کلیسای موجومبار

کلیسای موجومبار یا سنت هریپ سیمه St.Herepsime مربوط به سدهٔ 3 -قرن 9 ه. ق. است و در روستای موجومبار حدود 30 کیلومتری جاده تبریزـ مرند (در شهرستان شبستر، بخش صوفیان)، واقع شده‌است. این اثر در تاریخ 1 فروردین 1347 با شمارهٔ ثبت 778 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. مولف کتاب تاریخچه ارامنه در آذربایجان (نوره آیرمان) می‌نویسد: «وجود سنگهای رج اول کلیسا نشان می‌دهد که ساختمان اولیه این کلیسا حدود 800 سال قبل در اوایل قرن 13 میلادی ساخته شده‌است ولی به استناد سنگ نبشته روی سنگهای زیر بنای کلیسا این بنا یک بار در سال 1691 میلادی بازسازی شده و در سال 1840 میلادی نیز براثر زلزله شدیدی که در منطقه روی داد، یکی از دیوارهای کلیسا خراب شد که مجدداً بازسازی گردید. ابعاد کلیسا 13×23 و به ارتفاع 8 متر با سقف شیروانی است که روی آن را خاک و شن پوشانده‌است. تمامی بنا با سنگ لاشه ساخته شده و روی چهار ستون قرار گرفته و محراب کلیسا به شکل نیم دایره در ضلع شرقی و وسط دو اتاق کوچک ساخته شده‌است. شش نورگیر در بالای دیوارهای غربی و شرقی و دیوارهای جنوبی و یکی نیز در سقف کلیسا به فضای محوطه بزرگ داخل بنا نور ملایمی می‌بخشد.

مؤلف کتاب تاریخچه ارامنه در آذربایجان ( نوره آیرمیان ) می نویسد : ” وجود سنگ های رج اول کلیسا نشان می دهد که ساختمان اولیه این کلیسا حدود 800 سال قبل در اوایل قرن سیزدهم میلادی ساخته شده است ” ولی به استناد سنگ نبشته ی روی سنگ های زیربنای کلیسا ، این بنا یک بار در سال 1691 میلادی بازسازی شد. در سال 1840 میلادی نیز بر اثر زلزله ی شدیدی که در منطقه روی داد یکی از دیوارهای کلیسا خراب شد که مجدداَ بازسازی گردید.

زیر بنای کلیسا 13×23 متر و به ارتفاع آن 8 متر با سقف شیروانی است که روی آن را خاک و شن پوشانده است . تمامی بنا به سنگ لاشه ساخته شده و ورودی بنا در ضلع جنوبی و غربی کلیسا قرار دارد . تالار کلیسا روی چهار ستون قرار گرفته و محراب کلیسا به شکل نیم دایره در ضلع شرقی و وسط دو اتاق کوچک ساخته شده است . شش نورگیر در بالای دیوارهای غربی وشرقی و دیوار جنوبی و یکی نیز در سقف کلیسا به فضای محوطه بزرگ داخلی بنا ، نور ملایمی می بخشد.

جایگاه جغرافیایی

کلیسای بزرگ و زیبای هریپسیمه در حدود 35 کیلومتری شمال تبریز و حدود 39 کیلومتری مرند، در درهٔ سرسبز ساری چای، در آبادی موجومبار، که تابع رودقات شهرستان مرند است، قرار دارد. در گذرگاه راه تبریز به مرند، در حدود سی کیلومتری تبریز، راه آسفالته ای وجود دارد که به طرف شمال کشیده شده و راهی خاکی از آن جدا می شود که پس از گذشتن از میان دشت و تپه ماهورها به روستای کهنسال و تاریخی موجومبار می پیوندد. گرچه روستای موجومبار تا اندازه ای ویران و فراموش شده، کلیسای دیدنی هریپسیمه به این آبادی ارزش و اعتباری ویژه بخشیده است. خانه های روستا بر فراز تپه، برروی هم و به گونهٔ پلکانی و از مصالحی چون خشت، گِل و سنگ لاشه ساخته شده اند. ساختمان کلیسا نسبت به جای خانه ها در پایین ترین سطح ساخته شده و از نظر اندازه، در سنجش با آنها، ساختمانی بزرگ و باشکوه به نظر می رسد.

نام و پیشینه

کلیسای هریپسیمه از گذشته های دور تاکنون به سنت هریپسیمهٔ مقدس، سورپ هریپسیمه، موژومبار و موجومبار نامور بوده است.

نام این کلیسا شاید از نام هریپسیمه، دختر آشوت باگرادونی، پادشاه ارمنستان گرفته شده است که در 875 م به درخواست زاکاریا زاگستی، جاثلیق ارمنی ها، امیران ارمنی او را به پادشاهی ارمنستان برگزیدند.

دربارهٔ تاریخ ساختمان کلیسا نظریه های گوناگونی ابراز شده است و پژوهشگران تاریخ ساختمان آن را سدهٔ نهم تا سیزدهم میلادی دانسته اند. نصرت الله مشکوتی، نویسندهٔ کتاب فهرست بناهای تاریخی و مکان های باستانی ایران، تاریخ بنای ساختمان اصلی کلیسا را سدهٔ نهم میلادی دانسته است اما پژوهشگران دیگر تاریخ ساختمان آن را دوران ایلخانی؛ یعنی، سدهٔ سیزدهم ـ چهاردهم میلادی می دانند.

در کتاب دیوان تاریخچهٔ ارامنه در آذربایجان نوشتهٔ نورایر مامیان، دربارهٔ پیشینهٔ ساختمان این کلیسا آمده است: وجود سنگ های رگ نخست ساختمان کلیسا نشانگر آن است که ساختمان نخستین کلیسا در حدود هشتصد سال پیش ساخته شده است و بعدها، که رو به ویرانی گذارده، نوسازی شده و سنگ های ساختمان نخستین برای زیر ساختمان کلیسا به کار رفته است. بر روی سنگ های زیر ساختمان، نقش های ناخوانایی وجود داشته و بر پایهٔ سنگ نوشته ای ساختمان سورپ هریپسیمه در سال1691م به گونهٔ اساسی و دومین بار در سال1840 م، که در اثر زلزله یکی از دیوارهای آن فرو ریخته بود، تعمیر و بازسازی شده است.

استاد فرهیخته ورجاوند یادآور شده اند که با توجه به غار کنده شده در تپهٔ کنار دیوار شمالی کلیسا، که همانندی بسیار به نیایشگاه های کهن دارد و همچنین با توجه به اینکه کلیسای سورپ هریپسیمه در آغاز زیارتگاه بوده و بعد به صورت کلیسا درآمده می توان گفت پیشینهٔ این محل، که جایگاهی مقدس و پیش از برآمدن آیین حضرت مسیح (ع) مورد ستایش بوده، کهن تر از تاریخ های یاد شده است. نقشهٔ کنونی کلیسا در سنجش با پرستـشگاه های کـهن همـانندی بسـیاری به نیایـشگـاه هـای مهـری(میـترائـوم) چـون مهـرابـهٔ دویچ التنبورگ در اتریش، مهرابهٔ دورا اوروپوس و مهرابهٔ لندن دارد و از یک ناو یا نِف مرکزی و دو ناو پهلویی تشکیل شده است. محراب کلیسا، که حدود یک متر از سطح اصلی درون ساختمان بلندتر است و به گونهٔ نیم دایره با سقف کاو غار مانند ساخته شده، همانندی بسیار این ساختمان را با یک پرستشگاه مهری بیشتر می سازد.

بیشتر نیایشگاه های کهن سرزمین ارمنستان پیش از برآمدن آیین مسیح نیز دارای نقشهٔ مستطیل شکل بوده و در بعضی از نواحی، برخی ازهمان پرستشگاه ها با دگرگونی های اندک به کلیسا تبدیل شده اند. از این گونه ساختمان ها کلیسای اِرِروک را می توان نام برد که در چهار کیلومتری آنی قرار دارد. این کلیسا در سده های اول و دوم میلادی به منزلهٔ ستایشگاهی غیرمسیحی کاربرد داشته و در سدهٔ چهارم میلادی، به کلیسا تبدیل شده است. نقشهٔ کلیسای اِرِروک نشانگر بهترین نمونهٔ بازیلیک های ارمنی با سه ناو یا نِف است.

در میان کلیساهای ارمنی، که همانند میترائوم هستند و همانندی بسیاری با نقشهٔ کلیسای هریپسیمهٔ موجومبار دارند، می توان کلیسای نامور اِقوارد را، که از سدهٔ ششم میلادی بر جای مانده، نام برد. این ساختمان در دامنهٔ کوه های آرا در ارمنستان قرار دارد و ساختمانی است با یک ناو بزرگ میانی و دو ناو کم پهنای پهلویی که با دو ردیف ستون چـهـارتـایـی از هـم جـدا شـده اند. مـحـراب آن نیــز هـمـــاننـد مـحـراب کـلیـسای مـوجـومـبار دایره ای شــکل است.

ساختمان کلیسای هریپسیمه از لحاظ پوشش شیروانی شکل آن تنها ساختمان مذهبی مسیحی ایران به شمار می رود. دربارهٔ چگونگی پوشش آن همانندی بسیاری بین سقف این کلیسا با سقف ساختمان یکی از پرستشگاه های مهری وجود دارد که در1954 م در لندنِ انگلستان در نزدیکی والبروک پیدا شده است.

از دیدگاه شیوهٔ معماری و به کارگیری سنگ لاشه و ملات در ساختمان کلیسا ساختمان سورپ هریپسیمه را می توان با ساختمان کوچک کلیسای کاراپت مقدس وابسته به سدهٔ نهم میلادی به بعد در جزیرهٔ دریاچهٔ سوان قابل سنجش دانست. کلیسای هریپسیمه در میان ساختمان های مذهبی و کلیساهای تاریخی موجود در سرزمین امروزی ایران تنها با ساختمان کلیسای سورپ سرکیس خوی هـمانند است زیرا هر دو کلیسا دارای نقشهٔ مستطیل شکل با یک ناو پهن میانی و دو ناو کوچک تر پهلویی هستند.

ساختمان

این کلیسا به شیوهٔ بازیلیک ساخته شده و از نظر پلان و فضای درونی همانند کلیسای سرکیس مقدس خوی است. اندازه های بیرونی آن8/22 x 13متر و بلندی اش حدود 25/ 8 متر است که به گونهٔ مستطیل و با پوشش شیروانی دو سو و بدون گنبد ساخته شده.

مصالح به کار رفته در ساختمان سنگ لاشه، ملات و آهک است، جز از دور درهای ورودی و نورگیرها و بالای پیرامون نمای بیرونی که با سنگ تراشیده کار شده. ورودی های ساختمان در گوشهٔ جنوبی و باختری کلیسا قرار دارند که سنگ کاری ساده و بدون تزیین دور آن شکل قاب مانندی به آن بخشیده است. ورودی کلیسا مستطیل شکل است و نسبت به دیوار بیرونی ساختمان پس تر قرار گرفته اما نماسازی آن، که بر دیوار بیرونی نیزهست، دو ستون یا پایه است که بر فراز آن دوره ای به گونهٔ یک کمانِ دور تمامِ نعل اسبی قرار گرفته. دیوار شمالی کلیسا در سنجش با دیوار نمای جنوبی آن دارای بلندی اندکی است زیرا بر فراز یک بلندی ساخته شده.

درون کلیسا مستطیل شکلی است به درازای 80/19و پهنای 58/10 متر که به کمک چهار ستون میانی و جرزهای پیوسته به دیوارها به یک ناو یا نِف پهن در میانه و دو ناو پهلویی تقسیم شده و در نتیجه در سوی درازا، در دو سو، سه کمان نعل اسبی پدید آمده است.

محراب کلیسا در خاور آن قرار گرفته و به گونهٔ نیم دایره است. جای محراب چهار پله بالاتر از کف کلیسا قرار دارد و دیوار گرداگرد و سقف آن به گونهٔ هنرمندانه ای با طرح نیم دایرهٔ محراب یکسان شده است.

در دو سوی محراب و هم سطح با کف اصلی، دو اتاق کوچک قرار دارد که نعل درگاه و نگهدارنده های آن و کف درگاه همه از سنگ تراش است. ستون های چهارگانهٔ سنگی درون ساختمان دارای طرحی دوازده گوشه است. این ستون ها بدون سرستون و تنها در جایی که پایهٔ کمان آغاز می شود در خاور و باختر دارای لبه ای برآمده اند. تمامی ستون ها و جرزهای روی دیوارها و دورهٔ کمان ها به کمک سنگ های تراش مستطیل شکل خاکستری گرایسته به سیاه پوشیده شده. درصورتی که دیوارهای اصلی و سقف ساختمان با سنگ لاشه ساخته شده است.

شش نورگیر در درون ساختمان جاسازی شده اند که در بالای دیوارهای باختری و خاوری و دیوار جنوبی و یکی نیز در میانهٔ سقف کلیسا به فضای درونی ساختمان نور ملایمی می بخشند. پیرامون نورگیرها با سنگ های تراش آراسته شده و جز آن هیچ گونه آرایشی در درون کلیسا و نمای بیرونی آن دیده نمی شود. با این حال، فضای درونی از یک حالت ویژه و الهام بخش و آرام برخوردار است.

در میان جرزهای سنگی پیوسته و دیوار شمالی کلیسا، گودالی چهارگوش قرار دارد که در گذشته به گونهٔ دری تا پایین گشوده بوده اما بعدها نیمی از آن را بسته اند. درون این دریچه به محوطه ای به درازای هشت متر و پهنای 25/4متر راه دارد. این محوطه، که همانند غار یا سردابه ای است، در درون تپه کَنده شده و دیوارهای سنگی و شنی آن به گونهٔ طبیعی و بدون پوشش نگه داشته شده است. سقف سردابه به گونهٔ هلالی کَنده شده و دربارهٔ کاربرد آن می توان گفت به شکل کلیِ بیشتر مهرابه ها همانندی دارد.

کلیسای سنت هریپسیمه در دامنهٔ تپه ای، در سراشیبی و پشت دهنده بر آن به گونه ای استادانه ساخته شده و با طبیعت پیرامون خود آمیخته است و روی هم رفته ساختمانی بسیار گیرا و دل نشین است که آن را در دامنه ساخته اند و از هر سو خانه های روستاییان آن را در بر گرفته و مجموعه ای زیبا از طبیعت را پدید آورده است.

کلیسای ویرانهٔ دیگری بر فراز تپه های چیره بر کلیسای هریپسیمه وجود دارد که از سده های هفدهم و هجدهم میلادی برجاست و به نام آنِرِوویتبه معنی نامرئیِ مقدس نامور است. در بیرون این ساختمان، شماری سنگ گور با نقش صلیب وجود دارد که نشانگر ارزش و اهمیت این مکان مقدس در روزگار آبادنی آن است.