منطقه حفاظت شده آرک و کرنگ

منطقه حفاظت شده آرک و کرنگ با وسعت ساحت 23,571 هکتار در استان خراسان جنوبی واقع است. این منطقه که در 80 کیلومتری جنوب غربى بیرجند واقع شده است، یکى از نواحى جنگلى و زیباى استان محسوب مى‏ گردد و غالب پوشش گیاهى این منطقه را درختان بادامشک، بنه، گز و تاغ، و گیاهان دارویى همچون گل زوفا، کلپوره، شاه تره، خاکشیر، درمنه و… تشکیل مى ‏دهند. همچنین در این منطقه جانوران و پرندگانى مانند گرگ، روباه، شغال، خرگوش، قوچ، بزکوهى، کبک، تیهو و سینه سیاه و … وجود دارند که در شمار ثروت‏هاى طبیعى به شمار مى ‏روند.

منطقه آرک و گرنگ بر اساس آگهی رسمی مصوبه شماره 270 شورایعالی حفاظت محیط زیست مورخ 19/01/85 به عنوان منطقه حفاظت شده معرفی گردیده است.

موقعیت عمومی منطقه
منطقه آرک و گرنگ در 52 کیلومتری غرب بیرجند و 17 کیلو¬متری شمال شهر خوسف و از نظر مختصات جغرافیایی بین E583700 طول غربی تا E585500 طول شرقی و بین N324700 و N330500 عرض شمالی واقع گردیده است.

حدود اربعه
شمالاً: از کلاته شمس در امتداد جاده خاکی تا بین آباد و از این نقطه تا روستای آرک و پس از گذشتن از روستای حامی تا دهن رود.
غرباً: از دو راهی تقاطع جاده آسفالته کرمان- بیرجند و جاده فرعی روستای گرنگ تا روستای دهن رود
جنوباً: از تقاطع جاده قدیم بیرجند- خور و جاده آرک به خوسف تا تقاطع جاده آسفالته کرمان – بیرجند تا دو راهی گرنگ.
شرقاً: از دو راهی جاده قدیم بیرجند – کرمان و جاده خوسف و آرک تا دو راهی کلاته شمس.

ویژگی و سیمای عمومی منطقه ( شامل وضعیت توپوگرافی، چشم انداز، پوشش گیاهی و گونه های شاخص گیاهی، وضعیت عمومی حیات وحش و گونه های شاخص و کریدورها):
از نظر توپوگرافی منطقه عمدتاً کوهستانی و صخره ای است. نواحی دشتی در جنوب منطقه واقع شده و در سمت شمال دارای کوهستانهای مرتفع و تپه ماهوری می¬باشد و از نظر اقلیمی منطقه در ناحیه خشک و نیمه خشک قرار گرفته و تقریباً تمامی پدیده¬های طبیعی مثل کوه, تپه, چشمه, رودخانه و قنات¬های مختلف در آن به چشم می¬خورد.
از نظر پوشش گیاهی، گیاه غالب در منطقه آرک وگرنگ در حال حاضر در مناطق دشتی درمنه و در ارتفاعات درختچه¬های بنه و بادامشک می¬باشد و سایر گیاهان موجود عبارتند از: زیره, مستار, کلپوره, گل زوفا, کاکوتی, گل بومادران, آویشن, لاله قرمز ،آنغوزه، پرند, انجیرکوهی, گون, گز, بید, کلاه میرحسن, خارشتر, افدرا و برخی از گیاهان خانواده کاسنی می¬باشد.
از نظر حیات وحش پستانداران مختلف از جمله کل و بز، گرگ، شغال، روباه، خرگوش, تشی و … و پرندگان مختلفی از جمله کبک, تیهو, باقرقره, کبوتر چاهی, زاغ، انواع عقاب و پرندگان گوشتخوار، انواع گنجشک سانان و… در منطقه حضور دارند. صخره های صعب العبور زیستگاه گونه شاخص منطقه، کل و بز است.

جاذبه های اکوتوریستی
با عنایت به اینکه در منطقه حفاظت شده آرک و گرنگ طرح مدیریت انجام نگرفته و در حال حاضر نیز قراردادی به شماره 15493 مورخ 17/12/90 جهت اجرای طرح مطالعاتی- پزوهشی منطقه حفاظت شده آرک و گرنگ با دانشگاه محیط زیست کرج به امضاء رسیده است، تاکنون هیچگونه سرمایه گذاری برای امر تفریح و تفرج از سوی این اداره کل در داخل منطقه صورت نگرفته است. شایان ذکر است در روستای آرک که در حاشیه منطقه واقع گردیده از سوی دستگاههای ذیربط استانی در امر تفرج، اقدام به ایجاد یک محیط تفریحی با بازسازی منبع آب و ایجاد یک محیط سایبان اقداماتی صورت گرفته است. همچنین دو پاسگاه محیط بانی مجهز به کلیه امکانات در داخل منطقه ساخته و در حال بهره برداری می باشد.

وضعیت عمومی، اقتصادی- اجتماعی
از آنجایی که مردم منطقه به امر کشاورزی و دامداری اشتغال دارند متاسفانه خشکسالی های اخیر در وضعیت معیشتی مردم بسیار تاثیر گذار بوده لذا این اداره کل در راستای جبران بخشی از خسارات حاصله و نیز در راستای مشارکت جوامع بومی در مدیریت منطقه اقدام به جذب نیروی قراردادی، شرکتی و جذب سرباز از جوامع بومی مستقر در منطقه نموده است که خود سهم بسزایی در مدیریت بهتر منطقه با آشنا شدن آنها از فواید حفاظت از منطقه بوده است همچنین به صورت ناچیز در اقتصاد ساکنین تاثیر گذاشته است.

تعارضات مهم منطقه
1- چرای بیرویه: عدم تعادل دام و مرتع باعث هجوم رقابتی دامداران به منطقه گردیده و این امر باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و افزایش روانابها در سطح منطقه گردیده است.
2- عدم اجرای ممیزی مراتع از یک طرف و صدور پروانه مرتعداری بدون تعریف مشخص حد و حدودات آن برای دامداران توسط اداره منابع طبیعی و بدون در نظر گرفتن ضوابط زیست محیطی و حتی عدم نظارت و رعایت بازه زمانی مندرج در پروانه.
3- تخریب و تصرف اراضی: بدلیل عدم تفکیک مستثنیات و اراضی کشاورزی یا تفکیک غیر صحیح و غیر کارشناسی و عدم انطباق نقشه های موجود در اداره منابع طبیعی با اراضی افراد، متأسفانه باعث سوء استفاده افراد گردیده است و هرساله مردم نسبت به تصرف اراضی ملی اقدام می کنند.
4- بهره برداری رقابتی و بیش از حد از منابع گیاهی: (دارویی، اقتصادی، صنایع دستی و زندگی عشایری و خوراکی)
5- راهها: راههای موجود در منطقه هم شامل راه آسفالته در حاشیه منطقه، راه خاکی در حاشیه و داخل منطقه یافت می شوند. متاسفانه راه های مالروی بسیاری در منطقه مشاهده شده است که از گذشته مورد استفاده شکارچیان بوده که بعد از تصویب منطقه تاحد امکان نسبت به ایجاد مانع جهت حرکت شکارچیان در آن اقدام شده است.
6- شکار بیرویه: با توجه به مسلح بودن برخی خانوارهای منطقه بر حسب سنت قدیمی خود ، متأسفانه دست اندازی به حیات جانوری و شکار غیر مجاز وحوش وجود دارد. شکار حیواناتی از قبیل کل و بز ، خرگوش، کبک ، تیهو و حتی حیوانات گوشتخوار که به نحوی باعث آسیب رساندن به دامهای اهلی می شوند مثل شغال ، روباه ، گرگ.
7- عدم نیروی انسانی و پرسنل کافی برای حفاظت: متأسفانه نیروی حفاظتی این منطقه مطابق با استاندارد تعریف شده نمی باشد. از طرفی نیروهایی که بکار گرفته شده اند بصورت طرحی بوده و هیچگونه پشتوانه تجهیزات دفاعی فردی از قبیل اسلحه با توجه به تهدیدات موجود ندارند، لازم است اولا” نسبت به ایجاد چارت و استخدام نیرو اقدام گردد و در وهله دوم نسبت به تجهیز نیروها به سلاح گرم اقدامی عاجل صورت گیرد. تأخیر در تجهیز ممکن است عواقب ناگواری برای مأمورین حاضر بوجود بیاورد. منطقه در حال حاضر دارای دو پاسگاه محیطبانی با تعداد 4 نفر نیرو می باشد.
8- اماکن مسکونی:در حواشی منطقه حفاظت شده بخصوص ضلع شمالی آن تعدادی روستا وجود دارد شغل اکثر مردم این منطقه دامداری و کشاورزی می باشد. در بعضی از روستاها جمعیت قابل توجهی وجود دارد مثل روستاهای آرک، بین آباد، دهن رود و از طرفی بیکاری نیز معضل بزرگ جوانان منطقه است. . طرحهای هادی روستاها در برخی از نقاط با مرز منطقه تداخلی دارند. که خوشبختانه تاکنون این تداخلات حذف گردیده است.

وجود نه روستا در داخل منطقه: بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1385 ، جمعیتی بالغ بر 232 نفر در این روستاها حضور دارند. تعداد دامهای افراد نیز بیشتر از حد معمول بوده و تعادل دام و مرتع رعایت نشده که این موضوع باعث تخریب بیش از حد مراتع منطقه گردیده است.
وجود پنج روستا در حاشیه منطقه با جمعیتی بالغ بر 650 نفر: وجود سکونتگاه ها در داخل و حاشیه منطقه باعث گردیده افراد سودجو با کمترین مانعی بطور سریع به تخریب یا شکار غیر مجاز خود پرداخته و در فاصله زمانی کوتاهی به خانه هایشان مراجعت کنند بدون اینکه مأموران محیط زیست بتوانند اقدامی انجام دهند.
9- معادن: در حال حاضر در منطقه پنج معدن وجود دارد. معدن تقاب به نام آقای حبیب ا… نجاتی با سابقه فعالیت 4 ساله و نوع ماده معدنی مرمریت در مرحله بهره برداری که در حال حاضر غیرفعال می باشد. معدن اناور به نام آقای مهدی رسائی با نوع ماده معدنی بنتونیت در مرحله بهره برداری که در حال حاضر غیرفعال می باشد. معدن بسطام بیرجند به نام آقای امید سرتیپی با نوع ماده معدنی مرمریت در مرحله بهره برداری که در حال حاضر فعال می باشد. معدن تجگ به نام آقای حبیب ا… نجاتی با نوع ماده معدنی سنگ آهک در مرحله بهره برداری که در حال حاضر فعال می باشد. معدن آرک به نام آقای محمد حسین بنی اسدی با نوع ماده معدنی مرمریت در مرحله بهره برداری که در حال حاضر غیر فعال می باشد.

تجهیزات و امکانات
در حال حاضر دو پاسگاه محیط بانی با کلیه امکانات در منطقه ساخته شده است که چهار نفر نیروی محیط بان در آن مستقرند.

سایر ملاحظات
برخی از پیشنهادات این اداره کل در راستای بهبود وضعیت منطقه عبارتند از:
1- زون بندی منطقه.
2- عدم برداشت بیرویه از منابع گیاهی.
3- استخدام نیروی محیط بان مطابق با استاندارد جهانی.
4- تجهیز پرسنل گارد به اسلحه و لوازم دفاع شخصی با توجه به مخاطرات موجود.
5- خرید اراضی و مستثنیات.
6- اجرای طرحهای مرتعداری و خروج دام مازاد از مراتع منطقه.
7- – تامین بودجه جهت نصب دوربین های مداربسته در سطح منطقه جهت پایش لحظه ای
8- احداث سایت تکثیر و پرورش گونه های در معرض خطر حیات وحش
9- تامین اعتبارات پژوهشی جهت امر تحقیق و پژوهش به منظور شناخت ظرفیتهای آن به منظور حفاظت و حمایت از منطقه

منبع : کویرها و بیابانهای ایران