اعتقاد به منجی در ادیان الهی و نقش آن در زمینه سازی ظهور

مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در عهد عتیق (تورات و ملحقات آن)

در تورات بشارت های زیادی درباره ی ظهور مصلح جهانی در آخرالزمان آمده است. در «سفر پیدایش»می خوانیم:
الف)خداوند بر ابراهیم ظاهر گشته، گفت: این زمین را به ذریه ی تو می بخشم. تمام این زمین را که می بینی تا ابد به تو و نسل تو خواهم بخشید... به آسمان بنگر و ستارگان را بشمار، اگر بتوانی آنها را بشماری... ذریّه ی تو نیز چنین خواهد بود... من«یهوه»هستم و تو را از «کلدانیان» بیرون می آورم تا این زمین را ارث تو قرار دهم.(1)
ب)و نام تو بعد از این«ابرام» خوانده نشود، بلکه نامت«ابراهیم» خواهد بود، زیرا تو را پدر امت های بسیار گردانیدم. تو را بسیار باور نمایم و امت ها از[نسل] تو پدید آورم و پادشاهانی از تو به وجود آیند. و عهد خویش را در میان خود و تو و نسل بعد از تو استوار گردانم، که نسلی بعد از نسل، عهد جاودانی باشد... اما درباره ی اسماعیل تو را اجابت فرمودم، اینک او را برکت داده، بارور کنم و نسلش را بسیار زیاد گردانم. دوازده رئیس از وی پدید آیند و امتی عظیم از وی به وجود آورم... از ابراهیم امتی بزرگ و زورمند پدید خواهد آمد و همه ی مردم جهان از او برکت خواهند یافت.(2)
در این بیان، به دوازده امام (علیهم السّلام) از نسل اسماعیل (علیه السّلام) اشاره شده و این که امتی عظیم، از او به وجود می آید.
در «اشعیای نبی (علیه السّلام)»- که یکی از پیامبران پیرو تورات است- بشارت های فراوانی درباره ی ظهور منجی( حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)آمده است. در فرازی از این کتاب می خوانیم:
ج)و نهالی از تنه ی«یسّی» بیرون آمده، شاخه ای از ریشه هایش خواهد شکفت و روح خداوند بر او قرار خواهد گرفت... و خوشی او در ترس از خداوند خواهد بود... مسکینان را به عدالت داوری خواهد نمود... و در تمامی کوه مقدس من، ضرر و فسادی نخواهد بود، زیرا جهان از معرفت خداوند پر خواهد بود؛ مثل آب هایی که دریا را می پوشاند.(3)
عبارت:« جهان از معرفت خداوند پر خواهد بود؛ مثل آب هایی که دریا را می پوشاند»، نشان از این واقعیت است که در عهد آن حضرت، چنان تحوّل عظیم علمی و فرهنگی رخ می دهد که همه ی مردم به خدای یگانه ایمان می آورند و در دانش به روی انسان ها گشوده می شود و دانش بشری افزایش می یابد. روایت های اسلامی نیز به این امر اشاره دارند:
تمام علم و دانش 27 حرف است که آنچه تمامی پیامبران آورده اند، تنها دو حرف است. پس مردم تا امروز بیش از دو حرف را نمی شناسند. هنگامی که قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ظهور کند، 25 حرف دیگر را آشکار می سازد. سپس آن را در بین مردم رواج داده، دو حرف دیگر را به آن اضافه می کند، تا تمامی 27 حرف، در بین مردم باشد.(4)
در «دانیال نبی» بشارت منجی(حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف))مانند پیامبران گذشته، چنین آمده است:
د)... امیر بزرگی که برای پسران قوم تو ایستاده است، برخواهد خاست و زمان، چنان تنگ خواهد شد که تا امروز نبوده... و بسیاری از آنان که در خاک خوابیده اند، بیدار خواهند شد... اما تو ای دانیال! کلام را پنهان دار و کتاب را تا زمانِ آخر مهر کن... خوشا به حال آنان که انتظار کشند.(5)
دراین جا برخی از نکات بشارت را به اختصار توضیح می دهیم:
1.شخص مورد بشارت، که در نخستین فراز مزبور، «ایستاده» از او تعبیر شده، همان قائم آل محمد (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و بزرگ ترین نماینده ی پیامبران الهی است. در این روایت ها وصف«قائم» بسیار آمده است.
2.منظور از «تنگی زمان»، بیدادگری ها، سختی ها، فشارها و ستم هایی است که قبل از ظهور حضرت، در سراسر جهان پیدا می شود، این مفاهیم در روایات اسلامی نیز ذکر دشه است:
یَملاُ الأَرضَ عَدلاً وَ قِسطاً کَما مُلِئَتْ ظُلماً وَ جَوراً(6)؛
زمین را از قسط و عدل پر می کند؛ هم چنان که از ظلم و ستم پر شده است.
3.عبارت«بسیاری از آنان که در خاک خوابیده اند، بیدار خواهند شد»به «رجعت» اشاره دارد که در این باره روایات بسیاری از ائمه معصومین (علیهم السّلام) رسیده است. در حیقوق نبی می خوانیم:
هـ)اگرچه تأخیر نماید، برایش منتظر باش، زیرا حتماً خواهد آمد و درنگ نخواهد کرد... همه ی امت ها را نزد خود جمع می کند و تمامی قوم ها را برای خویشتن فراهم می آورد.(7)
متن بشارت ها در تورات فراوان است و ما به یک مورد آن، بسنده کردیم.(8)

مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زبور داوود (علیه السّلام)

قرآن کریم می فرماید:
«وَ لَقَدْ کَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ‌»(9)؛
در زبور بعد از ذکر[تورات] نوشتیم؛ بندگان شایسته ام وارث[حکومت] زمین خواهند شد.
برخی بر این باورند که «ذکر» در آیه ی شریفه، تورات موسی (علیه السّلام) است که زبور داوود (علیه السّلام) پیرو آن بوده است. طبق روایت های متواتر اسلامی- از طریق شیعه و سنّی-این آیه ی شریفه مربوط به ظهور حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می باشد و قرآن کریم نیز با نقل این عبارت بر آن تأکید می کند.
در زبور داوود (علیه السّلام) که با عنوان«مزامیر» در لابه لای«عهد عتیق»آمده، درباره ی ظهور امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نویدهایی داده شده و می توان گفت: در هر قسمت زبور به ظهور حضرت و نوید پیروزی صالحان بر شریران و تشکیل حکومت واحد جهانی و تبدیل ادیان و مذاهب مختلف به یک دین محکم و آیین مستقیم، اشاره شده:
زیرا شریران از بین خواهند رفت، اما توکل کنندگان به خداوند، وارث زمین خواهند شد. هان! بعد از اندک زمانی، شریری نخواهد بود؛ هر اندازه او را بجویی، ناپیدا خواهد بود. و اما صابران، وارث زمین خواهند شد... زیرا بازوان [افراد] ‌شریر شکسته خواهد شد. و اما خداوند صالحان را تأیید می کند. خداوند روزهای کاملان را می داند و برای همیشه میراث آنها خواهد بود.(10)
در جای دیگر، پس از آن که دستور می دهد:«روز به روز، نجات او را اعلام نمایید[ و] در میان امت ها، جلالش را ذکر کنید...» در آخر فصل می گوید:
درباره ی امت ها به انصاف داوری خواهد کرد. آسمان شادی می کند و زمین مسرور گردد. دریا و پری آن غرّش نماید. صحرا و هرچه در آن است به وجد آید. آن گاه تمام درختان جنگل به حضور خداوند ترنّم خواهند نمود، زیرا می آید، زیرا برای داوری جهان می آید... .
نویدهای حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زبور فراوان است و بیش از 25 بخشِ مزامیر 150 گانه، به آن اختصاص دارد.

مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در عهد جدید(اناجیل و ملحقات آن)

بر اساس نویدهای فراوانی که در انجیل آمده، حضرت مسیح (علیه السّلام) به دنبال قیام حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در «فلسطین»آشکار خواهد شد و به یاری آن حضرت خواهد شتافت، تا یهودیان و مسیحیان و پیروان وی تکلیف خویش را بدانند و حامی حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) گردند. از این رو، در آخرین روزهای زندگی- و شاید در طول دوران حیات- به یاران و شاگردان خود توصیه ها و سفارش های اکیدی درباره ی بازگشت خود به زمین نموده و آنان را در انتظار گذارده و به بیداری و هوشیاری و آمادگی امر فرموده است:
... اینک شما را از پیش خبر دادم، پس اگر به شما بگویند: اینک در صحرا است، بیرون مروید، یا آن که در خلوت است، باور مکنید، زیرا هم چنان که برق از مشرق برتابد و در مغرب ظاهر شود، ظهور پسر انسان نیز چنین خواهد بود... بعد از مصیبتِ آن روزها، آفتاب تاریک گشته، ماه روشنی ندهد و ستارگان از آسمان فرو ریزند و توان افلاک فروپاشد. آن گاه علامت پسر انسان در آسمان پدیدار گردد و در آن زمان همه ی طوایف سینه زنند و پسر انسان را ببینند که بر ابرهای آسمان، با قوّت و جلال عظیم می آید و فرشتگان خود را با صُور بلند، آواز فرستاده، برگزیدگانش را از بادهای چهارگانه از کران تا کران فلک فراهم خواهند آورد... آسمان و زمین از هم می پاشند، اما سخنان من هرگز نابود نخواهد شد. کسی- حتی فرشتگان آسمان- از آن روز و ساعت، آگاه نیست، جز پدر من. پس بیدار باشید، زیرا نمی دانید خدای شما کی خواهد آمد. شما نیز حاضر باشید، زیرا در ساعتی که گمان نبرید، پسرِ انسان می آید... .(11)
هم چنین در باب 25«متی»نقل شده است:
اما چون پسرِ انسان در جلال خود با فرشتگان مقدس خویش آید، آن گاه بر کرسی جلال خود خواهد نشست و همه ی امت ها در حضورش جمع شوند و آنها را از هم دیگر جدا می کند؛ آن گونه که شبان، میش ها را از بزها جدا می کند و میش ها را بر دست راست و بزها را بر چپ خود قرار می دهد.(12)
انجیل مرقس باب سیزدهم می گوید:
آن گاه پسر انسان را ببینید که با قوت و جلال عظیم بر ابرها می آید... ولی از آن روز و ساعت، کسی غیر از پدر[م] اطلاع ندارد، نه فرشتگان آسمان و نه پسر. پس برحذر باشید و بیدار شده، دعا کنید، زیرا نمی دانید که آن وقت کی فرا می رسد.(13)
انجیل لوقا نیز در باب دوازدهم می گوید:
کمرهای خود را بسته چراغ های خود را افروخته بدارید و مانند کسانی باشید که انتظار آقای خود را می کشند که چه وقت از عروسی برمی گردد، تا هر وقت بیاید و در را بکوبد، بی درنگ برایش باز کنند. خوشا به حال غلامانی که آقای ایشان چون آید ایشان را بیدار یابد... پس شما نیز آماده باشید، زیرا در ساعتی که گمان نبرید، پسر انسان می آید.(14)
در این عبارت ها چند نکته قابل دقت است:
1.مقصود از «پسرِ انسان»حضرت مسیح (علیه السّلام) نیست، زیرا مطابق نوشته ی «مستر هاکس» آمریکایی در «قاموس کتاب مقدس»این عبارت هشتاد بار در انجیل و ملحقات آن آمده، که فقط سی مورد آن با حضرت عیسی مسیح (علیه السّلام) مطابقت دارد. و اما پنجاه بار دیگر، از نجات دهنده ای سخن می گوید که در آخرالزمان ظهور خواهد کرد و حضرت عیسی (علیه السّلام) نیز با او خواهد آمد و به او جلال و عظمتی خواهد بخشید.
2.حضرت عیسی (علیه السّلام) همه را به دعا برای فرج حضرتش فرمان می دهند که در احادیث و روایت های ما نیز بدان تأکید فراوان شده است.
3.زمان ظهور را حتی حضرت عیسی (علیه السّلام) هم نمی دانند. در روایات اسلامی وارد شده که زمان ظهور را جز خدای متعال، کسی نمی داند و امرِ ظهور، در یک شب اصلاح می شود.

مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع زرتشتیان

در آسمانی بودن آیین زرتشت، اختلاف هست، ولی گروهی از پژوهش گران اسلامی، این آیین را در زمره ی ادیان آسمانی برشمرده اند. با وجود این، اگر این آیین، آسمانی هم باشد، به طور مسلّم، اوستا دگرگون شده و حقایق توحیدی آن، با فلسفه میترایی(دوگانه پرستی)که در ایران زمین رواج داشته، تحریف شده است. در کتاب های مقدسی که در میان زرتشتیان، کتاب های آسمانی شناخته شده و آورندگان آنها«پیامبر» دانسته می شوند، اشاره ی زیادی به منجیِ اعظم شده که برخی از آنها را برمی شمریم:
1.در زند- از کتاب های مقدس زرتشتیان و ترجمه و تفسیر اوستای کنونی- درباره ی انقراض اشرار و جانشینی«صلحا» پس از درهم شکستن شوکت جبّاران و بیدادگران که زمام امور جامعه بشری را به دست خواهند گرفت، چنین می گوید:
آن گاه که از طرف اهورامزدا به ایزدان یاری می رسد، پیروزی بزرگ از آنِ ایزدان می شود و اهریمنان را منقرض می سازند... بعد از پیروزی ایزدان و برانداختن تبار اهریمنان، عالم کیهان به سعادت اصلی خود رسیده، بنی آدم بر تخت نیک بختی خواهند نشست... .(15)
2.جاماسب، در اثر معروفش، جاماسب نامه- که حوادث گذشته و آینده ی جهان در آن ثبت شده و احوال پادشاهان، پیامبران، اوصیا و اولیا را بیان می کند- ضمن بازگویی مطالبی از قول زرتشت درباره ی پیامبران، در خصوص پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و دولت جاودانه ی حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و رجعت گروهی از درگذشتگان چنین می نویسد:
پیغمبر عرب، آخر پیغمبران باشد که در میان کوه های مکه پیدا شود... دین او اشرف ادیان باشد و کتاب او باطل گرداند همه ی کتاب ها... دین مجوس و پهلوی را برطرف کند... و از فرزندان دختر آن پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)- که«خورشید جهان» و «شاه زمان» نام دارد- کسی پادشاه شود- و ظهور او در آخر دنیا باشد... و همه ی جهان را یک دین کند و دین گبری و زرتشتی نماند و پیامبران خدا و حکیمان و پری زادان و دیوان و مرغان و همه اصناف جانوران و ابرها و بادها و مردان سفیدرویان در خدمت او باشند... .(16)
«جاماسب»در ادبیات ایران و عرب، «فرزانه» و «حکیم» خوانده شده و پیش گویی هایی نیز به او نسبت داده اند. وی ظاهراً حکیمی ستاره شناس بوده و به گفته ی مؤلف حبیب السیر شاگرد لقمان و برادر «گشتاسب» است.
3.در «زند و هومن یسن» از ظهور شخصیت فوق العاده ای به نام «سوشیانس»خبر داده، درباره ی نشانه های ظهورش چنین می گوید:
نشانه های شگفت انگیزی در آسمان پدید آید که به ظهور منجی جهان دلالت کند و فرشتگانی از شرق و غرب به فرمان او فرستاده می شوند و به همه ی دنیا پیام فرستند.(17)
آن گاه به مقاومت شریران در برابرش اشاره کرده، نوید می دهد که سرانجام، همگی در برابرش سر تعظیم فرود می آورند.
5.هنگامی که«گشتاسب»درباره ی چگونگی ظهور«سوشیانس»و «اداره ی جهان» می پرسد، جاماسبِ حکیم، شاگرد زرتشت، چنین توضیح می دهد:
سوشیانس(نجات دهنده ی بزرگ جهان) دین را به جهان رواج دهد، فقر و تنگ دستی را ریشه کن سازد، ایزدان را از دست اهریمن نجات داده، مردم جهان را هم فکر و هم گفتار و هم کردار گرداند.(18)
در آیین زرتشت«سوشیانت» منجی جهان یاد شده است. این کلمه ی در اوستا به معنای«سود رساننده» و «سودبخش» است. سوشیانت ها، یاوران و نگاهبانان آیین «مَزْدِیسْنا»یند، که هدفشان رستگاری و نجات مردم از نادانی و ظلم و ستم است و سوشیانت بزرگ، منجی کل جهان است.
اعتقاد به ظهور سوشیانس در میان ملت ایران باستان، به قدری رایج بود که در شکست های جنگی و فراز و نشیب های زندگی با یادآوری آن، خود را از یأس و ناامیدی نجات می دادند.

مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در دین اسلام

1.مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در قرآن کریم

پر واضح است، جایی که تورات، انجیل و سایر کتاب های به ظاهر مقدس، این چنین درباره ی نجات انسان ها در آخرالزمان اشاره کرده، قطعاً قرآن، در مورد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) سکوت نکرده، آیات زیادی مطرح نموده است(19):
«وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ‌ *وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هَامَانَ وَ جُنُودَهُمَا مِنْهُمْ مَا کَانُوا یَحْذَرُونَ‌ »(2)؛
ما می خواستیم بر مستضعفان زمین منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم* و حکومتشان را در زمین پابرجا سازیم و به فرعون و هامان و لشکریان شان، آنچه را از آنها[بنی اسرائیل] بیم داشتند نشان دهیم.
امام علی (علیه السّلام) می فرماید:
لَتعْطِفَنَّ الدنیا عَلینا بَعدَ شِماسِها عَطْفَ الضَّروُسِ عَلی وَلَدِها، وَ تَلا عَقیبَ ذِلک:«وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِینَ‌ »(21)(22)؛
دنیا پس از چموشی و سرکشی، همچون شتری که از دادن شیر به دوشندگانش خودداری می کند و برای بچه اش نگه می دارد، به ما روی می آورد... وی سپس این آیه ی شریفه را می خواند:«ما می خواستیم بر مستضعفان زمین منت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان روی زمین قرار دهیم».
حضرت، در حدیث دیگری در تفسیر این آیه(23)فرمودند:
هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ یَبعَثُ اللهُ مَهدِیَهُمْ بَعدَ جَهدِهِم، فَیُعِزُّهُم وَ یُذِلُّ عَدُوَّهُم(24)؛
ایشان از آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) هستند، خداوند مهدی آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) را برمی انگیزاند تا با او مؤمنان را عزیز و دشمنان را ذلیل و زبون گرداند.
هم چنین امام باقر و امام صادق (علیهما السّلام) در ذیل آیات فوق فرمودند:
مراد از فرعون و هامان، دو نفر از ستم کاران قریش اند که خداوند در هنگام ظهور قائم آل محمد (علیه السّلام) آنها را به دنیا برمی گرداند، تا کیفر و انتقام ظلمی که به اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نموده اند، از ایشان بکشد.(25)
2.«وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لاَ یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ‌ »(26)؛
خداوند به کسانی که از شما ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، وعده می دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد؛ همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دین و آیینی را که برای آنها پسندیده، پابرجا و ریشه دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت مبدّل می کند [آن چنان] که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت. و کسانی که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقانند.
امام سجاد (علیه السّلام) در تفسیر این آیه می فرماید:
هُمْ وَ اللهِ شیعتُنا أَهلَ البیَتِ یَفْعَلُ اللهُ ذلِکَ بِهمْ عَلی یَدَیْ رَجُلٍ مِنَّا و هُوَ مَهدِیُّ هذِهِ الأُمةِ، الَّذِی قَالَ رَسولُ اللهُ (صلی الله علیه و آله و سلم) فیهِ لَوْ لَمْ یَبقِ مِنَ الدُّنیا إلَّا یوَمٌ واحِدٌ لَطَوَّلَ اللهُ ذلِکَ الیَومَ حتّی یَأتِیَ رَجُلٌ مِن عِترَتی إسْمُهُ إسْمی یَملَاُ الأَرضَ عَدلاً وَ قِسطاً کَما مُلِئَتْ جَوراً وَ ظُلماً(27)؛
به خدا سوگند آنها شیعیان ما هستند، خداوند این کار را برای آنها به دست مردی از ما انجام می دهد که مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) این امت است و هم او است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حق وی فرموده: اگر از عمر دنیا جز یک روز نماند، خداوند آن روز را آن قدر طولانی می کند، تا مردی از دودمان من که نامش همنام من است، حاکم زمین شود و زمین را پر از عدل و داد گرداند؛ آن گونه که از ظلم و جور پر شده باشد.
3.«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ‌»(28)؛
او کسی است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد، تا آن را بر همه ی آیین ها غالب گرداند؛ هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.
شیخ طبرسی، از امام باقر (علیه السّلام) در تفسیر این آیه می نویسد:
انَّ ذلِکَ یَکوُنُ عِندَ خُرُوجِ المَهدیِّ مِن آلِ مُحمَّدٍ فَلا یَبقی أَحَدٌ إلا اَقَرَّ بِمُحمَّدٍ؛(29)
یعنی وعده ای که در این آیه است، هنگامِ ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) صورت می پذیرد. در آن روز هیچ کس، در روی زمین نخواهد بود، مگر این که به حقانیّتِ محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) اقرار می کند.

مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع اهل تسنّن

روایت هایی که درباره ی بنیان گذار حکومت واحد جهانی، مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع معتبر اهل تسنّن آمده، دست کمی از روایات شیعیان ندارد. این روایت ها علاوه بر«صحاح ستّه»- که از معتبرترین کتاب های روایتی اهل تسنّن می باشند- در صدها کتاب دیگر نیز با عنوان های گوناگون بیان شده اند.
استاد«علی محمد علی دخیل» نام 205کتاب از علمای بزرگ سنّی را در الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آورده است که سی نفر از آنان درباره ی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) کتابی مستقل نوشته اند و 31 نفرشان فصلی را در کتاب های خود به روایت هایی در مورد حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اختصاص داده اند و 144 نفر از آنها به مناسبت های مختلفی، روایات حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در کتاب های خود آورده اند؛ برای مثال به مواردی از این روایات که در صحاح سته آمده، اشاره می شود:
1.«ابوداوود« از «ابی الطفیل» از علی (علیه السّلام) نقل می کند:
قالَ‌ رَسولُ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) لَوْ لَمْ یَبقِ مِنَ الدَّهرِ إلا یَومٌ لَبَعَثَ اللهُ رَجُلاً مِن أَهلِ بَیتی یَملاُها عَدلاً کَما مُلِئَتْ جَوراً(30)؛
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: اگر یک روز بیشتر از عمر دنیا باقی نماند، خداوند مردی را از اهل بیت من برمی انگیزد، زمین را پر از عدل و داد می کند، (همان طور که) از ظلم و جور پر شده باشد.
البته این مضمون را عده ی زیادی از پیشوایان حدیث- عامه و خاصّه- در کتاب های خود نقل کرده اند.
2.احمد از«ابوسعید خدری»نقل می کند:
قالَ‌ رَسول اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم): تُملاُ الأَرضُ ظُلمَاً وَ جَوراً ثُمَّ یَخرُجُ رَجُلٌ مِن عِترَتی یَملِکُ سَبعاً او تِسعاً فَیَملاُ الأَرضَ‌ قِسطاً وَ عَدلاً(31)؛
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: هنگامی که زمین از ظلم و جور پر شود، آن گاه مردی از خاندان من قیام می کند، هفت یا نه سال در روی زمین حکومت می کند و زمین را از عدل و داد پر می نماید.
3.«ترمذی»از عبدالله نقل می کند که پیغمبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
لَوْ لَمْ یَبقِ مِنَ الدُّنیا إلا یَومٌ لَطوَّلَ اللهُ ذلِکَ الیَومَ حتّی یَبعَثَ رَجُلاً مِنّی اوْ مِن اَهلِ بَیتی یُواطِیُ إسْمُهُ إسمی یَملاُ الأَرضَ قِسطاً وَ عَدلاً کَما مُلِئَت ظُلماً وَ جَوراً(32)؛
اگر به پایان دنیا فقط یک روز بیشتر نماند، خداوند این روز را به قدری طولانی می کند تا مردی که از فرزندان من بوده و همنام من است برمی انگیزد و زمین را پر از عدل و داد می کند،(همان طور که)از ظلم و ستم پر شده باشد.
4.احمد از پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می کند:
اُبَشِّرکُمْ بِالمَهدِیِّ یُبعَثُ فی اُمَّتی عَلی اِختلافٍ مِنَ النّاسِ وَ زَلازِلَ فَیَملاُ الأَرضَ‌ قِسطاً وَ عَدلاً کَما مُلِئَتْ جَوراً وَ ظُلماً یرَضی عَنهُ ساکِنُ السَّماءِ وَ ساکِنُ الأرضِ یُقَسِّمُ المالَ صِحاحاً فَقالَ لهُ رَجُلٌ: ما صِحاحاً؟ قَالَ بالسَّویَّهِ بَینَ الناسِ قالَ (صلی الله علیه و آله و سلم) وَ یَملَاُ اللهُ قُلُوبَ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله و سلم) غِنیً و یَسِعُهُم عَدلُهُ(33)؛
شما را مژده به ظهور مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) می دهم که هنگام اختلاف زیاد و تزلزل و عدم امنیت قیام کند و زمین را پر از عدل و داد نماید؛ چنان که از ظلم و ستم پر شده باشد. ساکنان آسمان و زمین از حکومت او راضی خواهند بود و اموال را میان مردم به طور صحاح قسمت می کند. مردی پرسید: ای پیامبرخدا! صحاح چیست؟ فرمود: یعنی به طور مساوی[ همچنین] فرمود: قلب های امت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بی نیاز می شود و عدل در بینشان گسترش می یابد.
علاوه بر حدیث های یاد شده در منابع اهل تسنّن، تصریح دانشمندان اهل سنت در مورد ظهور حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز به اهمیت این موضوع، در دیدگاه اهل سنت می افزاید:
1.ابن حجر هیثمی شافعی می گوید:
ابوالقاسم محمد، الحجة، پس از درگذشت پدرش پنج سال داشت. خداوند در همین مدت به او«حکمت ربانی» عطا کرد. او را«قائم منتظر»گویند. بر اساس اخبار متواتر، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از این امت است و عیسی (علیه السّلام) از آسمان فرود خواهد آمد و پشت سر حضرت نماز خواهد خواند.(34)
2.ابن ابی الحدید معتزلی گوید:
میان همه فرقه های مسلمانان اتفاق نظر قطعی است که عمر دنیا و احکام و تکالیف او، پایان نمی پذیرد، مگر پس از ظهور حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف).(35)
3.شیخ محمد عبده می گوید:
خاص و عام می دانند که در اخبار و احادیث، ضمن شمردن نشانه های قیامت، آمده است مردی از اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خروج می کند که نامش حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. او زمین را پس از آن که از جور و بیداد پر شده باشد، از عدل و داد آکنده می سازد. در آخر ایامِ او، عیسای مریم (علیه السّلام) از آسمان فورد می آید، جزیه را برمی دارد، صلیب را می شکند و دجال را می کشد.(36)

مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع شیعه

بشارت هایی که از پیشوایان دین درباره ی حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع شیعه آمده، بسیار زیاد است. آیت الله صافی گلپایگانی(37)در منتخب الأثر روایات مربوط به امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را- تا جایی که توانایی داشته- از کتاب های معتبر و مدارکِ دسته اول شیعه، استخراج و گردآوری نموده است. در این کتاب بیش از هزار روایت با ذکر مأخذ، از 154 کتاب معتبر نقل شده، نمونه هایی از این احادیث به شرح زیر است:
1.عَن امیرالمؤمنینَ عَلیّ بن ابی طالب (علیه السّلام) اَنَّهُ قال:
التَّاسِعُ مِن وُلدِکَ یا حُسَین هُوَ القائِمُ بالحَقِّ المُظهِرُ لِلدِّین وَ الباسِطُ للِعَدلِ قالَ الحُسَین (علیه السّلام) فَقُلتُ لَهُ یا امیرالمُؤمنینَ وَ إنَّ ذلِک لَکائِنُ فَقال (علیه السّلام) إی والذَّی بَعَثَ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله و سلم) بِالنُّبوَّةِ وَ اصْطَفاهُ عَلی جَمیعِ البَریَّهِ وَ لکِنْ بَعدَ غَیبَةٍ وَحَیرةٍ فَلا یَثبُتُ فیها علی دینِهِ إلا المُخلِصُونَ المُباشِرُونَ لِرُوحِ الیَقینِ الَّذینَ أَخَذَ اللهُ عزَّوجلَّ میِثاقَهُم بوِلایَتِنا وَ کَتَبَ فی قُلوبِهِمْ الایمانَ وَ ایَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنهُ(38)؛
از امیرمؤمنان، امام علی، پسر ابی طالب (علیه السّلام) نقل شده که به فرزندش، امام حسین (علیه السّلام) فرمود: ای حسین! نهمین فرزند تو قائم به حق و مظهر دین و گستراننده ی عدل خواهد بود. امام حسین (علیه السّلام) فرمود: پرسیدم: این امر هر آینه حتمی است و خواهد شد؟ فرمود: بلی. به حق آن که محمد را به پیامبری برانگیخت و او را بر همه ی آفریدگان برگزید، اما بعد از غیبت و حیرتی که در آن، جز دوستان مخلص، مؤمنانِ پاک سرشتی که نور ایمان و محبت ما (خاندان) در لوح دلشان نقش بسته و تأیید شده از جانب خداوند متعال خواهند بود، همگان در گمراهی و حیرت به سر می برند.
2.قال الامام الحسن (علیه السّلام) لزید بن وهب الجهنی:
فَکذلِکَ حَتّی یَبعَثَ اللهُ رَجُلاً فی آخِرِ الزَّمانِ، وَ کلَبٍ مِنَ الدَّهرِ وَ جَهلٍ مِنَ النّاسِ، یُؤَیِّدُهُ اللهُ بِمَلائکَتِهِ، وَ یَعصِمُ اَنصارَهُ، وَ یَنصُرُهُ بآیاتهِ، وَ یُظهِرهُ علَی اَهلِ الأَرضِ حتّی یُدِینُوا طَوعاً وَ کَرهاً، یَملاُ الأَرضَ قِسطاً وَ عَدلاً، وَ نُوراً وَ بُرهاناً، یُدِینُ لَهُ ‌عَرضُ البِلادِ وَ طُولُها، لا یَبقی کافِرٌ إلا آمَنَ بِهِ وَ لا طَالِحٌ إلا صَلُحَ، وَ تَصطَلِحُ فی مُلکهِ السِّباعُ، و تُخرِجُ الارضُ نَبْتُها، وَ تُنزِلُ السَّماءُ بَرَکتَها، وَ تَظْهَرُ لَهُ الکَنوزُ یَملِکُ ما بَینَ الخافِقَینِ اَربَعینَ عاماً، فَطوُبی لِمنْ اَدرکَ اَیّامَهُ، وَ سَمِعَ کَلامَهُ(39)؛
امام حسن (علیه السّلام) به زید پسر وهب جهنی می فرماید: خداوند در آخرالزمان و روزگاری سخت در میان جهل و نادانی مردم، مردی را برمی انگیزد و او را با فرشتگان خود تأیید کرده، یارانش را حفظ می نماید و با آیات و نشانه هایش او را یاری می کند و بر کره ی زمین پیروز می گرداند، تا آن جا که عده ای از مردم از روی میل و گروهی با اکراه، به دین خدا می گروند، سپس زمین را پر از عدل و داد و نور و برهان می کند. تمام مردم جهان در برابر وی خاضع می شوند. هیچ کافری باقی نمی ماند، مگر آن که مؤمن شود و هیچ بدکاری نمی ماند جز این که اصلاح گردد و در دولت او درندگان آزادانه زندگی می کنند و زمین چنان که باید، گیاهان خود را بیرون می دهد و آسمان برکات خود را فرو می فرستد و گنج ها و معادن زمین برای او آشکار می شود. چهل سال در بین مشرق و مغرب عالم سلطنت می کند. پس خوشا به حال آنها که روزگار او را درک می کنند و سخنانش را می شنوند.
3.عَن اَبی عَبداللهِ (علیه السّلام) قالَ:
تَزْجُرُ الناسُ قَبلَ قیامِ القائمِ (عجل الله تعالی فرجه الشریف) عَنْ مَعاصِیهِمْ و تَظْهَرُ فی السَّماءِ حُمرَةُ، وَ خَسفٌ بِبَغداد و البَصرَةِ،‌ وَ دِماءٌ تَسفِکُ بِها، وَ خَرابُ دَورِها، وَ فَناءٌ یَقَعُ فی أَهلِها، وَ شُمُولُ أَهلِ العِراقِ خَوفٌ لا یَکونُ لَهمْ مَعَهَ قَرارٌ(40)؛
امام صادق (علیه السّلام) فرمود: مردم پیش از قیام و ظهور حضرت قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) زجر می کشند و به بلاها و گرفتاری هایی- در اثر معصیت و نافرمانی ها- دچار می شوند؛ آتشی در آسمان پدید آید و سرخی تمام آسمان را بپوشاند. زمینی در بغداد و بصره فرو رود و خون ریزی شود و خانه هایی خراب گردد و مردم آن جا از بین می روند و ترس و وحشت عمومی مردم عراق را فراگیرد، به طوری که آرام نداشته باشند.
4.قال الامام الکاظم (علیه السّلام):
القَائِمُ بِالحَقِّ الَّذی یُطَهِّرُ الارضَ مِنْ أعداءِ اللهِ هُوَ الخامِسُ مِن وُلدی، لَهُ غَیبَةُ‌ یَطولُ امرُها خَوفاً علی نَفسِهِ، یَرتَدُّ فیها قَومٌ وَ یَثبُتُ فیها آخِروُنَ(41)؛
حضرت کاظم (علیه السّلام) فرمودند: همانا قائم بر حق کسی است که زمین را از دشمنان خدا پاک و منزه می نماید. او پنجمین نسل از فرزندانم می باشد. برای او غیبتی است بس طولانی، به سبب ترسی که بر خودش دارد. گروهی از مردم مرتد(گمراه)می شوند و گروهی دیگر ثابت قدم و استوار خواهند ماند.
5.قال الامام الرضا (علیه السّلام):
وَ اللهِ أَنْ لَوْ قَدْ قامَ قائمِنا یَجمَعُ اللهُ اِلیهِ شِیعَتنا مِن جَمیعِ البُلدانِ(42)؛
امام رضا (علیه السّلام) فرمود: به خدا سوگند! زمانی که قائم ما قیام کند، خداوند متعال تمام شیعیان را از همه شهرها [گرد او] جمع کند.
6.ابودلف از امام هادی (علیه السّلام) روایت می کند که فرمود:
إنَّ الامامَ بَعدی الحَسَنُ إبنی و بَعدَ‌ الحَسَنِ ابنُهُ القائِمُ الذی یَملَاُ الارضَ قِسطاً وَ عَدلاً کَما مُلِئَت جَوراً وَ ظُلماً(43)؛
امام بعد از من فرزندم حسن است و بعد از او فرزندش، قائم است که زمین را از عدل و داد پر می کند، پس از آن که از جور و ظلم پر شده باشد.
7.عَن اَحمدَ بنِ اِسحاقَ بنِ سَعدٍ قالَ سَمِعتُ اَبا مُحَمَّدٍ الحَسنَ بن َعَلیًّ العَسکرِی (علیه السّلام) یَقولُ:
اَلحَمدُ لِله الَّذی لَمْ یُخرِجنی مِنَ الدُّنیا حَتَّی أرانی الخَلَفَ مِن بَعدی أَشبَهَ النّاسِ بِرَسولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله و سلم) خَلقاً وَ خُلقاً یَحفَظُهُ اللهُ تَبارکَ وَ تَعالی فِی غَیبَتِهِ ثُمَّ یُظهِرهُ فَیَملاُ الأرضَ عَدلاً‌ وَ قِسطاً کَما مُلِئَت جَوراً وَ ظُلماً(44)؛
احمد پسر اسحاق گوید: از امام عسکری (علیه السّلام) شنیدم که می فرمود: سپاس خدایی را که مرا از دنیا نبرد، تا آن که جانشین مرا به من نشان داد. او از نظر آفرینش و اخلاق شبیه ترین مردم به پیامبر خداست. خدای تعالی او را در غیبتش حفظ نموده، سپس وی را آشکار می کند و او زمین را پر از عدل و داد می گرداند؛ هم چنان که از جور و ستم پر شده باشد.
این احادیث، نمونه هایی از گفته های معصومین (علیهم السّلام) درباره ی حضرت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در منابع روایی شیعه است.

نقش گرایش پیروان ادیان الهی به مهدویّت

زمینه سازی ظهور حضرت

انتظار، از دو عنصر«سلبی» و «ایجابی» تشکیل شده است: سلبی، نارضایتی از وضعِ موجود، تلاش برای از بین بردن آن و ترک هرگونه همکاری و هماهنگی با عوامل فساد و ظلم است و ایجابی، خودسازی فردی، همیاری اجتماعی و جلب آمادگی های جسمی و روحی و مادی و معنوی برای شکل گرفتن حکومت واحد جهانی امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.
در توضیح عنصر سلبی باید گفت: انتظار نه تنها باعث ترک همکاری با عوامل ظلم و فساد می شود، بلکه ایستادگی و پایداری در برابر ظلم ها، فسادها، زورگویی ها و انواع بلاها و سختی ها را بیشتر می کند؛ از آن رو است که منتظر، میان دو قطب «یأس و امید»قرار گرفته و در برابر امواج کوه پیکر تاریکی ها که فضای زندگی انسان ها را تیره و تار ساخته، هرگز دچار شک و تردید نمی شود.
گفتنی است در عنصر اثباتی و ایجابی نیز، انتظار مبتنی بر عدالت و صلح و آزادی چیزی است که به آسانی تحقق نمی یابد، قطعاً‌ باید برای زمینه سازی و تحقق آن تلاش دو چندان کرد که در این جا به چند محور اساسی تأکید می شود:

1.خودسازی فردی

نخستین وظیفه ی منتظر، خودسازی و تربیت جسم و جان و آمادگی برای ظهور امام غایب (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است. گرایش به ظهور مصلح جهانی و ایمان به آن، باعث می شود که منتظر، همواره آمادگی روحی داشته باشد. کسی که خود آلوده و ناپاک باشد، چگونه می تواند منتظر انقلابی باشد که شعله ی اولش، دامان او را می گیرد و طعمه ی شمشیرش، خون ستم گران است و افراد فاسد و نادرست، در آن هیچ نقشی ندارند.

2.خودیاری های اجتماعی و دگرسازی

منتظران راستین نباید تنها به خویش بپردازند، بلکه مراقب حال یکدیگر بوده، در اصلاح دیگران نیز بکوشند، زیرا برنامه بزرگ و سنگینی که انتظارش را می کشند، امری فردی نیست، و تمام عناصر تحول باید در آن شرکت کنند. در چنین برنامه ای باید کار به صورت دسته جمعی و همگانی باشد؛ کوشش ها و تلاش ها هماهنگ گردد و عمق و وسعت این هماهنگی به عظمت همان انقلاب جهانی باشد که انتظار آن را دارند.

3.ایجاد امید و حل نشدن در محیط فساد

اگر امید و انتظار از میان برود، زندگی بی روح، بدون لذت و بی معنا خواهد بود. انتظار به زندگی صفا و جلا می بخشد و انسان را به حرکت و جنبش وامی دارد و به ادامه ی زندگی علاقه مند می سازد. زمانی که فساد، همه ی محیط را فرابگیرد و امیدی به اصلاح نباشد، بی تردید این نومیدی به تدریج انسان را با محیط همرنگ ساخته، در برابر اکثریت ناسالم نابود می کند.
تنها چیزی که می تواند انسان را به مقاومت و خویشتن داری دعوت کند و مانع ذوب شدن وی در محیط فساد شود، امید به اصلاح نهایی است.
جلال آل احمد می نویسد:
انتظار فرج برای شیعه؛ یعنی انتظار روزی که دنیا پر از عدل و داد خواهد شد... آیا این، نطفه ی یک ایده جهانی و مستمسکی نیست، تا هرکدام از ما به موجودیت حقیر واقعیت ها تسلیم نشویم و در انتظار روزِ بهتر باشیم. به هر صورت، این اصل اعتقادی نوعی سکوی پرش ذهنی برای شیعه است، تا از آن به دنیای آرزوها بپرد و حقارت آنچه در دست دارد او را از عدل جویی باز ندارد... .(45)
نتیجه این که، گرایش پیروان ادیان الهی به ظهور مصلح جهانی و انتظار جامعه ی مطلوب و ایده آل، به دور از هرگونه ظلم و ستم و برقراری عدالت و صلح است و چنانچه در فصل های گذشته، از کتاب های ادیان الهی نقل شده، باعث خودسازی فردی و اجتماعی و مبارزه با فساد و آلودگی ها و حل نشدن در محیط فاسد خواهد گردید، که این خود، زمینه ساز ظهور حضرت مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و تحقق حکومت جهانی آن حضرت است.

پی نوشت ها :

1.تورات، سِفر پیدایش، فصل12، بند7؛ فصل13، بند15؛ فصل 15، بندهای 5-8.
2.همان، فصل17، بند5-20؛ فصل 18، بند 19.
3.«یسی»در قاموس کتاب مقدس، به معنای قوی، پدر حضرت داوود (علیه السّلام) است.
4.علامه مجلسی، بحارالانوار، ج52، ص 336، باب27، ح73: عَن َابی عَبداللهِ (علیه السّلام) قَال: اَلعلمُ سَبعهٌ وَ عِشرونَ حَرفاً فَجمیعُ ما جَاءَتْ بهِ الرُّسُلُ حَرفانِ فَلَمْ یَعرِفِ‌ الناسُ حتّی الیَومَ غَیرَ الحَرفَینِ فَإذا قامَ قائِمنُا اَخرجَ الخَمسةَ وَ العِشرینَ حَرفاً فَبَثَّها فی الناسِ وَ ضَمَّ إلیها الحَرفَینِ حَتی یَبُثَّها سَبعهً وَ عِشرینَ حَرفاً.
5.تورات، دانیال نبی، فصل12، بندهای 1-12.
6.شیخ طوسی، الغیبه، ص 474.
7.تورات، حیقوق نبی، فصل2، بندهای 3-5.
8.ر.ک:تورات، کتاب های زکریای نبی(فصل 14)، صفنیاء نبی(فصل3) سلیمان نبی(فصل2)حزقیال نبی(فصل 21)و... .
9.انبیا(21)آیه ی 105.
10.کتاب مزامیر، مزمور 37، بندهای 9-12، 17 و 18.
11.انجیل، متی، فصل 24، بندهای 27، 30، 35، 37 و 45.
12.همان، فصل25، بندهای 31 و 32.
13.انجیل مرقس، فصل13، بندهای 26، 27، 31 و 32.
14.انجیل لوقا، فصل12، بندهای 35 و 36.
15.محمد صادقی، بشارات عهدین، ص 237.
16.همان، ص 258.
17.داوود الهامی، او خواهد آمد، ص 108.
18.جاماسب، جاماسب نامه، ص 121-122.
19.تعداد آیاتی که در این خصوص جمع آوری شده، 203 مورد است که مصداق اتمّ و کامل تر آن، حضرت بقیه الله (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است و بیشتر دانشمندان شیعی علم تفسیر، آن را نقل نموده اند. ر.ک: حسکانی حنفی، شواهدالتنزیل؛ سید صادق شیرازی، المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) فی القرآن؛ علامه مجلسی، بحارالانوار؛ محمود شریعت زاده، حکومت جهانی مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در قرآن و عترت.
20.قصص(28)آیات 5 و 6.
21.همان، آیه ی 5.
22.نهج البلاغه، حکمت 209.
23.نهج البلاغه، حکمت 209.
24.شیخ طوسی، الغیبه، ص 184.
25.علامه مجلسی، بحارالانوار، ج53، ص 17، باب28.
26.نور(24)آیه ی 55.
27.سید شرف الدین استرآبادی، تأویل الآیات الظاهره، ص 365.
28.توبه(9)آیه ی 33.
29.شیخ طبرسی، مجمع البیان، ج5، ص 45.
30.سلیمان بن الاشعث السجستانی، سنن ابی داوود، ج2، ص 310، ح4283.
31.الامام احمد بن حنبل، مسند احمد، ج3، ص 28.
32.شیخ منصور علی ناصیف، التّاج، ج5، ص 311.
33.همو، مسند احمد، ج3، ص 37.
34.ابن حجر هیثمی شافعی، المهدی الموعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ج1، ص 200.
35.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج2، ص 535.
36.شیخ محمد عبده، تفسیرالمنار، ج6، ص 57.
37.وی یکی از مراجع و شخصیت های برجسته ی جهان تشیّع است.
38.شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمه، ج1، ص 304، باب26، ح16.
39.شیخ طبرسی، الاحتجاج، ج2، ص 291.
40.علی بن یونس نباطی بیاضی، الصراط المستقیم، ج2، ص 250.
41.همان، ج2، ص 229.
42.محمد بن مسعود عیاشی، تفسیرالعیاشی، ج1، ص 66، ح117.
43.همان، ج2، ص 383، باب37، ح10.
44.همان، ص 408، ح7.
45.جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، ص 66.

منبع مقاله :
امامی کاشانی و دیگران؛ (1385)، گفتمان مهدویت( سخنرانی و مقاله های گفتمان چهارم)، قم: مؤسسه بوستان کتاب(مرکز چاپ و نشر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه ی قم)، چاپ چهارم