صحیفه سجادیه، زبور آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)

1 . دعا، منبعی برای معارف

شناخت «صحیفه سجادیه‌» را می‌توان گامی در جهت آشنایی با «معارف اسلام‌» دانست و در زمینه «عقاید» و «اخلاق‌» و «شناخت‌های دینی‌» به آن مراجعه کرد .
جهت‌شناخت دین، منابعی وجود دارد که از اطمینان، اتقان و صحت‌خاصی برخوردار است، چرا که ریشه در کلام الهی و علم لدنی دارد . برخی از این منابع عبارتند از:

قرآن کریم;

احادیث‌حدیث پیامبر و ائمه علیهم السلام;

دعاهای معصومین علیهم السلام;

زیارت نامه‌های ماثوره .
بحث ما بر محور یکی از این منابع است; یعنی دعاهایی که از زبان امام سجاد علیه السلام بیان‌شده و به ما رسیده است و حاوی ظریف‌ترین و عمیق‌ترین معارف است و باید قدر این مجموعه را دانست و با آن مانوس بود و لحظات شب و روز خویش را با این دعاها پر معنویت‌ساخت . اهل‌بیت علیهم السلام اهل دعا، تهجد و ذکر بودند . قرآن کریم هم سفارش اکید به دعا دارد . پیروان ائمه نیز باید اهل دعا، تضرع و نیایش باشند .
شاید فهم ما قاصر از آن باشد که از خدای متعال، چه بخواهیم و خواسته‌های ما چه باشد; ولی در این زمینه هم اولیای دین، پیشوای ما هستند و با طرح خواسته‌های اساسی‌تر و متعالی‌تر که به سعادت دنیوی و اخروی ما مربوط می‌شود، سطح فهم و خواسته ما را بالا می‌برند و ما با خواندن این دعاها، همنوا با معصومین پاک و بندگان وارسته خدا و مقربان درگاه او می‌شویم و خداوند را از زبان حجت‌خدا می‌خوانیم و در «دعا» نیز شاگرد مکتب اهل‌بیت علیهم السلام می‌شویم .
در مبحث دعا، سر فصل‌های فراوانی وجود دارد که توجه به آنها مناسب است:

معنی دعا و اهمیت آن;

ضرورت آن و نیاز بشر به نیایش;

آثار روحی، فردی و اجتماعی دعا;

ادب و آداب دعا، شیوه صحیح نیایش;

شرایط اجابت و موانع اجابت دعا;

بحث دعا و اجابت و علل عدم استجابت‌برخی دعاها;

دعاهای ائمه و اولیاء الهی (ادعیه ماثوره) ;

محتوای دعاها و خواسته‌ها;

سیره معصومین و حالات علما و عرفا در دعا و تهجد;

جایگاه خاص امام سجاد علیه السلام که زین العابدین است;

دعا و عمل (همراهی دعا و اقدام) ;

دعا و سرنوشت و مقدرات، فایده دعا;

آنان که دعایشان قبول نمی‌شود;

مستجاب الدعوه‌ها;

دعا و نفرین (دعای به سود و دعای به زیان) ;

دعا برای خود و دعا برای دیگران;

دعاهای قرآنی .

2 . اهمیت صحیفه سجادیه

اهمیت صحیفه سجادیه از آنجاست که امام معصومی همچون حضرت سجاد علیه السلام با خدای خویش با این دعاها راز و نیاز و نیایش می‌کرده است . صحیفه، که از آن به «زبور آل محمد» نیز یاد می‌کنند، هم از نظر گوینده و هم از نظر مخاطب (که پروردگار است) از ویژگی خاصی برخوردار است . علاوه بر محتوای عمیق و مضامین متعالی که در این دعاها نهفته است، از نظر سند نیز از استحکام خاصی برخوردار است .
کتب دعا بسیار است و دعاهای رایج و منقول هم فراوان; ولی دعاهایی که دارای سند محکم باشد و یقینا از زبان معصوم تراویده باشد، سندیت‌بیشتری دارد و مضامین آن هم دلنشین‌تر خواهد بود .
علمای شیعه در طول قرون، کتب متعددی تالیف کرده‌اند که حاوی ادعیه گوناگون برای ساعات و ایام و مواقع مختلف است; از قبیل «اقبال‌» سید بن طاووس، «البلد الامین‌» کفعمی، «جمال الاسبوع‌» سید بن طاووس، «الدعوات‌» قطب راوندی، «عدة‌الداعی‌» ابن فهد حلی، «المصباح‌» کفعمی، «مفتاح الفلاح‌» شیخ بهایی و «مفاتیح الجنان‌» محدث قمی .
اما «صحیفه سجادیه‌» در این میان جایگاه خاصی دارد . فصاحت و بلاغت و عمق معانی آن درخور دقت است . سند آن بسیار معتبر می‌باشد و اهل بیت عصمت، پیوسته مواظبت و مراقبت از این کتاب را - که میراث ارزشمند امام زین العابدین علیه السلام است - به دیگران توصیه می‌کردند . در کتاب‌های مبسوط، درباره سلسله سند این دعاها، بحث‌های کارشناسی و علمی دقیقی انجام گرفته است که در این مختصر نمی‌گنجد .

3 . نگاهی به محتوای صحیفه

دوره حیات امام سجاد علیه السلام، یکی از سخت‌ترین و خفقان بارترین دوره‌ها برای اهل‌بیت و ائمه علیهم السلام بود و محدودیت‌های بسیاری از سوی امویان برای امامان شیعه اعمال می‌شد . از این رو برای امام سجاد علیه السلام زمینه دایر کردن جلسات بحث و تفسیر و فقه و علوم دیگر میسر نبود .
آن حضرت، بسیاری از معارف ناب اسلامی را در قالب دعاهای صحیفه بیان داشته است . از این رو می‌بینیم که در دعاهای این کتاب، ظریف‌ترین مباحث‌خداشناسی، هستی‌شناسی، عالم غیب و فرشتگان، رسالت انبیا، جایگاه پیامبر و اهل‌بیت علیهم السلام، فضایل و رذایل اخلاقی، حالات خاص انسان، شیوه‌های شیطان در گمراه ساختن مردم، گرامیداشت اعیاد و یوم الله‌های مختلف، مسائل اجتماعی و اقتصادی، اشارات تاریخی و سیره، توجه دادن به مظاهر قدرت پروردگار، یادآوری نعمت‌های مختلف خداوند و وظیفه شکر و سپاس، آیات آفاقی و انفسی پروردگار، ادب و آداب دعا، تلاوت، ذکر، نماز و عبادت و ... دهها موضوع مهم دیگر مطرح است . قالب، قالب دعا و نیایش است ولی مضمون، تبیین دین و ارزش‌های اخلاقی و معارف قرآنی و وظایف عبادی و آداب بندگی است .
صحیفه سجادیه، حاوی 54 دعاست . برخی از دعاها بلند و مفصل است و برخی دیگر نسبتا کوتاه‌تر .
مناسبت‌ها و جایگاه‌ها و مواقع خواندن این دعاها، در فهرست صحیفه سجادیه آمده است و می‌توانید مراجعه کنید . برخی از عناوین این دعاها از این قرار است:
دعا در ستایش خداوند، حاملان عرش و فرشتگان، دعا برای خود و خویشاوندان، دعا در سختی‌ها و رنج‌ها، برای پناه بردن به خدا، آمرزش خواهی، اقرار به گناهان، طلب حاجت، هنگام بیماری، پناه بردن به خدا از شیطان، مکارم اخلاق، برای تندرستی، برای پدر و مادر و فرزندان، برای همسایگان و دوستان، دعا برای مرزداران، برای توبه، هنگام تنگی رزق، هنگام شنیدن صدای رعد، هنگام دیدن ماه نو، هنگام فرا رسیدن یا سپری شدن ماه رمضان، روز عید فطر و عرفه، دعای ختم قرآن و ...
این گونه بهره‌گیری از مناسبت‌ها، سراسر زمان و فرصت‌های یک مسلمان نیایشگر و اهل انس با خدا را می‌پوشاند; زیرا برای هر لحظه و موقعیتی، دستورالعملی برای نیایش به درگاه خداوند وجود دارد .
منبع: ماهنامه کوثر