افزایش خودکشی در بین دانشجویان در چند سال گذشته زنگ خطر را برای سرمایه‌های علمی جامعه به صدا در‌آورده است. ازاین‌رو، ضروری است آسیب‌شناسی این مسئله بر پایه محرک‌های فردی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.
به گزارش به نقل از ایرنا،پایان‌دادن به زندگی به وسیله فرد امری تلخ و ناگوار تلقی می‌شود اما زمانی نگرانی در‌این‌زمینه بیشتر خواهد شد که در چند سال گذشته خودکشی در بین دانشجویان که از آنان به‌عنوان سرمایه علمی جامعه یاد می‌شود، افزایش یافته است؛ قشری که پس از یک سال ماندن در پشت سد کنکور با هزاران امید راهی دانشگاه شده اما در ادامه روند تحصیلی خود دچار مشکلاتی خواهند شد که در نهایت با تصمیمی دشوار مرگ و پایان زندگی را به صورت داوطلبانه انتخاب خواهد کرد.
دوگانگی ارزشی و خودکشی دانشجویان
برای بررسی واقعیت خودکشی نخست باید موقعیتی که فرد در آن قرار گرفته به صورت دقیق مورد بررسی قرار گیرد؛ موقعیتی که ممکن است سرآغاز یک دوگانگی فکری، فرهنگی و مذهبی برای فرد باشد. در این موقعیت بسیاری از مؤلفه‌های نهادینه‌شده در ذهن یک فرد در برخورد با محیط جدید دچار تعارض شده و قدرت تصمیم‌گیری در زمینه درست یا نادرست‌بودن پیش‌زمینه‌های فکری و عقیدتی از وی گرفته خواهد شد.
به عبارت دیگر، در این شرایط فرد درگیر مسائلی می‌شود که به نوعی وی را در تعارض قرار می‌دهد و نسبت به ارزش‌های نهادینه‌شده تشکیک خواهد کرد.
اندیشمندان حوزه روان‌شناسی اجتماعی مدعی هستند که این شیوه از دوگانگی ارزش زمانی بروز خواهد کرد که چند شکل از فرهنگ و تفکر بر محیط زندگی فرد حاکم شود و فرد برای رسیدن به هدف باید یکی از آنان را قبول کند.
حال اگر قدرت ارزشی که نقض‌کننده پیش‌فرض‌های فکر فرد است بر آموخته‌های نهادینه‌شده در وجود وی غلبه یابد، شخص دچار یک شکست عقیدتی خواهد شد و در نتیجه ناسازگاری با فکر جدید، راهکارهای مختلفی را برای پایان‌دادن به چنین دوگانگی‌ای انتخاب خواهد کرد.
یکی از این راهکارها خودکشی و مرگ اختیاری است. در این شرایط فرد به خاطر مشکلات روانی ناشی از تفکر غالب و برای رهایی از چنین مشکلاتی، دست به خودکشی می‌زند.
شخصیت فرد و بروز خودکشی
یکی از مؤلفه‌هایی که برخی از اندیشمندان از آن به‌عنوان محرکی برای خودکشی یاد می‌کنند مسئله شخصیت فرد است. برای تبیین خودکشی در‌این‌زمینه نظریه شخصیت آلفرد آدلر، اندیشمند اتریشی می‌تواند راهگشا باشد.
آدلر معتقد است فرد اگر نتواند تخیلات و انتظارات خود را در جامعه با واقعیت‌های موجود تطابق دهد دچار بیماری «روان نژندی» خواهد شد و همواره در خیال‌پردازی‌های خود غوطه‌ور است. وی در بخش دیگر از تبیین شخصیت افراد مؤلفه «علاقه اجتماعی» را مطرح می‌کند. در نظریه وی، علاقه اجتماعی راهکاری است که فرد برای جبران همه ضعف‌های طبیعی خود در دستور کار قرار می‌دهد.
با کنار هم قراردادن پیش‌فرض‌های نظریه شخصیتی آدلر به این نتیجه خواهیم رسید که مشکلات نظام آموزشی و همچنین ناکامی فرد در دستیابی به پایگاه اجتماعی بالاتر و شکست‌های عاطفی در محیط‌های دانشگاهی می‌تواند به شدت روی شخصیت یک دانشجو تأثیر گذاشته و در نهایت وی را مجبور به خودزنی یا خودکشی کند.
واکاوی بعد اجتماعی خودکشی
با وجودی که برای تبیین خودکشی نظریات فراوانی در زمینه ساختار طبقاتی و محرومیت‌ها وجود دارد اما اندیشمندان اجتماعی مدعی هستند خودکشی در بعد اجتماعی آن زمانی عملی خواهد شد که جامعه دچار ناهنجاری «آنومی» باشد.
شرایط آنومی از نظر امیل دورکیم، جامعه‌شناس فرانسوی زمانی شکل می‌گیرد که بحران‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی گسترش پیدا کرده و فرد در هیاهوی این بحران‌ها ناتوان از درک درست زندگی باشد.
هر چند که در شرایط کنونی در برخی از بخش‌های جامعه بحران مانند آنچه دورکیم از آن به‌عنوان آنومی یاد می‌کند، وجود ندارد اما قرارگرفتن جامعه در شرایط گذار خود به خود بحران‌زا بوده و فرد را در شرایط تعارض فکری و فرهنگی قرار می‌دهد.
در این شرایط است که بحران ناشی از دوران گذار افزون بر سطح کلان، در سطح میانه و خرد نیز بر رفتار فرد تأثیر خواهد گذاشت. بنابر تعریف دورکیم از خودکشی می‌توان گفت گسترش شعاع عمل آنومی اجتماعی ناشی از دوران گذار به د‌رون خانواده و محیط‌های فردی نیز راه یافته است.
گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا در گفت‌وگو با سید‌هادی معتمدی، روان‌پزشک؛ امان‌الله قرایی‌مقدم و سعید معیدفر، جامعه‌شناس به بررسی مسئله خودکشی در میان دانشجویان پرداخته است.
بنابر ادعای سید‌هادی معتمدی، روان‌پزشک و عضو هیأت‌علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی تهران، یکی از دلایلی که موجب فراوانی خودکشی در بین جوانان به‌ویژه قشر دانشجو می‌شود مسئله بحران‌هایی است که فرد در دوران جوانی با آنها مواجه می‌شود.
او به پژوهشگر ایرنا گفت: اجرای غلط برخی از سیاست‌ها به‌ویژه سیاست‌های جمعیتی در دهه‌های پیشین و اجرای آن بدون توجه به نیازهای جوانان یکی از مهم‌ترین دلایل بحرانی‌شدن دوره جوانی است.
به نظر معتمدی، نتیجه چنین برنامه‌هایی موجب می‌شود جوانان با مشکل‌های فراوانی مانند بیکاری، اعتیاد، بحران هویت، تفکر منفی‌بافی و پوچ‌گرایی در جامعه دست به گریبان باشند.
افزایش خودکشی دانشجویان؛ فرد یا جامعه؟
بررسی نقش تأثیرگذار فرد یا جامعه در افزایش خودکشی سبب شکل‌گیری مجادله «فروید- دورکیمی» در بین اندیشمندان شده است.
نظریه‌های دوگانگی ارزشی و نظریه شخصیت بیشتر زمینه‌های فردی خودکشی را مورد بررسی قرار دادند اما در بعد اجتماعی برخی از اندیشمندان خودکشی را زاییده جامعه و مشکل‌های آن می‌دانند.
امان‌الله قرایی‌مقدم، جامعه‌شناس در گفت‌وگو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا گفت: خودکشی دانشجویان در شرایط کنونی می‌تواند نتیجه اهداف تعیین‌شده و راه‌های دستیابی به این اهداف باشد که در نظریه رابرت مرتون آمریکایی مورد واکاوی قرار گرفته است. از آنجا که جوانان نمی‌توانند به اهداف اصلی و از پیش تعیین‌شده خود برسند، ناامیدی بر آنان حاکم شده و در نهایت دست به خودکشی می‌زنند.
وی با تأکید بر نسبی‌بودن تأثیر عوامل روانی در اقدام دانشجویان به خودکشی گفت: روان جدا از تغییرات جامعه نیست و فرد مستقیم یا غیر‌مستقیم از تحولات و تغییرات جامعه تأثیر می‌پذیرد؛ لذا در زمان بحران‌های مختلف اجتماعی، نرخ خودکشی در جامعه افزایش می‌یابد.
قرایی‌مقدم در ادامه با اشاره به اینکه برای تبیین خودکشی نمی‌توان تک‌بعدی مسئله را بررسی کرد، یادآوری کرد: خودکشی یک پدیده چندوجهی است، هر چند نمی‌توان نقش افراد را در تصمیم‌گیری برای خودکشی انکار کرد ولی محیط اجتماعی می‌تواند بیشترین تأثیر فراوانی خودکشی را داشته باشد.
این جامعه‌شناس درباره روی‌آوردن دانشجویان به خودکشی گفت: در بحث کلی عوامل مؤثر بر خودکشی دانشجویان، نخست لازم است آنومی اجتماعی و در ادامه بحث تنوع‌خواهی این قشر را مورد بررسی قرار دهیم.
قرایی‌مقدم با بیان اینکه آنومی اجتماعی در شرایط کنونی، ثمره گذار جامعه از سنت به مدرنیته است، گفت: در کنار بحران‌های دوران گذار جامعه، نباید از نقش تنوع‌خواهی افراد نیز چشم‌پوشی کنیم زیرا سبک زندگی جدید در دوران گذار و همنشینی قشرهای مختلف در دانشگاه موجب شده تا فرد انتظارات خود را با داشته‌های قشر بالای جامعه مقایسه کند.
این تنوع‌خواهی قشر دانشجو در شرایط کنونی شامل آرزوی داشتن خانه، ماشین، شغل مناسب و زندگی راحت است که در صورت ناتوانی در رسیدن به آنها فرد دچار سرخوردگی می‌شد.
او گفت: هرچند دلایل ذکر‌شده تنها بخش کوچکی از محرک‌هایی بوده که دانشجویان را به سمت خودکشی سوق می‌دهد اما واکاوی دیگر دلایل خودکشی بیانگر آن است که نباید از شیوه زندگی و رفتار فرد در دانشگاه غافل ماند.
زندگی خوابگاهی، شکست‌های عشقی، اغفال‌شدن، مشکلات معیشتی، دوری از خانواده، ناسازگاری فرهنگی، فشار درس، ناتوانی در پایان‌دادن به تحصیل و مجموعه گسترده‌ای از عوامل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موجب شده تا روند خودکشی دانشجویان در کشور رو به افزایش باشد.
حس بدبینی نسبت به محیط‌های دانشگاهی
آمار نگران‌کننده خودکشی در میان قشر دانشجو آسیب‌های فراوانی به همراه دارد؛ خودکشی نه‌تنها برای فردی که اقدام به این عمل می‌کند زیانبار است، بلکه موجب شکل‌گیری آسیب‌هایی در بُعد کلان جامعه می‌شود.
سعید معیدفر، جامعه‌شناس در‌این‌زمینه با اشاره به تبعات خودکشی دانشجویان در سطح کلان به گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا گفت: خودکشی در نگاه اول مسئله‌ای در سطح خرد تلقی می‌شود. زمانی که این مسئله در بین قشر دانشجو به‌عنوان بخشی از سرمایه‌های علمی جامعه گسترش پیدا کند، جامعه در سطح کلان و میانه آسیب‌های فراوانی خواهد دید. یکی از این آسیب‌ها کاهش مهره‌های مدیریتی برای آینده کشور است.
او گفت: از دانشگاه به‌عنوان مرکزی برای تربیت نخبگان یاد می‌شود اما زمانی که شرایط فردی، اجتماعی و محیطی سبب ایجاد حس سرخوردگی در بین دانشجویان شود، محیط دانشگاه نمی‌تواند کارکرد خود را به درستی انجام دهد.
سرخوردگی دانشجویان از محیط‌های آموزشی و پاره‌ای مشکلات فردی و اجتماعی موجب می‌شود تا اقدام به خودکشی و خودکشی در بین دانشجویان افزایش پیدا کند.
این کارشناس مسائل اجتماعی گفت: آسیب دیگر خودکشی دانشجویان ایجاد حس بی‌اعتمادی نسبت به محیط آموزش عالی است که در بین خانواده‌ها بیش از دیگر نهادها رواج پیدا می‌کند.
او در تبیین چرایی این موضوع گفت: اگر فراوانی خودکشی در دانشگاه بیش از شرایط کنونی باشد به یقین یک حس بی‌اعتمادی نسبت به محیط دانشگاهی در بین جوانان و خانواده‌های آنان شکل خواهد گرفت.
معیدفر مدعی است: با شکل‌گیری حس بدبینی نسبت به مراکز علمی، استرس و ترس از آسیب‌های اجتماعی موجود در این مراکز ممکن است در نهایت خانواده‌ها را مجبور کند تا از ورود فرزندان به دانشگاه جلوگیری کنند که نتیجه آن خالی‌شدن دانشگاه از نخبگان است.
براساس آنچه گفته شد معضل خودکشی در محیط‌های دانشگاهی در شرایط کنونی، بحران اجتماعی تلقی نمی‌شود اما شرایط دوران گذار و مشکلات اقتصادی و اجتماعی پیش روی نسل جوان، موجب شده تا بسیاری از کارشناسان نسبت به گسترش این مسئله ابراز نگرانی کنند. خودکشی دانشجویان از آن جهت باید مورد توجه قرار گیرد که از این قشر به‌عنوان سرمایه علمی و نیروی کاری یاد می‌شود و نقش مهمی در توسعه همه‌جانبه دارند.
