکن مغز این بیماران تغییراتی مشهود است. مجموعه ی این تغییرات نشانه ی آن است که بی اشتهایی عصبی، علاوه بر علل روان شناختی و اجتماعی، علل زیستی هم دارد.
از جنبه ی علل اجتماعی - فرهنگی می توان به نگرش جامعه، دوستان و خانواده به چاقی اشاره نمود. بسیاری از خانواده ها لاغری را بیش تر از چاقی برای دختران می پسندند و به محض کوچک ترین افزایش وزن، آن ها را مورد تقبیح و سرزنش قرار می دهند و هر کس به نوبه ی خود راه حل هایی برای کاهش وزن به آن ها ارائه می دهد. نگاه بسیار منفی جامعه به چاقی دختران و به دنبال آن احساس بدشکلی ناشی از چاقی در دختران، یکی از عوامل مهم اختلال بی اشتهایی عصبی است. دختران مبتلا به این اختلال، هر گونه افزایش وزن ( حتی جزئی ) را نشانه ی بدشکلی خود تصور نموده و انتظار برخوردهای منفی از سوی خانواده، دوستان و جامعه را دارند، در صورتی که کاهش وزن و لاغزی ممکن است برای بعضی خانواده ها طبیعی تلقی شده و حتی فرزندان به خاطر آن تشویق شوند.
از جمله علل اجتماعی دیگر این اختلال، اصرار زیاد خانواده به خوردن غذاهای خاصی از سوی فرزندشان می باشد. توجه و اهمیت دادن بیش از حد به رژیم های غذایی، توجه زیاده از حد به این که فرزندشان چه می خورد و چه نمی خورد، و ربط دادن رژیم غذایی به کل مسائل شخصیتی و قیافه و پذیرش فرد، منجر به تصورات غلطی در ذهن نوجوان می گردد و به طور ناخود آگاه وی را به سمت بی اشتهایی عصبی می کشاند.
معمولاً روابط درون خانوادگی در خانواده ی نوجوان مبتلا سرد و آشفته و خصومت آمیز است و کم تر می توان روابط عاطفی گرم و صیمیمی را در این خانواده ها مشاهده نمود.
در بعضی ورزش ها، ورزشکاران بیش از حد به کاهش وزن و رژیم گرفتن تشویق می شوند ( مثل ورزش کشتی ). این وضعیت در دراز مدت می تواند منجر به بی اشتهایی عصبی گردد.
از جنبه ی روان شناختی، رعایت رژیم های سخت یک نوع رفتار استقلال طلبانه در نوجوان تلقی می شود، به خصوص در خانواده هایی که آزادی عمل چندانی به نوجوانان نمی دهند و محدودیت های بیش از حد و غیرمنطقی برای آنان منظور می کنند. این افراد حس استقلال و خودمختاری ندارند و خودشان را اسیر احساس می کنند و لذا با کاهش وزن شدید به جبران آن می پردازند، که این نوعی ابراز اِراده محسوب می شود.
در عده ای از نوجوانان مبتلا به بی اشتهایی عصبی، وابستگی بیش از حد به والدین مشاهده می شود. در این گروه از افراد تمایلی به جدا شدن از والدین ( جهت ادامه ی تحصیل، اشتغال یا ازدواج ) وجود ندارد و آن ها ناخود آگاه با بی اشتهایی عصبی در مقابل رشد خود مقاومت می کنند و سعی دارند ( ناخود آگاه ) در همان حالت کودکی باقی بمانند.
چگونه می توان بی اشتهایی عصبی را تشخیص داد؟
بی اشتهایی عصبی با ویژگی های زیر قابل تشخیص است:
1- وزن بدن کم تر از حد طبیعی است ( بر حسب سن و قد ).
2- فرد از افزایش وزن و چاق شدن به شدت می ترسد ( ترس غیرمعقول ).
3- فرد دچار تصور غلطی از وزن خود است ( همیشه تصور می کند افزایش وزن دارد ).
4- قطع قاعدگی در دخترخانم ها مشاهده می شود.
5- معمولاً بعد از 10 سالگی و قبل از 30 سالگی شروع می شود و اغلب در دخترها بروز می کند.
6- فرد معمولاً غذا نمی خورد تا کاهش وزن پیدا کند ( به رغم این که اشتها دارد )، و یا غذاهای کم انرژی می خورد.
در حالت های شدید فرد دچار تغییرات هورمونی گسترده، کاهش درجه ی حرارت بدن، کندی تنفس، افت فشار خون و از بین رفتن تمام ذخیره های چربی بدن ( مانند چربی زیر پوست ) می گردد. موارد اول و دوم از ویژگی های فوق در تمام افراد مبتلا به بی اشتهایی عصبی دیده می شوند. به طور کلی این بیماران در مقابل روش های درمانی مقاومت می کنند و هر اقدامی که منجر به افزایش وزن آن ها شود را نمی پذیرند. گاهی رفتارهای عجیب از خود نشان می دهند. مثلاً ممکن است مواد غذایی را قایم کنند و یا شب ها اقدام به غذا خوردن کنند، ولی به دنبال آن با ایجاد استفراغ عمدی همه ی غذاها را برگردانند.
آیا افراد مبتلا به بی اشتهایی عصبی مشکلات دیگری هم دارند؟
وسواس، افسردگی و اضطراب در این بیماران شایع است، هم چنین شکایات جسمی مثل احساس ناراحتی گوارشی، درد معده و حالت تهوع در این افراد دیده می شود.
گاهی دزدی های وسواس گونه به خصوص دزدی شکلات، ملین ها، داروهای مخصوص کاهش وزن و حتی دزدی لباس نیز در بین آن ها دیده شده است. این افراد ممکن است از نظر رشد روابط اجتماعی تأخیر داشته باشند. گاهی سابقه ی مصرف سیگار، مواد مخدر و مشروبات الکلی گزارش شده است. سردی بدن، کندی ضربان قلب، ورم اندام ها، کاهش فشارخون، ریزش مو، کم کاری تیروئید، بی نظمی یا قطع قاعدگی و کاهش پتاسیم بدن از جمله عوارضی است که در این افراد دیده می شود. بی اشتهایی عصبی می تواند خطرناک هم باشد. وقتی کاهش وزن خیلی زیاد، در مدت زمانی کوتاه اتفاق بیفتد، می تواند خطرات جانی داشته باشد. غیر از این، کاهش پتاسیم سرم هم برای این بیماران کشنده است. کمبود آب و الکترولیت ها و به هم خوردن تعادل الکترولیت های بدن، سوء تغذیه ی شدید و عوارض قلبی - تنفسی در این بیماران منجر به مرگ می گردد. بین 5 تا 18 درصد از این بیماران می میرند. هر چند ممکن است در موارد کمی بهبودی خود به خودی دیده شود ولی معمولاً اگر این اختلال درمان نشود عواقب خطرناکی را به دنبال خواهد داشت.
راه علاج بی اشتهایی عصبی چیست؟
همان گونه که قبلاً ذکر شد، معمولاً بیماران مبتلا به بی اشتهایی عصبی، بیماری خود را قبول ندارند و هرگونه اقدام درمانی را رَد می کنند. لذا توصیه می شود که به محض تشخیص این اختلال در بیمارستان بستری گردند. اولین اقدام در بستری، انجام آزمایشات مورد نیاز به ویژه آزمایش هورمون هاست. میزان دریافت و دفع مایعات و مواد غذایی باید ثبت شود. از رفتن به دستشویی حداقل تا دو ساعت بعد از هر وعده ی غذایی باید جلوگیری شود. تغذیه از طریق سرم تزریقی در روزهای اول درمان لازم است. توزین روزانه هر روز صبح قبل از صبحانه و پس از تخلیه ی مثانه انجام شود. مشاوره ی تغذیه، مشاوره با متخصص غدد، مشاوره ی خانوادگی و روان درمانی پیشنهاد می گردد. در اغلب موارد مصرف دارو، مخصوصاً داروهای ضد افسردگی، ضرورت دارد. روش های تشویقی ( مثلاً به ازای هر یک کیلو افزایش وزن یک روز زودتر از بیمارستان ترخیص شود ) هم مفید است. پس از ترخیص از بیمارستان و طی ماه های اول، حداقل هر هفته یا هر دو هفته یک بار بیمار باید به پزشک مراجعه کند و در صورت عود علایم، مجدداً بستری شود. حداقل شش ماه تا دو سال پس از ترخیص، فرد به پی گیری درمانی نیاز دارد.
منبع مقاله :
عطاری، عباس؛ (1387)، اختلالات تغذیه ای (مشکلات رفتاری تغذیه در کودکان)، تهران: نشر قطره، چاپ اول